Емтихан сұрақтары

1.Майлы дәндерді өңдеудегі дайындау операциялары. Дәндерді жармалау және қабығы мен дәнін бөлу.

Ұрықтарды тазалау және кондиционерлеу. Өндіріске түскен ұрықтарды тазалап майлы және басқа қоспалардан тазалайды. Оларға органикалық, минералдық, құрастырушылары жатады. Ал май қосындыларына май мәдениетінің дефекті дәнлері жатады. Тазалауды сито мен ауа ағындары арқылы өткізеді. Тазалап болған соң ұрықтарды ылғалдығы бойынша кондиционерлейді. Яғни дән ылғалдығын белгілі бір дәрежеге дейін жеткізеді. Егер ылғалдылығы жоғары болатын болса кептіреді немесе төмен жағдайда бу арқылы оны жоғарылатады. Осылайша, мақта дәндерінің ылғалдығын 10-12% ға дейін жеткізеді. Ал ылғалдығын арттырудың негізгі мақсаты – өңдеу кезінде дәннің шаң тозаңы аз болуы өңдеуге жіберілетін мақта немесе күнбағыс майының ылғалдылығы алдыңғы сақтау кезінен төмен болады. Яғни технологиялық жұмыстар сапамен ұштастыра жүргізілу үшін оны кептіріп алады.

Ұрықтарды қабығынан ажырату. Қосындыларынан тазартылған және кондиционерленген ұрықтарды ендігі стадияларда қабығынан ажыратады. Кейбір өсімдік ұрықтарын тазалау кезінде оның қабығымен бірге көп ядросы кетіп қалады. Сондқтан оларды бөлек тазалайды. Оларға мак, лен т.б жатады. Сонымен қатар өсімдік майларын алу кезіндегі шикізаттар қабықты және қабықсыз болып та бөлінеді. Бірінші топқа күнбағыс және мақта дәндері жатады. Оларды ұру , күнбағыс немесе пісте, кесу, мақта, немесе бұдыр бетке жыру арқылы қабығынан ажыратады. Қабығынан айырғанда пайда болған дәндер түрлі өлшемді араласпа болады. Себебінен қабығын алу кезінде кейбір дәндер бөлшектеніп те кетеді. Сонымен қатар онда қабықтар қалдығы, қабығы тазаланбай қалып кеткен дәндер, бүгін және бөлшектенген ядролары т.б. болады.

Ұрықтарлы майдалау. Дәннен майдың шығуын арттыру үшін оның жасушаларының көбірек ашылуы қажет. Майдалаған кезде бірқалыпты және біркелкі езінді жақсылап алу маңызды. Бірақ, тым қатты майдалап, ұнға айналдырып жібергенде дұрыс емес, себебі ол майдың бөлінуін керісінше қиындатады. Оптималды езінді деп құрамындағы жасуша қабықтарының 70% ашылған жағдайда айтады. Майдалану сапасына дәннің температурасы мен ылғалдылығы әсер етеді. Егер де дән құрғақ болса, ол ұнтақ ретінде майдаланады. Негізі жақсы сапа материал ылғалдығы 5-6% болған жағдайда алынады. Оларды 5 валды арнайы майдалау машиналарында майдалайды.

2.Майдың толығымен бөлініп алынуына әсер етеін факторлар.органикалық еріткіштерде өсімдік майының ерігіштігі және ертінділер табиғаты.

Майдың толығымен бөлінуіне әсер ететін факторлар – диффузияға негізделген. Еріткіш ( 55-60°С температуралы бензин ) қабырға арқылы жасуша ішіне өтеді және майға диффузирленеді. Бұл процес майлы шикізат пен майдың концентрациясы теңескенше жүреді. Еріткіште еріген май шикізаттан үздіксіз бөлініп, толығымен еріткішке өтеді. Майлы шикізат майсызданады.

Бензин (французша: benzіne) 30 – 205°С аралығында қайнайтын, құрамы әр түрлі жеңіл көмірсутек тердің қоспасы; түссіз не арнайы боялған сұйық. Судан жеңіл, тығыздығы 0,70 – 0,78 г/см³, өзіне тән иісі бар, -60°С-та қатады. Бензин тез буланғыш, оңай тұтанғыш зат, буының ауамен қоспасы қопарылғыш келеді. Бензин алудың негізгі кең тараған әдістері: мұнайды тікелей айдау, мұнайдың ауыр фракцияларын крекингілеу, көмірсутек газдарынан бөліп алу, тас көмірді гидрогендеу және көмірсутек газдарын (изобутан, бутан, пропан) алкилдеу, т.б. Бензинді іштен жанатын қозғалтқыштарда отын, майды, шайырды, каучукті еріткіш ретінде, т.б. қолданады.

Гексан. Метанның С6Н14 гомологиялық тізбегіне қарасты алкан; бес изомері белгілі, олар - w-гексан, 2-метилпентан, 3-метилпентан, 2,3-диметилбутан және 2,2-диметилбутан; қайнау температурасы 68,95-49,50°С аралығында, тығыздығы 0,6603-0,6492 г/см3, мұнай құрамындағы мөлшері 1%-дан 0,06 %-ға дейін, алайда мұнайдың бензин фракциясы құрамының 10 %-дайын құрайды. Жер қойнауларына қарай тереңдеген сайын және мұнайды кіріктіретін түзілімдер көнелігі артқан сайын сол мұнай құрамындағы гександар мөлшері де арта түседі.

3.Майлар гидрогенизациясы және қайта этерификациясы.

Қайта этерификациалау – деп майдағы үшглециридтердің ацилді тобтарының орын алмасуын айтады. Қайта этерификацияға қатты майлармен сұйық майларды, көп жағдайда олардың қоспасын ұшыратады.Ол төрт түрге бөлінеді:

1. Екі глицерид арасындағы май қышқылдарының радикалдарының алмасуы (малекулааралық қайта этерификациялау);

2. Глицеридтегі қышқыл радикалдарының ά-дан β-ға араласуы (ішкі малекулалы қайта этерификациялау);

3. Глицерид және спирт аралық радикалдарының алмасуы (алкоголиз);

4. Глицерид және қышқыл аралық радикалдарының алмасуы (ацидолиз).

Ішкі малекулалы қайта этерификациялау кезінде ішкі үшглицеридтердің ацилді тобтарының орыны өзгертіледі:

СН₂ОСR₁ - CHOCOR₂ - CH₂OCOR₃↔

CH₂OCOR₂ – CHOCOR₁ – CH₂OCOR₃

Молекулааралық қайта этерификациялауда үшглицеридтер арасында ацилды тобтардың ауысуы жүреді. Қорыта келгенде ішкі және малекулааралық қайта этерификациялауда балқымалы (сұйық) май қатты май өнімдері үшглицерид өнімі ретінде май қышқылдарына ыдырайды.

Егер қайта этерификациялау процесінің температурасы қандай да бір үшглицерид фракциясының температурасынан төмен болса, онда ол фракция қатты фаза түрінде майдан бөлініп шығады және ары қарай реакцияға қатыспайды.

Бағытты қайта этерификациялау берілген температурада майдың сұйық және қатты фазаларының арасындағы термодинамикалық тепе-теңдікпайда болғанша жалғаса береді. Сонда-ақ қайта этерификациялау майлардың молекулалық құрамын өзгертеді. Майдың глицеридтік құрамының өзгеруі оның физикалық (балқу температурасы және т.б.) қасиетінің өзгеруіне алып келеді. Қайта этерификациалау реакциясының механизмі карбоксилді С – О тобтардың күрделі эфирлі спирттобтары ди- және моно-глицеридтермен реакцияға түскеннен кейін аяқталады.

Карбоксилді тобтарының шын мәніндегі құрылысы мынадай болады:

С = О ↔ С - О

Карбоксилді тобтардың көміртегі атомы бірнеше оң заряд алып жүреді. Сол себепті ол атом тобтары теріс зарядталған атомдармен реакциясын, нуклеофиль түзеді.

Қайта этерификацияның мақсаты – майлардың немесе олардың қоспасының консистенциясын, физикалық қасиетті (балқу температурасы, қаттылығы) өзгерту және тұрақты кристалдық құрам алу. Қайта этерификациялау нәтижесінде майдың үшглицеридтік құрамы және физико-химиялық көрсеткіштер жақсарады – балқу температурасының төмендеуі, борпылдақтығы, біркелкілігі ұлғаяды. Дайын өнімде үшқаныққан және үшқанықпаған глицерид құрамы төмендейді және орташа балқымалыәркелкі қышқылды моно- және диқаныққан глицерид құрамы жоғарлайды.

4.Гидрогенизация процессінің маңызы мен мақсаты.

Гидрогенизация - сутек жіберу арқылы еселі байланыстарды сутекпен қанықтыру арқылы сұйық майдың балқұ температурасын көтеру немесе қатты май алу.

Майды гидрлеу жұмысы. Гидрлеудің тереңдігімен параллельді реакциялардың өтуі қанықпаған май қышқылдарын бастапқы шикізаттың химиялық құрамы мен өнімді гидрлеуге байланысты өлшенеді. Майды сутек молекулаларымен шексіз гидрогенизациялау гетерогенді процес болып табылады. Сондықтан химиялық ауысуларөтуі үшін гидрленетін майлармен сутектің катализатор бетімен жанасуы керек. Егер реакторда қозғалмайтын катализатор беті, оның үстінде гидрленетін сұйықтық қабаты, ал ол қабаттың үстінде – газ тәрізді сутек қабаты болатын болса, онда алдымен газ тәрізді сутек молекуласы бөлуші шекара арқылы сұйық фазаға өтеді. Екінші саты еріген сутек молекуласының сұйық фаза көлеміндегі диффузиясы болып табылады.

Кез келген ерітіндіде заттың молекуласы үздіксіз және хаосты қозғалыста болады, оның жылдамдығы ерітіндінің өлшемдері мен температурасы, табиғатына байланысты болады. Қаншалықты температурасы жоғары болса, соншалықты молекула өлшемі соншалықты кіші болады, жылдамдылықпен өтеді. Осындай құбылыс газ фазасында да байқалады. Үшінші фаза – сутектің сұйық фазадан өтіп, катализатор бетіне диффузиялануы. Осылайша гидрогенизацияның жүргізу үшін келесі физикалық сатылардан өтуі қажет:

1) Сутегінің газ – сұйықтық шекарасында өтуі.

2) Еріген сутегінің газ – сұйықтық бөлу шекарасында диффузиялануы.

3) Еріген сутегі мен май молекулаларының сұйық фаза көлемінен сұйықтық – катализатор бөлу шекарасы бетінде диффузиялануы.

4)Гидрленген молекулалардың катализатор бетінен сұйық фаза көлеміне ауысуы.

Катализатордың меншікті бетінің реакция жылдамдығына әсері. Каталитикалық процестер катализатордың тек қана жекелеген активті аймақтарында жүреді. Катализатор активтілігі жоғары болған сайын, оның меншікті беті соншалық үлкен және кристал құрылымында соншалықты ақаулар көп болады. Өндірістік процес шартты кезінде катализатор бетінде гидрленетін заттардың концентрациясы мен сұйық фазаның көлемі пропорционалдық сипатқа ие. Сәйкесінше, катализатор бетінде гидрленетін заттардың концентрациясын йод санына алмастыруға болады.

5.Майларды гидрлеу процессінің селективтілігі мен жылдамдығына технологиялық факторлардың әсері.

Қанықпаған май қышқылдарын селективті гидрлеу. Майларды гидрлеу процесі кезінде май қышқылды және глицеридті өзгерістерін зерттеу келесі заңдылықтарды анықтайды.

Майлардың гидрогенизациясы кезінде ең алдымен қанықпаған қышқылдардың үш қос байланысы бар, содан соң екі қос байланысы бар, ең соңғы болып бір қос байланысы бар радикалдар қанығуға ұшырайды. Үш қос байланыстың қанығуына қарай қышқылда екі қос байланысы бар қышқылдардың мөлшері артады. Осыдан, бірнеше қос байланысы бар қышқылдарда байланыстар бірден емес, біртіндеп, сатылай қанығады. Бірнеше қос байланысы бар май қышқылдарының сатылай қанығуын қанықпаған қышқылдардың селективті гидрогенизациясы деп атайды.

Сутегі қысымының әсері. Қысымды арттырған кезде катализатор бетінде адсорбцияланған сутегі адсорбциясының беріктілігі төмендейді. Сондықтан, қысым артқан кезде гидрогенизация селективтілігі төмендейді, себебі әртүрлі қос байланысы бар молекуланың гидрогенизациясы мүмкіндігі артады. Сондықтан, қанығу селективтілігі айтарлықтай рөл ойнамағандықтан, гидрогенизациялау үшін сутегі қысымын жоғарылату әдісін қолданады.мысалы, май және май қышқылдарын жоғары титрлі саломайларға немесе три стеаринге дейін гидрогенизациялау үшін, сутегі қысымы 3 МПа және одан да жоғары қысымда жұмыс жасау үшін реакторларды қолданады.

6.Майлар гидрогенизациясының катализациясы. Майлар мен май қышқылдарын гидрлеу.

Майды гидрлеу жұмысы. Гидрлеудің тереңдігімен параллельді реакциялардың өтуі қанықпаған май қышқылдарын бастапқы шикізаттың химиялық құрамы мен өнімді гидрлеуге байланысты өлшенеді. Майды сутек молекулаларымен шексіз гидрогенизациялау гетерогенді процес болып табылады. Сондықтан химиялық ауысуларөтуі үшін гидрленетін майлармен сутектің катализатор бетімен жанасуы керек. Егер реакторда қозғалмайтын катализатор беті, оның үстінде гидрленетін сұйықтық қабаты, ал ол қабаттың үстінде – газ тәрізді сутек қабаты болатын болса, онда алдымен газ тәрізді сутек молекуласы бөлуші шекара арқылы сұйық фазаға өтеді. Екінші саты еріген сутек молекуласының сұйық фаза көлеміндегі диффузиясы болып табылады.

Кез келген ерітіндіде заттың молекуласы үздіксіз және хаосты қозғалыста болады, оның жылдамдығы ерітіндінің өлшемдері мен температурасы, табиғатына байланысты болады. Қаншалықты температурасы жоғары болса, соншалықты молекула өлшемі соншалықты кіші болады, жылдамдылықпен өтеді. Осындай құбылыс газ фазасында да байқалады. Үшінші фаза – сутектің сұйық фазадан өтіп, катализатор бетіне диффузиялануы. Осылайша гидрогенизацияның жүргізу үшін келесі физикалық сатылардан өтуі қажет:

1) Сутегінің газ – сұйықтық шекарасында өтуі.

2) Еріген сутегінің газ – сұйықтық бөлу шекарасында диффузиялануы.

3) Еріген сутегі мен май молекулаларының сұйық фаза көлемінен сұйықтық – катализатор бөлу шекарасы бетінде диффузиялануы.

4)Гидрленген молекулалардың катализатор бетінен сұйық фаза көлеміне ауысуы.

Катализатордың меншікті бетінің реакция жылдамдығына әсері. Каталитикалық процестер катализатордың тек қана жекелеген активті аймақтарында жүреді. Катализатор активтілігі жоғары болған сайын, оның меншікті беті соншалық үлкен және кристал құрылымында соншалықты ақаулар көп болады. Өндірістік процес шартты кезінде катализатор бетінде гидрленетін заттардың концентрациясы мен сұйық фазаның көлемі пропорционалдық сипатқа ие. Сәйкесінше, катализатор бетінде гидрленетін заттардың концентрациясын йод санына алмастыруға болады.

7.Саломас өндірісі тиімділігін жоғарылату. Майларды қайта этерификациялау.

Майлы дәндерді сақтау. Майлы шикізатты сақтаудың технологиялық және биохимиялық негізі.

Дәндерді тазалау және кондиционерлу. Өндіріске келіп түскен дәндерді қоспалардан тазартады. Қоспаларға - органикалық және минералды қоспаларды, майлы қоспаларға – дефектісі бар майлы дақылдарды жатқызады.

Тазартуды ауа ағынының көмегімен және електер көмегімен жүргізеді. Сонымен қатар, ферроқоспалардан тазарту үшін дән ағынын магнитті сепараторлардан өткізеді.

Тазартудан соң дәндерді ылғалдылығына қарай кондиционерлейді, кептіреді.

Қайта этерификацияның мақсаты – майлардың немесе олардың қоспасының консистенциясын, физикалық қасиетті (балқу температурасы, қаттылығы) өзгерту және тұрақты кристалдық құрам алу. Қайта этерификациялау нәтижесінде майдың үшглицеридтік құрамы және физико-химиялық көрсеткіштер жақсарады – балқу температурасының төмендеуі, борпылдақтығы, біркелкілігі ұлғаяды. Дайын өнімде үшқаныққан және үшқанықпаған глицерид құрамы төмендейді және орташа балқымалыәркелкі қышқылды моно- және диқаныққан глицерид құрамы жоғарлайды.

Қайта этерификациалау процессі басқа модификацилау процестерімен салыстырғанда мынадай қасиеттерге ие:

-қайта этерификация адам ағзасына зиянсыз транс изомерлі май алуда, сонымен қоса майлы негіз құрамына физиологиялық натуральді линол қышқылын ендіруге қолайлы;

-қайта этерификация адам ағзасында қиын қорытылатын нашарбалқитын майлардың ( пальма майы, пальмалық стеорин, жануар майы) сұйық өсімдік майлармен қоспасын, жоғарыбалқымалы глицеридтердің төменбалқымалы глицеридтерге айналуын жоғары деңгейде қамтамасыз етеді;

-қайта этерификацияланған майлардың басқа майлардан ерекшелігі жоғары борпылдақтығы және тұрақты майдакристалдық полиморфқа дейін кристалдану қасиеті.

Қайта этерификациалау процессі май қышқылдарының радикалдарын галогенді катализаторлар арқылы бір-бірімен алмастыруға негізделген (малекулааралық және ішкі малекулааралық).

Саломастардағы жеке май қышқылдарының мөлшері тұрақты емес. Тағамдық саломастардың құрамында орташа 15-25% қаныққан қышқылдар, 70-80% олеин қышқылдары, 2-10% линол қышқылдары болады. Бұл саломастардың құрамына қойылатын жалпы талаптар құрамындағы линол қышқылдарының мөлшерін шектеу болып табылады. Негізінен бұл талаптар глицеридтердің линол қышқылымен тез қышқылдануымен түсіндіріледі. Алайда, тағамдық саломастарды, қанықтыру процесін максималды таңдауға әсер ететін жағдайларды дайындау қажет. Бұл жағдайда алынатын саломастардың құрамы және физикалық қасиеті маргарин өндірісінің талаптарына сәйкес келеді.

8.Ресурстарды пайдалану. Қалдықтар сипаттамасы. Қалдықтардың топтары.

Өндірістің өсуі, шикізаттың қолданылуы және қалдықтың жинақталуы.

Ғылыми-техникалық прогресстің ерекшелігі болып халықтық өндірістің көлемінің өсуі табылады. Өндірістіңөсуінің нәтижесі шаруашылық айналымға табиғи ресурстарды көптеп қолдану немесе қолданысқа еңгізу. Бірақ-та олардың рациональды өсу дәрежесі жалпы алғанда төмен. Жылына 10млрд т миниральды және тура сол мөлшерде органикалық шикізат азық-түліктері қолданылады. Пайдалы қазбаларды өңдеу мен утилизациялау олардың қордарын анықтауға қарағанда тезірек жүреді. ТМД елдерінде өндірістердің 70пайызы шикізат, материал, жағармай мен энергияның қазылуына, жұмсалуына кетеді. Сонымен қатар өндіріс шикізатының 10-99пайызына дейін қалдыққа айналады, ал ол сулар мен атмосфераға тасталып жерді ластайды.

Минералды шикізаттарды өте көп мөлшерде қолдану көп көлемді қалдықтардың жиналуына әкеліп соғады, ал олардың жою мен алдын-алу экономикалық тиімсіздікке әкеледі. Әлемде жылдан жылға өнеркәсіптік өндіріс өсіп келеді және осыған пропорциональды қалдық көлеміде өседі, ол қалдықты 8-10жыл арасында 2 есе өсірді. АҚШ-та жылына шығатын қатты қалдықтың мөлшері 3,5млрд т құрайды, ол әрбір адамға шаққанда 50кг.

Көп жағдайда интенсивті қолданысқа ие энергетикалық ресурстар болып табылады. Адамзаттың қалыптытасқанынан бері жағармайдың 90 млрд т қолданылған.

Минералды шикізаттарды қолдану (5-6пайыз жылына) әлемде соншалықты көп, ал оны физикалық көлемде қалыпты келтіруге 30 жыл керек, ол қазылып алынатын жағармай тіпті одан да көп. Осы шикізаттарды шексіз көп пайдалану оларды қайта қалпына келтіруде өте көпшығын әкеледі.Шикізатпен жағармайды қазып алу кезіндегі көбейіп келе жатқан қалдық мөлшері қоршаған ортаны және оларды алушы жерлерді одан әрі кірлетіп жатыр. Жылдан жылға өсіп келе жатқан қалдық массасы қоршаңан ортамен табиғи ландшафттардың сапасын азайтушы бірден-бір фактор.

Өндірістің неготивті әсері табиғаттың негізгі бөліктерімен жалпы биосфераны ластайды. Ол табиғи ресурстарды алу мен өңдеу кезіндегі қалдықтың бөлінуі болып табылады. Өндіріс пен өндіруші қалдықтар – антропогенді ластаушы көздері болып табылады, тек қана қоршаған ортаны емес, ол глобальды масштабта шығатын қалдықтардың қолдану коэффицентінің көбеюі.

Мысалы, СССР-да түсті металлургияда табиғи породаларды жылына 2 млрд т дейін қолданған, ал ол товарлы продукцияның 1пайызы, ал Ресей Федерациясында ол нәтиже басқаша, өнімнің 90-95пайызы қалдыққа жіберіледі немесе 80млрд т -120 млрд т улы заттар өндірісінің қазба көзі болып табылады, оның жылдық өсу мөлшері 10млрд т немесе 9-10пайыз болса, қалдықтан алынатын көлемдік мөлшері 250000 га жер. Қалдықты шығарытын негізгі көз болып тау-кен өндірісі, химиялық, металлургиялық, жағармай-энергетикалық өндірістер табылады.

Қалдықтар туралы негізгі түсінік.

Жалпы алғанда қалдық деп- адамдар шаруашылықта, транспортта, өндірісте қолданбайтын , бірақ өз құрамына байланысты шикізат ретінде шаруашылық салаларына қалпына келтіріле алатын затты атайды.

Өндіріс қалдықтары деп- өнімдерді дайындау кезінде өзінің физикалық құрамын толықтай немесе бөлшектермен жойған жартылай фабрикат, шикізат, материал қалдықтарын айтамыз. Өндірістің жұмысы кезінде қазба байлықтарын алу мен байыту, шикізатты физико-химиялық өңдеудегі шикізаттар өндіріс қалдықтары болып есептеледі. Өңделген қалдықтар- олар ары қарай өңделмейтін, керексіз, істен шыққан инструменттер, шаруашылық құралдары, машиналар түрлері және т.б болып табылады.

Қолдану жағдайына қарай оларды: утилизацияланатын және утилизацияланбайтын қалдықтар деп бөледі. Біріншісіне шаруашылық айналымындағы технологиялық өнім, ал екіншісіне қазіргі уақытта жоқ қалдықтар жатады.

Өндіріс қалдықтарының классификациясы.

Өндіріс қалдықтары көбінесе химиялық біркелкі емес, күрделі поликомпонетті заттар болып табылады, олар химия-физикалық құрамының әртүрлілігімен қатар, улы, химиялық, биологиялық, коррозионды, отқа және жарылғаш қауіпті болып табылады. Қалдықтардың классификациясы мынандай түрлері болады: химиялық табиғатына, пайда болу технологиялысына және ары қарай қалпына келетінлігіне байланысты бөлінеді. Біздің елімізде улы заттар қауіптілігіне байланысты, сақталуы мен қалпына келтіруіліне байланысты 4 классқа бөлінеді:

1. Өте қауіпті қалдықтар. Ол қалдықтарға сынап пен оның қосылыстары, сулем, хромқышқылды және цианистті калий,сурьма қосылыстары оның ішінде үшхлорлы сурьма, бенз-а-пирен және т.б.

Сынап қосылыстарының улылығы сынап ионының әсерінен болады. Ағзаға сынап ионды емес формада енеді. Сосынол ақуыз молекулаларымен қанда қосылып, нәтижесінде ондай күшті болмасада мықтылаукомплекс- металлопротеидтер түзеді. Ағзалық орталық жүйке жуйесінің жұмысы бұзылып, мидағы процесстер жұмыстарының бұзылуна әкеледі. Сынап қоспалары жануарларға өте улы құраммен улану кезінде тәбеттің жоқтығы , су тапшылығы, құсу, жалпы әлсіздік , үштің өтуіне,көздерінің сулануы тіпті дірілге, аяқ-астынан өлімге де әкелуі мүмкін. Ал тірі қалғанын өзінде 1-2сағат ішіндеасқазанның бұзылуына, күннен соң бүйректің зақымдануына әкеліп соғады.

Адамда сулем мен сынап тұздарымен уланғанда- басы ауырады, тістері зақымдалады, стомотит болады, кейде температурасы көтеріледі, ауыр жағдайларда – бүйрек нефроз болып, 5-6 күннен соң өлімге әкеледі. Ал жеңіл жағдайларда- тәбеттің жоғалуы,құсу, кейде қан құсу, жүрегі айну, асқазан язвасы болады.Басына кіші дәрет бөлінбеуі байқалып, сосын мүлдем жүрмей қалуы мүмкін.Хроникалық улану кезінде адамда, сондай-ақ жануарларда жүйке-жүйесі зақымдалып, мидың үлкен жарты шары жұмыс істемей қалуы мүмкін. Тубуркулезбен ауырған адамдар арасында өлім жиірек кездеседі.

Жалпы ағзаға калий цинаиді мен цианид әсері тыныс алу жолдарынбұзып, оттегін табады. Адам үшін калий цианиді улкен өлімдік зонасы-0,12г кейде одан да аз болуы мүмкін.

Сурьманың қосылыстары өкпе, тыныс алу жолдарының , терінің бұзылуына әкеледі. Ал қатты улануда ол зат алмасуға әсер етіп жүйке-жүйесі мен жүрекке әсер береді. Сурьма 3хлор қыщқылы мен тұз қышқылы гидролизі кезінде ағзаға тыныс алу жолдарының жұмысының бұзылуына әкеліп соғады. Ол көзді бұзады, жүректі айнытады, құсуға, іш өтуге, әлсіздіке, кіші дәретке бара алмауға әкеледі, нәтижесінде жүрек ілсіздігі ал ол өлімге әкеледі.

Бенз-а-пирен- канцерогенді қосылыс ,ол таскөмір (1,5-2пайыз), таскөмірлі смола (0,001-1пайыз), сланецті майлар, мұнай өнімдерінің, пиролиз заттары мен торф өндірісі нәтижесінде алынады. Бенз-а-пирен адам мен жануарлар ағзаларында канцерогенді активтілікке ие. Сонымен қатар әртүрлі ағзаларда рак ісіктерінде де әкелед , олар: тыныс жолдары, асқазан, сүт бездері және т.б канцерогенді ағзаға әсері жасуша элементтері мен әрекеттесу нәтижесінде болады. Мынандай гипотезаларда бар: олар өздігінен жеке рөл атқармай, аногенді вирустарға жағдай жасайды. Атмосфералық ауада бензапирен ПДК-сы 0,01мкг/м3.

2. Жоғары-қауіпті қалдықтар.Бұл қалдықтар мыс хлорлары, мыс сульфаты, қымыздық қышқылды мыс, үшокисьті сурьма мен қорғасын қосылыстарынан тұратын болып табылады.

Қорғасын – барлық тіріге оның ішінде жүйке жүйесіне, қанға, қан тамырларына аз мөлшерде эндоприндік және асқорту жүйелеріне аз мөлшерде әсер етуші у. Ақуыз синтезіне активті әсер етеді, жасуша мен гендік аппараттардың энергетикалық балансы мен ферментті процесстердің жұмысына қанды жүйеде эритроциттер зақымдалуына зат алмасуға әсер етеді.

Мыс ағза құрамында органикалық комплексті қосылыс түзіп қан айналым жұмысына үлкен әсер етеді. Ол кезде маңызды рольді мыс ионы мен SH-группалары арасындағы реакция ең улы болып табылады. Мыс пен ақуыз жасушаларының реакциясы тынысы алу жолдары мен асқазан трактаталарының жұмысын бұзады.

Мыс сульфаты жануарлардың асқазанына түсуі оларда анемия, асқазан язвасын, бүйрек жұмысының бұзылуына, бауыр ауруларына әкеліп, аяғында өлімге ұшыратады. Олармен тыныс алатын болса, онда жоғары тыныс алу жүйесі мен асқазан, орталық жүйке жүйесінің жұмысы бұзылады.

3. Әдейі немесе өте қауіпті қалдықтар.Оларға қорғасын оксидтері, никель хлориді, төртхлорлы көміртек қалдықтары жатады.

Никель хлоридімен уланған кезде қозу пайда болады, терінің қызаруы, іштің өту процесстері жүреді. Көп уақыт қатынаста болу эритроцит санын азайтып,көп жануарларда ол өте ауыр аурулы болып өтеді.

4.Қауіптілігі аз қалдықтар. Олар құрамында магний сульфаты, фосфаттар, мырыш қосылыстары қалдықтары, ол қалдықтар пайдалы қазбалармен байытылған.

Магний SH-группасының ағзаның ішкі мүшелерінде өзгеріске әкеледі, нукелинді алмасуды бұзады. Адамдарда танау жұмыстары бұзылып, шаштары түседі. Магний сульфаты теріге әсері дермотологиялық ауруларға әкеледі.

9.Қоршаған ортаның ластануы. Ластанудың түрлі белгілері бойынша жіктелуі.

Қалдықсыз технологияның пайда болуының экологиялық және экономикалық технологиясы. Қоршаған ортаны ластаушылармен энергетикалық және шикізаттың жоғалту корреляциясы.

Қалдықсыз технологияның пайда болуының жалпы принцптері: өндіріс дамуының заманауый сатысында өндірісте сақталған күйінде сақтау мұмкін емес. Заманауый сатыда өндірісті кері жоспарлау керек, жаңа процестерді шығарып, жоғары дәрежелі инжеперлі экология экономикалық болмысы бар оптимальді режимде кәсіпорынды эксплуотациялау керек. Басты мәселе қалдықсыз және аз қалдықты технологияны қолдау болып табылады. Негізгі критерии технологиялық процестерде қалдықсыз тнхнология болып табылады.

Экологиялық критерилер

1. Шикізатты алу ұшән кеткен табиғи ресурстың шектелу шығымы.

2. Қатты қалдықтың шектелуі сыны және шектеуші қатыспай қалуы

3. Қатты қалдықтарды қолданудың квалифиционды мүмкіндігі

4. Сұйық және газаралас қалдықтардың көп бөлігінің қатвспай қалуы

5. Сұйық және газды ағындарда технологиялық циклдердің тұйықталу мүмкіндігі

6. Екіншілік энергоресурс және су ресурстарын және су мен энергияны қолданудың шекті қолданылуы.

7. Процестердің жоғары селективтігі және еңбек бөлінгіштігі копкомпонентті реакция өнімдерінің қатыспай қалуы. Егер осы талаптар сақталмаса нәтижесінде кұрделі қоспа пайда болады. Осы жағыдай жартылай кокстеу және оның варианты отынның энертехнологиялық өңдеу процесінің дамуын баяулатады.

8. Қоспаны өңдеудің мүмкіндігі қайта өңдеу нәтижесінде қоданыс табатын техникалық процесте өнім алынады. Осы процестерде мөлшерлі кәзіргі таңда жоғары температуралық кокстеу және мұнай өңдеу болады.

9. Комбинирленген технологиялық процестің мүмкіндігі шикізаттың және энергетикалық ресурстардың рационалды көрсеткіші болвп табылады. Бұл жағдайда коксті қолдануда, коксті пісіруде арнайы қондырғы орнатудың қажеті жоқ.Сонымен қоса мұндай арнайы қондырғыда алдын ала 1300- 1400◦C дейін салқындатылған кокс қолдануға тура келеді, ал комбинирленген қондырғыда коксті 1100-1200◦C – та қыздыру керек. Осы температурада көп бөлігі үнемделеді.

10 .Жұмыстағы қауірсіздік және сенімділік. Жоспарда жоқ жағдайларда токсикалық заттардың көп бөлігінің лақтырылуы болғанда қажетті шамадан концентрация жоғарылап кетеді. Сондықтан қондырғы жұмыста сенімді болу керек. Ол резерфті жүйе және сыйымдылықта барлық авариялық лақтыруларда жеткілікті қамтамасыз етерлік болу керек.

11. Көптеген мекемелердің тәжрибесі барлық жағдайда олардың экологиялық процестерінің процес оптимизациясында жоғарылауын ткөрсетеді. Бұл мүмкіндік өндірістердің технологиялық және компонентті шешімдерінде қатыспай қалады.

12. Азоперациялық тәртіп бойынша лақтырулардың ассортименттік және санын өндіріс қалдвғын азайтады.

2. тұрақты технологияны енгізу.

Республиканың тұрақты дамуын қаитаиасыз ету үшін технологиялық потенциал тұрақты, экологиялық таза және өндірістің экономикалық эфективтілігі технологияда және ауыл шаруашылығында, энергетикада, транспортта және қала басқаруда құрылады.

Мұндай технологиялар кешенді жүйеге рентабельді және қоршаған ортаға қауіпсіз өндірістік схемаға жатады, оған сонымен қатар ақпараттық және коммуникативті орнатудың жаңа механизмі (экологиялық маркетинг және менеджмент, сақтандыру, табиғатты қорғаудың рационалды және т.б.) жатады. Қазақстанның индустриясының перспективті дамуының тапсырмасына өндісістегі технология стратегиялық бағыттағы кешендер, аз қалдықты ресурс және энергия эфкетифтілігі, сонымен қоса өндірістік жүйенің максималды жабықтығы жатады. Тұрақты технологиялық модель қарапайым өндірістік схемада сериалы өндірістен жоғары жылдамдығымен, экономикалық эфективтілігімен, орталықтанған басқару және стандарттау, қоршаған ортамен қарымөқатынастармен ажыратылады.

3. Жаңалатылған қорды және альтернативті энергия көздерін эффективті және рационалднуы қолдану.

Қазақстан Респубилкасында су ресурстарын және альтернативті энергия көздерін тиімді қолданужолы бар:

су, жер, орман, балық,өсімдікті және жануарлы ресурстарды және жаңаланған энергия көздерін қолдануда заманауый технологияны қолдануды енгізу.

Гидроэнерготехникалық ресурстарды, күн түсетін аймақтарды және басқа жаңаланған ресурстарды және альтернативті энергия көздерін рационалды қолдану.

10.Қалдықсыз өндірістер.

Қалдықсыз технология

Шетел әдебиеттерінде «таза өндіріс» термині қолданылады. Ол қоршаған орта мен адам үшін қауіп-қатерді ең аз деңгейге түсіріп, қоршаған ортаны ластауды болдырмайтын технология стратегиясы ретінде түсіндіріледі. Өндіріс үрдістерінде пайда болатын барлық шағарынды мен қалдықтардың уыттылық әдрежесін және олардың санын азайту, уытты шикзат материялдарын қолдануды болдырмау, үйлесімділігіне сәйкес келеді. 

Қалдықсыз өндіріс кезінде бастапқыда барлық шикізат соңғы қортындыда осы немесе өзге өнімге айналады. Қалдықсыз технология – бұл өнімді өндірудің тәсілі энергия мен шикзат кезеңінде кешенді және әбден орынды түрде пайдаланылады. Атап айтқанда: шикзат ресурыстары — өндіріс -тұтыну — қайталама шикзат ресурыстары, яғни, кез келген қоршаған ортаға болатын әсерлер оның қалыпты жұмыс істеуін бұзбайды.

Осы өндірісте қоршаған ортаға зиянды әсер ететін деңгей қалыпты мөлшерден аспайды. Мысалы, рұқсат етілген санитарлық-гигиеналық мөлшерден және техникалық, ұйымдастырушылық, экономикалық бойынша немесе өзге себептерге байланысты шикзат пен материялдардың бір бөлігі пайдаланылмайтын қалдықтарға ауыстырылып, ұзақ мерзімді сақтауға жіберіледі немесе көміледі.

Сонымен, қалдықсыз өндіріс орны табиғи экологиялық жүйе мен үйлесімі бойымша ұйымдастырылған іс жүзіндегі тұйықталған жүйе болып тұр. Бұл жерде, тіршілік әрекетіндегі бір организмдермен пайдаланылады және заттектердің өзін-өзі реттейтін биохимиялық айналымы толықтай жүзеге асып жатады. «Қалдықсыз өндірістің» маңызды ережесін белгілеу — шикізаттың барлық компоненттерін ұтымды және кешенді түрдепайдалану. Сонымен, өндірістің қоршаған ортаға сөзсіз болатын ықпал етуі оның қалыпты жұмыс істеуінбұзбайды. Қоршаған ортаға соншама түсетін салмақ жол берілген экологиялық мөлшерден аспайтынын тиісінше ескеру қажет.

Қалдықсыз өндірісті құру ұзақ мерзімге созылатын процесс. Сонымен қатар,өзара байланысты бірқатар технологиялық, экономикалық, ұйымдастырушылық және басқа да күрделі міндеттердің шешімін талап етеді.

Атап айтқанда, қалдығы аз ресурс ұнемдеуші технолоғияны енгізу жалпы бірқатар талаптарды ұсынады:

·  оның барлық компоненттерін пайдалана отырып, шикізатты кешенді түрде өңдеу (жасап шығару);

·  жоғары технологиялық автоматтандырылған жүйеге ғылыми сыйымдылықты енгізу; электроникаландыру мен роботтаыдыру; автоматтандыру негізінде өндірістік процестерді қарқындандыру (интенсификация);

·  өндірістік қалдықтарды барынша азайту кезінде материалдар ағынының кезеңділігі мен тұйықтылығы;

·  жеке операциялардың технологиялық процестерге бөлінүін азайту, шикізаттан соңғы өнімге дейін ауысусатысының  аралық  санын  қысқарту;

— үздіксіз процестерді қолдану мен технологиялык кезеңдер уақытын қысқарту;

· энергия мен табиғи ресурстарды тұтыну үлесін қысқарту, бастапқы ресурстарды қайта өңделген ресурстар мен барынша алмастыру, жанама өнімдер мен қалдықтардың негізгі процестерге қайта айналуы, артық энергияны қалпына келтіру;

· энергия ресурстарының барлық әлеуетін барынша пайдалануды қамтамасыз ететін құрастырылған энерготехнологиялық процстерді қолдану;

· қалдықтарды залалсыздандыру жолымен табиғи күйіне дейін жеткізу немесе пайдалану мүмкіндігін қамтамасыз ететін биологиялық процестерді және  физика-химиялық базасының негізінде экологиялық биотехнологияны енгізу;

·  өндіріс пен тұтыну, табиғатты пайдалану саласын қамтитын интегралды технологияны құру.

Осы тұрғыда өндірістік процестердің жүйелі талдауы жаңа кезеңнің технологиясын құру жолын анықтауға мүмкіндік береді.

Табиғат жүйесінің қалыпты қызметінің белгіленген шеңбер соңыңдағы арақатынасын және қоршаған ортаға әсер етуді  бұзбайтын процестерді экологиялық деп атаймыз.

Өндірісті толықтай  қалдықсыз жасау қазірде мүмкін емес. Өндіріс процессінде пайда болған барлық шығарынды  мен қалдықтардың уыттылық дәрежесін азайту, уытты шикізат материалдарын қолдануды болдырмау, энегия мен шикізатты  үнемді пайдалану ластануды болдырмайтын технология стратегиясы. Өндірісте қалдықсыз тәсілді  қолдану  идеясын алғаш рет  кеңес академик ғалымдары  Н.Н. Семенов , Б.Н. Ласкорин, И.В. Петров Соколовтар ұсынған болатын. Женевада болған жалпы Еуропалық кеңесте  арнаулы декларация қабылданды. Онда аз қалдықты және қалдықсыз технолгиялар мен қалдықтарды  пайдалану мақсаты қоршаған ортаны қорғау  болғандығы , табиғат ресурстарын  ұтымды пайдаланудың қажеттілігі  атап өтелген.

Қалдықсыз өндіріс кезінде  бастапқыда  барлық шикізат  соңғы қорытындыда  осы немесе өзге өнімге айналады.

Қалдықсыз технолгия  бұл өнім өндіру кезеңінде энергия мен шикізатты  кешенді және  орынды түрде пайдалану. Шикізат ресурстары -өндіріс —  тұтыну- қайталама шикізат  ресурстары схемасы бойынша жүргізіледі.

Қалдықсыз өндіріс  табиғи экологиялық жүйемен үйлесімі бойынша  ұйымдастырылған іс жүзінде тұйықталған жүйе.

Қалдықсыз технология ережесі- шикізаттың барлық  компоненттерін  ұтымды  және кешенді пайдалану. Қалдықсыз өндірісті  құру  ұзақ мерзімге созылған  процесс.  Ол өзара байланысты  технологиялық, экономикалық, ұйымдастырушылық және басқа күрделі  мінднеттерді шешуді талап етеді.

Қалдығы аз  ресурс үнемдеуші технологияны енгізудің талаптары:

Оның барлық компонентерін пайдалана отырып, шикізатты  кешенді түрде өңдеу.

Жоғары технолгиялық автоматандырылған  жүйеге  ғылыми  сыйымдылықты енгізу; электроникаландыру мен робаттандыру; автоматтандыру  негізінде  өндірістік процесстерді  қарқындандыру.

Өндірістік өалдыөтарды барынша азайту кезеңінде материалдар  ағынының кезеңділігі мен тұйықтылығы.

Жеке операциялардың технологиялық процесстерге  бөлінуін азайту, шикізаттан  соңғы өнімге дейін  ауысу сатысының аралық санын қысқарту, үздіксіз  процестерді қолдану  мен технологиялық  кезеңдер уақытын  қысқарту.

Энергия мен табиғи ресурстарды  тұтыну үлесін и қысқарту, бастапқы ресурстарды  қайта өңделген  ресурстармен  арынша алмастыру, жанама өнімдер мен қалдықтардың негізгі процестерге қайта айналуы, артық энергияны қалпына келтіру.

Энергия ресурстарының барлық әлеуметін  барынша пайдалануды  қаттамассыз ететін  құрастырылған  электрротехнолгиялық процестерді қолдануы

Қалдықтарды залалсыздандыру жолымен табиғи күйіне дейін жеткізу немесе пайдалану  мүмкіндігін  қамтамассыз ететін  биологиялық процестерді  және физико -химиялық  базасының негізінде  экологиялық биотехнологияны  енгізуі.

Өндіріс пен тұтыну, табиғатты пайдалану  саласын  қамтитын  интегралды технологияны құруы.

Қоршаған ортаға қалдығы аз  өндірістің зиянды әсерін шектеу критерийінің  негізінде ШРК,  және оның негізінде ШРШ атмосфераға және ШРТ  суға есептеледі

Қалдығы аз өндірісті ұйымдастырдың негізгі принципі  шикізат және энергетикалық ресурстарды пайдалануда оның жинақтылығы. Қазір пайдаланылп жүрген  шикізат ресурстары  көп компонентті. Мысалы: түсті металлургияда  бастапқы шикізат көптеген пайдалы қазбалардан тұрады. Кәсіпорындардың мамандануына байланысты  одан 1-2 компонент ғана алынады.Ал қалғандары үйіндіге тасталынады. Қазірде   рудаларды өңдеудің кешенді пайдалану   Өскемен қорғасын мырыш  комбинатында, Балқаш, Жезқазған, Норильск  кен металлургия кәсіпорындарында жолға қойылған.

Қалдығы аз  өндіріс құрудың  келесі принципі – айқын көрінетін материалдар ағынының циклдігі. Мысалы: су шаруашылығында  канализация , тазалау бір мезгілде және  таза компонентерді  алып пайдаға асырады . Өнеркәсіпте  сумен қамтамассыз ету жағының кезеңі тұйықталған, оны өндіру мен тасымалдау, бірнеше рет пайдаланғаннан соң  алдын ала тазартылып су қоймаларына құйылады.

Қалдығы аз және қалдықсыз өндірісті ұйымдастырған кезде құрасмдастыру мен салааралық кооперацияға бірлесудің маңызы үлкен. Әсіресе аумақтық- өндірістік  кешендер шеңберінде  бір өндірістің қалдықтарын өнім алу үшін басқа салаларда  пайдаланып  біршама экономикалыө тиімділікке қол жеткізуге болады

Қалдығы аз өндірістің міндетті шарттарының бірі – алынатын өнімнің  экологиялық тазалағы, қоршаған ортаны қорғау оның сапасын жақсарту, сонымен қатар өндіріс жұмысының  нәтижесінде өндіріске, халыққа  зиян келтірмей, табиғатта экологиялық тепе-теңдікті  бұзбауы керек.

экологиялық негiзделген аз қалдықты технологияларды, әкiмшiлiк-шаруашылық қызметiнiң тиiмдi жүйесi мен қауiптi және басқа да қалдықтар өндiрудi ең төменгi шекке дейiн қысқарту мақсатында қалдықтарды пайдаланудың керi айналысы әдiстерiн әзiрлеу мен енгiзудi жалғастыру қажет екенiн ескере отырып;

с) қауiптi және басқа қалдықтардың өндiрiсiн мүмкiндiгiнше жою мақсатымен өзiнiң ұлттық заңдарына, ережелерiне және саясатына сәйкес қолданыстағы жаңа, экологиялық жағынан негiзделген, аз қалдықты технологияны әзiрлеу қолдануда, қолдағы технологияны жетiлдiруде және осы қалдықтарды пайдаланудың экологиялық жағынан негiзделген неғұрлым тиiмдi және пәрмендi әдiстерiн жасауда, оның iшiнде осындай жаңа немесе жетілдiрiлген технологияны енгiзудiң экономикалық, әлеуметтік және экологиялық салдарын зерттеуде ынтымақтасады;

4. Дамушы елдердiң сұранымын ескере отырып жұртшылық проблемаларына inter alia көмек көрсету, қауiптi және басқа қалдықтарды экологиялық жағынан негiздеп пайдалануды кеңейту және аз қалдықты жаңа технологияны енгiзу мақсатымен Тараптардың және халықаралық құзыреттi ұйымдардың арасындағы ынтымақтасты көтермелейдi.

13. Қалдықтар

Қалдықсыз өндірістер жасаудың негізгі қағидалары және оларға қойылатын талаптар. Өңделген өнімдер мен металлургиялық шылактар, кенөндіру саласы қалдықтарының физико – химиялық ерекшеліктері

Қалдықсыз өндірістердің негізгі қағидалары.

Негізгі жүйелік қағидасы болып табылады. Осыған сәйкес әр жеке үрдіс немесе өндіріс материалды өндіріс пен адамның басқа шаруашылық –экономикалық қызметінен басқа, табиғи ортаны (тірі ағзалар популяциясы, атмосфера, гидросфера, литосфера, биогеоценоздар, ланшафттар) және адам мен оның тіршілік ортасын қосатын, экологты –экономикалық жүйе элементі ретінде көбірек жоғары деңгейде және аймақтағы (ТПК) барлық өнеркәсіптік өндірістің– динамикалық жүйенің элементі ретінде қарастырады. Осылайша, қалдықсыз өндіріс жасаудың негізінде жатқан жүйелік қағидасы өндірістік, әлеуметтік және табиғи үрдістердің өзара байланысын және қазіргі және күшейетін өзарабайланысын ескеруі тиіс.

Қалдықсыз өндіріс жасаудың басқа маңызды қағидасы ресурстарды пайдаланудың кешенділігі. Бұл қағида энергоресурстар потенциалы мен шикізаттың барлық құрлымдарын максималды пайдалануды талап етеді. Белгілі болғандай, шамамен барлық шикізат кешенді болып табылады, оның көлемінің орташа алғанда үштен бірі ғана жолдас элементтер құрады, олар тек кешенді өңдеуінде ғана алынуы мүмкін. Қазіргі таңда шамамен барлық күміс, висмут, платина мен платинандтер, сондай – ақ алтынның 20% көбі кешенді рудаларды өңдеу кезінде жанама алынады.

Қалдықсыз өндіріс жасаудың ортақ қағидасы оны ұйымдастырудың рационалдығы. Халық шаруашылығының аралас салаларын қосқанда, қоршаған ортаға теріс әсерін және оған келер зардапты төменету көп байланысты болатын, жаңа экологиялық негізделген шикізаттың және энергетикалық технологияларды іздестіру және өндірістің энерго-, материл-, және еңбек қиындығын максималді азайту, шикізаттың барлық құрамдарын саналы пайдалану талаптары мұнда анықтаушы болып табылады. Бұл жағдайда соңғы мақсат энерготехнологиялық, экономикалық және экологиялық параметрлер бойынша бір уақытта өндіріс оптимизациясы болып саналады. Бұл мақсатқа жетудің негізгі жолы істегі технологиялық үрдістер мен өндірістерді жетілудің және жаңаларын өңдеу болып табылады. Қалдықсыз өндірісті ұйымдастырудағы сондай қадамдар мысалдарының бірі күкірт қышқылы өндірісінің қалдығы пиритті огарокті утилизациялау болады. Қазіргі уақытта пиритті огаротер толықтай цемент өндірісіне кетеді. Бірақ пиритті огароктердің құнды құрамдары – мыс, күміс, алтын, темір пайдаланылмайды. Сонымен қатар, мысты, асыл металдарды алумен және темірді кезекті пайдаланумен, пиритті ограктарды (мысалы, хлоридті) өңдеудің экономикалық тиімді техникасы ұсынылған.

Қалдықсыз өндіріске қойылатын талаптар.

Істегілерді жетілдіру жолында және қағидалы жаңа технологиялық үрдістерді өңдеуде жалпы талаптар қатарын сақтау қажет:

Өндірістік үрдістерді технологиялық сатылаудың (аппараттардың) минималді мүмкін санында жүзеге асыру, өйткені олардың әрқайсында қалдықтар түзіледі және шикізат жайылады;

Шикізат пен энергияны көбірек тиімді пайдалануға мүмкіндік беретін, үздіксіз үрдістерді қолдану;

Агрегаттардың бірлікті қуатын ұлғайту (оптимумге дейін);

Өндірістік үрдістер интенсификациясы, олардың оптимизациясы мен автоматтандырылуы;

Энерготехнологиялық үрдістер жасау. Технологиямен энергетиканың үйлесімділігі агрегаттар өндірушілігін ұлғайту, энергоресурстарды, шикізаттар мен материалдарды үнемдеуге, химиялық айналулардың энергиясын толығырақ пайдалануға мүмкіндік береді. Ондай өндіріске мысал энерготехнологиялық сызба бойынша аммиактың ірі тонналы өндірісі болып табылады.

14.Өндірісті экологиялаудың маңызды бағыттары.

Экологиялық критерилер

1. Шикізатты алу ұшән кеткен табиғи ресурстың шектелу шығымы.

2. Қатты қалдықтың шектелуі сыны және шектеуші қатыспай қалуы

3. Қатты қалдықтарды қолданудың квалифиционды мүмкіндігі

4. Сұйық және газаралас қалдықтардың көп бөлігінің қатвспай қалуы

5. Сұйық және газды ағындарда технологиялық циклдердің тұйықталу мүмкіндігі

6. Екіншілік энергоресурс және су ресурстарын және су мен энергияны қолданудың шекті қолданылуы.

7. Процестердің жоғары селективтігі және еңбек бөлінгіштігі копкомпонентті реакция өнімдерінің қатыспай қалуы. Егер осы талаптар сақталмаса нәтижесінде кұрделі қоспа пайда болады. Осы жағыдай жартылай кокстеу және оның варианты отынның энертехнологиялық өңдеу процесінің дамуын баяулатады.

8. Қоспаны өңдеудің мүмкіндігі қайта өңдеу нәтижесінде қоданыс табатын техникалық процесте өнім алынады. Осы процестерде мөлшерлі кәзіргі таңда жоғары температуралық кокстеу және мұнай өңдеу болады.

9. Комбинирленген технологиялық процестің мүмкіндігі шикізаттың және энергетикалық ресурстардың рационалды көрсеткіші болвп табылады. Бұл жағдайда коксті қолдануда, коксті пісіруде арнайы қондырғы орнатудың қажеті жоқ.Сонымен қоса мұндай арнайы қондырғыда алдын ала 1300- 1400◦C дейін салқындатылған кокс қолдануға тура келеді, ал комбинирленген қондырғыда коксті 1100-1200◦C – та қыздыру керек. Осы температурада көп бөлігі үнемделеді.

10 .Жұмыстағы қауірсіздік және сенімділік. Жоспарда жоқ жағдайларда токсикалық заттардың көп бөлігінің лақтырылуы болғанда қажетті шамадан концентрация жоғарылап кетеді. Сондықтан қондырғы жұмыста сенімді болу керек. Ол резерфті жүйе және сыйымдылықта барлық авариялық лақтыруларда жеткілікті қамтамасыз етерлік болу керек.

11. Көптеген мекемелердің тәжрибесі барлық жағдайда олардың экологиялық процестерінің процес оптимизациясында жоғарылауын ткөрсетеді. Бұл мүмкіндік өндірістердің технологиялық және компонентті шешімдерінде қатыспай қалады.

12. Азоперациялық тәртіп бойынша лақтырулардың ассортименттік және санын өндіріс қалдвғын азайтады.

15.Тамақ өнімдерінің құрамында майы бар қалдықтары.

Май өнімдерін өндіру жөніндегі объектілерге қойылатын талаптар

1 Технологиялық үдерістер мынадай жүйелі операцияларды көздейді – май шикізатын сақтау (күнбағыс, соя, рапс, қоза тұқымдарын), шикізатты органикалық және бейорганикалық қоспалардан тазарту, жару, қабығынан тазарту, езінділер алу (шикізатты біліктерде уату), мезга алу (езінділерді +105⁰С дейін қыздыру арқылы бумен және сумен өңдеу), мезганы престеу арқылы май алу, тазартылмаған майды престеу немесе тұндыру арқылы тазарту, майды сақтау, құю және өткізу, күнжараны сақтау және өткізу.       2 Майды экстракция тәсілімен алудың технологиялық үдерісі мынадай қосымша кезеңдерді қамтиды – экстрагент (еріткіш) арқылы майды алу, мицелланы сүзу (еріткіштің булануы және жиналуы), күнжараны сақтау және өткізу, майды тазарту, майды сақтау және өткізу.

3. Экстракция жолымен май алу

Қазіргі кезде кеңінен экстракция әдісі қолданылады, ол органикалық еріткіштерді қолдануға негізделген. Бұл әдістен қалдық ретінде шрот шығады,оның құрамындағы май 0,8-1,2%.

Экстракциялау - май алудың тиімді әдісі, бұнда майды дәндерден май еріткіштерімен ерітіп алады. Бұл май дәндерінен майын толық бөліп алуға болады (күнжарасында 1 % май қалады). Бұл тәсілде арнулы аппарат ішіне органикалық еріткіштер құйылып майдаланған дәндерден май ажыратылады. Майға араласқан органикалық еріткіштерді бөліп шығару үшін дистилятор, ал май бөлініп алынған қалдықтарға араласқан еріткіш заттарды бөлу үшін шнекті буландырғаштар пайдаланылады. Майы алынған қалдық заттар малдың құнарлы жемі. Дәндерден бөлініп алынған май тазартылады. Тазарту әртүрлі қоспалардан, ароматты, белокты және шырышты заттардан, пигменттерден, бос май қышқылдарынан ажырату үшін жүргізіледі. Қоспа түріне байланысты тазалудың әртүлі әдістері қолданылады.

Экстракцияға қолданылатын еріткіштер адам организміне қауіпсіз, майдың алынуы және жұмыс кезінде қауіпсіз болуы қажет.

Еріткіш ретінде экстракциялық бензин, гексан, ацетон, дичлорэтан және тағы басқалар қолданылады. Көбінесе бастапқы қайнау 69ºС, қорытынды қайнау температурасы 101ºС болатын бензин қолданылады.

Экстракция кезінде еріткіштегі май ерітіндісін алады, ол мисцелла деп аталады және майсызданған зат шрот алынады.Шрот экстракционды өңдеуден кейін алынған күнжара,оны жануарларға азық ретінде қолданылады.Арнаулы технологиялық өңдеуден кейін шроттан тағамдық ақуыз алуға болады.

Мисцелладағы май концентрациясы 12-26 %.Экстрактордан шыққан мисцелланы ондағы механикалық қоспаларын бөліп алу үшін сүзгішке жібереді. Сүзгіден өткен мисцелланы және шротты еріткішті айдау үшін айдағышқа жібереді. Бұл операцияны дисцилляция деп атайды.

Мисцелланың дисцилляциясы екі сатыда жүргізеді. Алғашқыда 80-90 ºС-та еріткіштің негізгі мөлшерін айдайды(алдын ала дисцилляция).Содан кейін қорытынды дисцилляцияның 110-120ºС –та вакуумда жүргізеді.

      3 Өлшегеннен кейін түскен тұқымдарды шөп-шалам қосындыларынан тазартады. Олар сепараторлық немесе пневматикалық қондырғыларда кептіріледі немесе түскен тұқымдардың ылғалдылығына байланысты ылғалдандырылады, сортталады, тағы бір рет тазартылады және тік немесе көлденең көлік құралдары арқылы сақтау үшін қоймаларға жеткізіледі.       4 Қоймалардан немесе элеваторлардан май тұқымдары объектінің өнімділігіне сәйкес мөлшерде көлік құралдарымен өлшейтін, көлемі бойынша сорттайтын (күнбағыс тұқымдары үшін) және күнбағыс үшін соғу тәсілімен жаратын және қоза тұқымдарын өңдеу үшін кесетін басты өндірістік корпусқа жеткізіледі.     5 Қабықсыз тұқымдарды өңдеген кезде (соя, зығыр) жару операциясы қолданылмайды.       6 Тұқым дәнінен оның қабығын немесе елеуіштермен немесе ауа ағыны арқылы бөлінетін желдеткіш каналдармен жарақталған жабдықтың көмегімен қауыздау арқылы ажыратады.       Қауызынан бөлінген қабық немесе қауыз дәннің бар-жоғына және дән бөлшектерінің барынша аз болуына немесе дән тозаңының болуына бақыланады, брикеттеуге немесе қазандыққа жіберіледі.       7 Май тұқымдарының өзектерін ұсақтау біліктеу станоктарында жүргізіледі, магнитті сепараторларда металл қоспаларынан тазаланады және кеспек табаларда ылғалды жылумен өңделеді, содан соң май алу үшін үздіксіз жұмыс істейтін шнекті престерге беріледі.       8 Зеер камераларынан, престерден ағатын май сыйымдылықтарға жиналады, содан соң май ұстағыштарға, сүзгілерге немесе сепараторларға (әртүрлі қосылыстарда) алдын ала тазалауға беріледі. Тазартылған май арнайы қондырғыларда аз мөлшердегі ыстық сумен гидратеризацияланады. Гидратация әсерінен ақуыз және сілемейлі заттар бөртеді, ұйыйды, тұнады, май фосфатидті концентрат түзу арқылы тұнбасынан босатылады.       9 Шнек престердегі күнжара (майлылығы 15% дейінгі) еріткіш (бензин немесе гексан) көмегімен майдың қосымша мөлшерін (күнжарадан) алу мақсатында екінші қайтара экстракциялау алдында оңтайлы құрылымды қамтамасыз ету үшін гүл жапырақшасы немесе түйіршік тәрізді күйге айналғанға дейін ұсақталады және +59 – +62⁰С температурада және 10% ылғалдылықта желдетіледі. 10 Тұқымды кептіру үшін +30⁰С дейін жылытылған ауа пайдаланылады. 11 Тұқымдар ферроқоспалардың магнит аулағыштары арқылы өткізіледі. Статикалық магниттердің меншікті көтерме күші кемінде 10 күнде 1 рет тексеріледі. Магниттер ауысымына бір рет металл қоспалардан тазартылады.

12 Мисцелланы рамалық ашық сүзгілі престерде сүзуге жол берілмейді.       13 Тағамдық майға арналған резервуарлар мен бөшкелер босатылғаннан кейін және сақталып жатқан майдың сортын ауыстырған кезде тұнбадан толығымен тазартылады, 20-30 мин бойы +175⁰С температурада және атмосфераның 1,5 қысымында өңделеді. 14 Қотару-құю құрылғылары сорты мен сапасы әртүрлі майларды бөлек қабылдауды және жіберуді қамтамасыз етеді. 15 Экстракциялық бензинді цистерналардан құю бойынша үдеріс механикаландырылған қотару-құю бағаны бар бензин құю станциясында жүргізіледі. 16 Улы химикаттармен уланған тұқымдар сақталған үй-жайлар мен осы тұқымдарды өңдеуге пайдаланылған жабдықтар мұқият тазартылады және ылғалды жиналады. Улы химикаттармен уланған тұқымдардың шөгінділері мен өндіріс қалдықтары өртеледі. 17 Улы химикаттармен дәріленген тұқымдардан алынған өсімдік майы техникалық мақсаттарға пайдаланылады.       18 Тікелей және салқындай сығынды майларында тамақ қоспаларының болуына жол берілмейді.       19 Өсімдік майы жабық резервуарларда, бөтелкелерге өлшеп-құйылғаны +18⁰С жоғары емес температурада жабық үй-жайларда сақталады. 20 Қабық пен шикізаттың орнын ауыстыруды транспортерлік ленталармен, шроттарды – аэролифттермен және транспортерлік ленталармен жүргізіледі.       21 Маргарин өндіруге арналған майлар арнайы бактарда сақталады. Бактарды кемінде 30 күнде бір рет толығымен майдан босатады, шлангіден буландырады, жуу құралдарын пайдалана отырып жуады, содан кейін сумен шаяды және кептіреді.      22 Эмульгаторға арналған бактар, таразыдағы майлы емес компоненттердің қорабы, дозаторлар мен оларды араластырғышқа беретін құбыр, тұз еріткіш, маргаринді ығыстырғыш салқындатқыштармен үздіксіз өндіру желісі аптасына кемінде бір рет ішіндегісінен босатылады және жуу құралдарын пайдалана отырып жуылады, содан кейін ыстық сумен шайылады.       23 Бункер мен бөлшектелген вакуум-комплекторды жуу құралдарын пайдалана отырып жуады, ыстық сумен шаяды және булайды немесе дезинфекциялайды, бөлшектелген күйінде кептіру үшін қалдырады.       24 Пастерлеу бөлімшесінің танкіне сүтті құйғаннан кейін сүтті қабылдауға және өндіруге байланысты жабдықтар мен барлық коммуникацияларды жылы сумен, содан соң жуу құралымен ыстық сумен жуады, ыстық сумен шаяды, буландырады немесе дезинфекциялайды.       25 Пастерлеу қондырғыларын жуу салқын судың айналымы, содан соң +70⁰С температурадағы 1% азот қышқылы ерітіндісімен сумен шаю, 0,5-1% сілті ерітіндісімен +70⁰С температурада жуу әдісімен жүргізіледі. Жуудан кейін аппарат пен құбыр ыстық сумен шайылады және кептіріледі. Аптасына кемінде 1 рет қондырғы толық бөлшектеліп жуылады.       26 Сүті бар автоцистерналар немесе флягалар объектіге пломбаланған күйінде түседі. 27 Сүт өндірісте пайдалану алдында сүзіледі, пастерленеді. Сүтті жабық танктерде +2 – +4⁰С температурада оны сүт өңдеу объектісі шығарған сәттен бастап 24 сағ аспайтын уақыт сақтайды.       28 Құмшекер еленеді, суда немесе сүтте ерітіледі, сүзіледі және +90 –+95⁰С температурада пастерленеді. 29 Тұз қақпағы бар ұн қобдиларында немесе сүзгілермен жабдықталған сыйымдылықтарда сақталады. Өндіріске тұз ерітілген және сүзілген күйінде беріледі.       30 Бояғыштар, хош иістендіргіштер, витаминдер, эмульгаторлар өндіріске түсер алдында сүзіленеді немесе еленеді. 31 Еденге түскен маргарин және жабдықты тазалау қалдықтары жуу алдында «Санитариялық ақау» деген белгісі бар арнаулы металл ыдысқа жиналады. Санитариялық ақауды жинауға арналған ыдыс күн сайын тазаланады, жуылады және буландырылады. 32 Маргаринді өңдеумен және қаптаумен айналысатын жұмыскерлер таза ақ қолғаптармен қамтамасыз етіледі. Қолғаптарды ауыстыру қажеттілігіне қарай жүргізіледі.

Майлар, триглицеридтер — органикалық қосылыстар; негізінен глицерин мен бір негізді май қышқылдарының (триглицеридтердің) күрделі эфирлері; глицерин мен жоғарғы карбон қышқылдарының күрделі эфирлері. Липидтерге жатады. Табиғи майлар молекуласындағы қаныққан май қышқылдары стеарин, пальмитин, ал қанықпаған май қышқылдары олеин, линол,линолен қышқылдарынан тұрады. Тірі организмдердің жасушалары мен тіндерінің (ткандерінің) негізгі құрамды бөліктерінің бірі; организмдегі энергия көзі; таза майдың калориялылығы 3770 кДж 100 г. Табиғи Майлар жануар және өсімдік Майлары болып бөлінеді. Триглицеридтер құрамына С8-ден С24-ке дейінгі қалыпты құрылысты, негізінен жұп санды көміртек атомдарының қаныққан және қанықпаған қышқыл қалдықтары кіреді. Барлық Майлардың тығыздығы 1-ден аз. Тек жоғары вакуумда қайнайды. Суда ерімейді. Бензинде, керосин мен бензолда ериді. Алкоголиз, ацидализ реакцияларына түседі. Қышқылдардың қос байланысы бойынша сутекті (гидрогендеу), галогенді, галогенсутекті қышқылдарды, т.б. қосып алады. Аса қызған бумен, минералды қышқылдармен және ферменттермен әрекеттескенде глицерин және май қышқылдарын түзіп гидролизденеді. Ауадағы оттекпен тотыққанда пероксидті қосылыстар, оксиқышқылдар, т.б. түзеді. Құрамында биол. активті заттар (қанықпаған май қышқылдары, фосфатидтер, витаминдер,токоферолдар) болады. Майлар техникалық мақсатта қолданылады.

1-кесте Кейбір тағамның орташа құрамы
Өнім	Май, %	Көмірсу, %	Ақуыз, %
Сары май	78,5	0,5	0,4
Шоколад	37,5	47,5	5,8
Шошқа еті	35,5	-	2,2
Сиыр еті	9,9	-	15,2
Тауық жұмыртқасы	11,3	-	10,6
Бидай наны	1,5	50,3	6,4
Қант	-	95,5	2,7
Балмұздақ	3,3	21,2	2,8
Картоп	0,4	20,0	1,7

16.Дән қабықшасы – лузга, щелуха, күнжара, шрот.

1. Жеңіл және тамақ өндірісінің қалдықтары.

Жмых және шрот - бұл өнім майдың, күнбағыс, соядан, орахистен және тағы басқа түрінен өндіргеннен кейін қалатын май мәдениетінің бірі, бұлар комбикормдардың басты компоненті болып табылады.

Жмых алдын - ала тазартылған, жылу мен ылғалдан өнделген май өсімдік тұқымдардың май престеуіштен өткізу арқылы алады, ал шрот – органикалық еріткіштердің қосылуы арқылы экстрошрорленген майдан алады. Экстрошрорлеуден кейінгі қалдықты алып, қалғанын кептіреді. Ұнтақталған масса – шпрот болып табылады. Жмыхта-5 - 9% май болады, шротта- 1 - 3%.

Күнбағысты жмых және шрот - күнбағыс тұқымдарынан жасайды. Бұл өте жоғары сіңімділік коэффициент ауыл шаруашылық малдарымен жақсы желінеді.

Мақталы жмых және шрот - мақта дәндерінен, май қалдықтарынан алынған өнім. Май жасар алдында оны мақта қалдықтарынан тазартады мелуха өте аз мөлшерде протеин және 45% клетчатка құрамында болады. Мақталы жмых және шрот комбикорм ретінде аз мөлшерде қолданылады. Өйткені оның құрамында улы зат госсипалдың болуына байланысты. Госсипал жмых және шротт құрамында бос және байланысқан түрде болады. Госсипалдың ересек жануарлар арасында шылда мен жылуда сезімтал әсері болады. Қауіпті болып прогорклық, көк басқан жмых түрлері табылады. Қолданар алдында технологиялық нормасын қатты қадағалау қажет. Госсипал бос күйіндегі 0,06% бар мақталы жмыхты етті беконды комбикорм процептурасына 7% мөлшерде тамақтануына енгізуге рұқсат етіледі. Егер госсипал 0,06% мөлшерінен жоғары болса, жмых мөлшерін енгізу азаяды. Егер госсипал мөлшері 0,10% - дан көп болса, жмыхты комбикормға қосуға болмайды. 0,1 - 0,2% госсипал мөлшердегі жмыхта сиыр сүті және ірі кара мал комбикормге аз мөлшерде қосады.

Соялық жмых және шрот - бұл сояны мал зауытында өндіреді. Ауыл шаруашылық мал мен құс комбикормына өте жақсы компонент болып табылады.

Льняндық жмых және шрот - льня дәнінен өндірілген майдан алынады. Жмых құрамына пентинді заттар кіреді. Ол суға салғанда өсіп, слизи түзеді. Бұл құбылыспен жмыхтың диетикалық қасиетін түсіндіруге болады - слизь ішектін қабырғасын орап және тітіркенуден сақтайды. Льнянды жмыхпен улануда байқалады, құрамындағы гигокозид улы емес, бірақ судың көмегімен синильді қышқыл түзеді, егер 1 кг - ға 200 мг ішінде коп болса малға қауіпті.

Коноплялық жмых және шрот - шоғылатын және шоғылмайтын дәндерден алады, анашадан алынған жмыхта және шротта наркотикалық заттар - каннабиноль бар, сондықтан комбикорм құрамына косу мөлшері шектеулі.

Арахисті жмых және шрот - биологиялық құндылығы бойынша өте жақсы ақуызды жем болып табылады.

Кунжутты жмых - мал комбикормына қосу мөлшері 10 - 15%.

Жүгерілі шрот - жүгері дәндерін өндіру арқылы алынған майдан алады. Ауыл шаруашылық малдарына жарамды және жағымды иегі бар.

Кокеты жмых және шротты майы алынған және кептірілген, сүйектен тазартылған коксты жаңғактан алады.

Кориандрлы жмых және шрот - кориандр эферли майын өндіргеннен алады.

Клещевинді зоросызданған шрот - клещевин дәнінен алады, шот құрамында алколоидты рицина болмауы керек. Шротты - комбикорм ретінде жемді өнімдерге 10% мөлшерінде, ал сиыр сүтіне, ірі кара малға және сиыр етіне 5% мөлшерде қосылады.

Сурепковты. рапстык. рыжикты жмых және шрот - режейлі, рожовты және рижиковты майларды өндіруден алынады. Жмых және шрот оте ашты, сондықтан малдармен коп желінбейді. Шылуадан бастап сиыр сүті, ірі кара мал тамағына мөлшері 1 - 5% - ды жмых пен шроттың комбикормды қосады.

Сафлорлы шрот - бүлінбеген дәннен жасалады және тағамдык құрамдылығы томен болады. Құрамында алколоиды бар, сондықтан сиыр сүті және ірі қара мал тамағына 10% мөлшерінде комбикормына қосылады.

Күнбағыс лузгасы - май зауытынан күнбағыс өндірілгеннен кейінгі побочный онім болып табылады 20% алынады. Бүған щупле және соғылған дәндер, қабығы, жапырағы кіреді. Луга күнбағысының күрделі торлары құрылымы бар. Ірі қара малға берер алдында ұнтақтайды а = 2 мм-5% мелшерде құрғақ түрде беріледі, малға берер алдында силосымен немесе комбикорммен қосып береді.

Ылғалды термиялық процестен өткен лузга иісі жағымды болады. Оның иісі -құрамындағы сабағына және жапыраққа байланысты. Лузганы 4% сөндірілген октаспен химиялық өндіруден өткізсе, ал мал тағамына тағамдық құндылығы байытылады. Лузгидің - организмнің сезімділігін жақсартады.

Фосфатидті концентрат - өсімдік майынан май мәдениет дәнінің өндірілуі арқылы алынған бағалы заттар комплексін құрайды. Олар жануар организміндегі зат алмасу процесіне әсер етеді. Фосфатты комплекстің бағалы бөлігі болып холин табылады. Ал амина қышқылдардың синтезіне және май алмасудың тұрақтандырғышы болып табылады, комбикорм өндірісінде фосфатид концентратын енгізу қиынға түседі, пасталық түріне байланысты. Сондықтан, оның фосфатидті және ұнтақталған жмых және шрот қоспасының 1:2, 1:3, 1:4 қатынасы қолданылады. Бұл транспортабельді концентратты қамтамасыз етеді. Пайыз мөлшері комбикормға - 0,9 - 9%.

1 кг фосфатидті концентратында протеиннің мөлшері 0,8 к.е және 45%.

Соапсток - нейтрализдеу процесінің рафинация қышқылдарының өсімдік майынан алынған өнім. Натрилы сабын эмульсиясы болып табылады. Соапстың құрамында - нитролды май, фосфалиптің, пигменттік заттар және басқа да затта бар. Соапстоктан пигентті және басқа заттар өндіріп, оларды комбикорм құрамна 2- 5% мөлшерде салады.

Құрғақ жүгері (майсовые) жем - жүгері өндіргенде жем өнімдері - мезга, зародыш, бұлар шрот жасауға экстракт жібереді. Клейковинаны, мезганы және шротты кептіреді, араластырады және «құрғақ жүгері жемдер» отпен қоспа әзірлейді. Құрғақ жүгері жемін экстрактсыз жай және табиғи экстракт қосу арқылы шығарады. Бірінші түрінің ылғалдылығы 10%, екіншісінікі 12%, комбикорм құрамында тоннасына ІООг магнит жіберіледі.

Жүгері экстракты - крахмал жүгері өндірісінде сұйық жүгері экстрактының шығымы 80 - 90%, жүгері экстракты құрамына: ылғал 46,8, протеин - 23,9, майы -3,7, БЭВ - 24,72, фосфор - 0,98.

Жүгері экстрактының құрамында 50% құрғақ заттар бар. Оның жартысын протеин, темір, фосфор құрайды. Физикалық құрамы жағынан қою, тұнық емес сұйықтық, оның түсі қоңыр болады. Оған 15% су қосып комбикормға сұйықтық компонентпен 5 - 6% мөлшерде қосады.

Тұздалған гидрол - кристаллы глюкоза өндіру кезінде алынатын крахмалопатты өндірістің өнімі. Бұл сұйықтық қара қоңыр түсті, жақсы ағымды болады. Тұзды гидрол құрамына 30 - 40% ылғал, 11 - 14% күл, 45 - 50% қант, 0,25% протеин, 9 - 13 ас тұзы және минералды заттар бар. 1кг тұзды гидрол құрамында 0,67 к.е., 4,8% протеин бар, комбикорм құрамына 3,5% мөлшерде қосады. Қосар алдында оның құрамындағы ас тұзын мөлшерлеп есептеп алу қажет.

Лигносульфанат - крахмалопатты өндірістің өнімі. Бұл бура түсті, ол комбикормды брикеттейді және түйіршіктеуге жұмсалады.

Картопты мезга - крахмал өндірісіндегі крахмалдан картоп өндіруден алады. Бүлардан құрғақ ұнды жем жасалады. Ботқа тәрізді массасы бар, ылғалдылығы 94%- ды құрайды, оның құрамында органикалық заттар әртүрлі минералдар бар. Құрғақ кептірілген картопты мезганы комбикорм өндірісінде қолданылады.

Құрғақ бидай жемі - крахмалды бидайдың өндіргенде олардың қалдығы -экстракт, мезга және глютен болып табылады. Осылардан құрғақ бидай жемі жасалады. 1 кг өнімде 1 к.е, протеин мөлшері - 15,2% клетчатка— 10,6%, комбикорм нормасы - 10 - 25% қосылады.

Солодты өскіндер - ячменді өсіруден алады, олар таза болуы керек. Бөтен иісі болмауы керек.

Сыра дробинасы - солод түнбасы, суда ерімейтін зат. Құрамында дән қабықшалары, дән ядросының бөлшектері, дән құрамындағы барлық майлар бар. Кептірілген дробина комбикормның жақсы компоненті болады.

Кептірілген картоп - өте жоғары сапада өндірілген тағамдық жем. Оның құрамында 60% крахмал бар.

18.Шроттан еріткішті айдау әдістері.

Еріткішті шроттан және мисцелладан сығу, айыру үрдістері  Еріткіш буларының сығу цехынан (А санаты) басқа санаттың қиылысқан бөлмесіне түсуінің алдын алу мақсатында сығу цехына сығылатын материалды жіберетін көлік элементтерінің бөлігі сыртта болатындай етіп немесе қиылысқан бөлмелердің электр жабдығының жұмыс істеу бөлігінде 69 - тармақтың талаптары орындалатындай етіп жүргізіледі

Сығу цехы жеке тұрған ғимаратта орналасады.

Сығылатын материал бөлгішке түсер алдында металл қоспаларынан тазартылады.

Шнектік экстракторлар бақылау және біліктің айналу жиілігін реттейтін құралдармен, ал таспалық экстракторлар және құрамында конвейерлер бар экстрактордың басқа түрлері – берілетін материалдың көлеміне байланысты таспаның (конвейердің) қозғалыс жылдамдығын реттейтін жүйелермен жабдықталады.

Материалы бар еріткіштің экстрактордан тостерге лақтырылуының алдын алу үшін:

«НД» типті сығындылар үшін сығу бағанасының жоғары аймағынан мисцелланы қалқымалағышқа әкетуге арналған «цедилки» бензинді әкету қондырғысы;сығылған материал тік тасымалдағыш көмегімен («Гусак» тәрізді) тостерге берілетін экстракторлардың басқа түрлері үшін бензинді әкету «Гусактың» төменгі жағында орнатылады;лақтырылған мисцелланы апаттық ыдысқа немесе экстракцияның бірінші сатысына лақтыру қарастырылады.

Тостерден экстракторға апаттық жағдайдың таралуының алдын алу мақсатында олардың арасына шлюзді ысырма орнатылады немесе басқа техникалық шешімдер жүзеге асырылады.

Еріткіштің және мисцелланың жылытқыштарында орнатылған қорғаныс қақпақтары булы газ негізін булы ауа қоспасының еріткішін рекуперациялау жүйесіне бөлетін құралға ие.

Барлық жылытқыштар қызу температурасын ұстау үшін автоматтандырылған реттегіштермен жабдықталған.

Экстракторлар мен тостерлердің қозғалтқыштары білікке шекті рұқсат етілген жүктемеден артық күштің түсуінен қорғайтын, тығыздау кезінде олардың бұзылуын және бөтен заттар түскен жағдайда тұрып қалуын болдырмайтын қорғаныс жүйелерімен қамтамасыз етіледі.

Мисцелланың экстракторлары мен сүзгіштерінде жарылу өртке қауіпті қоспалардың қалыптасуын болдырмау үшін экстракциялау желісін іске қосу және тоқтату кезінде олардың ішкі жағы инертті газбен (азотпен) үрленеді.

Тостер мен дестилляция жүйесі үшін баяулатқыш ретінде су буы қолданылады.

Үрлеудің аяқталуы үрленетін газдың құрамын талдау немесе технологиялық регламентке сәйкес анықталады. Үрленетін газды талдау кезінде оттегі құрамы анықталады – ол айналымның 7 % аспау керек. Экстракторларды инертті газбен үрлеу сығылатын материалдың (немесе шроттың) көмегімен оларды тиеу құрылғыларында газ ысырмасын құрғаннан кейін жүргізіледі.

Еріткіш немесе мисцелла бар аппараттар мен құбыр желілері кез келген тоқтатылған жағдайда (апат, жөндеу, қарау) босатылғаннан кейін азотпен немесе су буымен үрленеді.

Сығу цехының жабдығынан еріткіштің (мисцелланың) ағуының (төгілуінің) алдын алу үшін осы жабдық астындағы (сүзгілер, экстракторлар, мисцелла жинағыштар және еріткіш пен мисцелла бар басқа жабдық) жабу учаскелері түбі тәріздес саңлаусыз орындалады және төгілген еріткішті (мисцелланы) апаттық ыдысқа әкету арқылы, биіктігі 0,15 м беткеймен қоршалады.

Булы ауа қоспасы технологиялық жабдықтан еріткіш буларын ұстау үшін рекуперация жабдығына жіберіледі, ал 40 °С жоғары емес температурадағы жабдықтан кейін, өңделген ауа атмосфераға лақтырылады.

Рекуперациялау үшін тұздықпен салқындатылған, жалпы зауыттық немесе жеке салқындатқыш қондырғысынан түсетін, кері булайтын аппарат еріткіштерінің буларын пайдалану кезінде еріткіштің салқындатқыш қондырғысына түсуінің алдын алу мақсатында, жеке жылу алмасу бойынша тұздықтың тот баспайтын болаттан жасалған, екі айналмалы сызығы қолданылады: біреуі тұйық – кері булағышта қолдану үшін, екіншісі – салқындатқыш қондырғысымен қосылатын.

Еріткішті булы ауа қоспасынан кері булау және беткі конденсаторлар жүйелерінде рекуперациялау және майлы абсорбциялау үрдістері еріткіш буларының ауамен қоспасын тұтандыруға қабілетті тұтану ошақтарын болдырмайтын жағдайларда жүргізіледі.

Бір аппараттың секцияларында шроттан еріткішті айдау, шротты ауамен құрғату және салқындату кезінде ауаның құрғату секциясынан еріткішті айдау секциясына түсуін болдырмау үшін бөлетін қабат биіктігінің автоматты түрде ұсталуы қамтамасыз етіледі. Осы үрдістерді жеке жүзеге асырған кезде шротты құрғату және салқындату аппараты сығу цехынан тыс, немесе шротты құрғату мен салқындату аппараты цехта орналасқан жағдайда шроттан еріткішті айдайтын аппаратпен байланысты көлік элементтері цехтың сыртына шығарылады және онда материалдың көмілуі ұйымдастырылады.

Күбілі буландырғыш (тостер) тоқтаған жағдайда, онда шроттың күйелену мүмкіндігінің және апаттық жағдайдың пайда болуының алдын алу үшін әлсіз будың берілуі тоқтатылады. Тостердің люктерін ашар алдында барлық күбілерге қатты бу беру керек. Тостерді түсіру кезінде күбілер шроттардың қалдығынан тазартылады. Күбілі буландырғышты экстракциядан өтпеген материалмен (жапырақпен, түйіршікпен) түсіруге жол берілмейді.

Конденсатордан шыға берістегі конденсаттың, келетін және кететін айналмалы судың температурасына бақылау жасалады.

Конденсаторлар түтіктерінің жағдайы ұйымның техникалық басшысы бекіткен кестеге сәйкес, қақпақтарын ашу жолымен тексеріледі, бірақ жылына 1 реттен кем емес. Қажет болған жағдайда оларды тазалайды.

Технологиялық жабдықтар мен көлік элементтерінің электр қозғалтқыштары, материалды экстракторға беруден бастап және шротты қысыммен тасымалдаумен (бұранда конвейермен, цехтан шротты әкетумен) аяқтай отырып, барлығы егер қандайда бір көлік элементі немесе технологиялық жабдық тоқтатылған жағдайда технологиялық үрдістің кезеңдеріне әкелетін барлық алдыңғы көлік элементтері мен технологиялық жабдықтары бір мезетте жарық немесе дыбыстық дабыл белгісін бере отырып өшірілетіндей етіп, одақтасумен жабдықталған.

Сығу цехына буды беру магистралінде қапсырғышпен қосымша басқару цехтан тыс қауіпсіз жерден жүзеге асырылады.

Сығу цехының шеңберінде тостерден (шнектік буландырғыш) шротты тасымалдауға арналған бұранда конвейерлер жұмыс кезінде тығыз жабылады.

Сығу желілері тоқтатылған жағдайда:цехтың күштеу желдеткішін өшіруге;технологиялық аппараттарда салқындатқыш судың, тұздықтың немесе абсорбенттің айналымын тоқтатуға жол берілмейді.

Суды алдын ала қалдықты булау құралында қосымша өндеу және салқындатусыз суды су бөлімінен бензин ұстағышқа жіберуге жол берілмейді.

Сығу өндірісінде еріткіштегі ылғалдың мөлшеріне, бензин ұстағыштарға лақтырылатын шроттағы, майдағы және ағынды судағы еріткіштің мөлшеріне бақылау жасалады.

Аталған көрсеткіштерді бақылау кезеңдігі технологиялық регламентте көрсетіледі.

Сығылған майды цех ыдыстарынан айдау өңделетін майдың талаптарына сәйкес келетін, жарық температурасын тексергеннен кейін жүзеге асырылады.

Сығатын майды аралық сақтауға арналған ыдыстар орналасқан бөлмелер жарылыс қауіптілігі бойынша А санатына жатады.

Еріткішті, мисцелланы, экстракциялық майды айдайтын сорғыларды орап байлау сорғының айдалатын сұйық толмаған жағдайда (құрғақ күйде) жұмыс істеуін болдырмайтындай етіп орындалады.

22 Майлы тұқымдарға арналған ғылымның дамуы, мәні.

МАЙЛЫ ЖӘНЕ ЭФИРМАЙЛЫ ДАҚЫЛДАР Майлы дақылдардың маңызы, өсірілетін аудандары және тұқым өнімділігі. Майлы дақылдар майларының сапа көрсеткіштері. Күнбағыс – бағалы майлы дақыл. Түрлері, жіктелуі, топтары. Биологиялық ерекшеліктері. Өсіру технологиясы және өнімді жинау ерекшеліктері. Мақсары қуаңшылыққа, ыстыққа және тұзға төзімді майлы дақыл. Өсірілетін аудандары және өнімділігі. Өсіру технологиясы. Рапс, қыша және майлы зығыр – бағалы майлы дақылдар. Түрлері, биологиялық ерекшеліктері. Өсіру технологиялары. Майкене – бағалы техникалық май беруші дақыл. Түрлері, биологиясы және өсіру ерекшеліктері. Жер жаңғағы – жоғары майлы дақыл. Биологиялық ерекшеліктері мен өсіру технологиясы. Эфир майлы дақылдар. Көп түрлілігі және пайдалану аясы. Біржылдық және көпжылдық формалары. Республикада кездесетін эфир майлы дақылдар (кориандр, анис, мята және т.б.) биологиялық ерекшеліктері және агротехникасы.

24 Майлы тұқымдар мен жемістердің химиялық құрамы және морфологиялық сипаттамасы.

Майлы дақылдарды сақтау кезіндегі олардың физика-химиялық, физиологиялық қасиеттеріне шарттардың және деке факторлардың әсерін анықтау.

Майлы дақылдар тұқымдарын сақтаудағы қиындықтар құрамында белсенді ферментті липазалардың жоғары мөлшерде болуына, көгергіштердің тез жұғуына және тыныс алу қарқындылығына байланысты туындайды.майлардың идрофобтық қасиеті майлы дақылдардың төмендетілген тепе-тең және критикалық ылғалдылығын қамтамасыз етеді. Оларды ұзақ сақтаудың қауіпсіз ылғалдылығы шамамен 6-8,5 пайыз болады.майлы дақылдардың тұқымдарын сақтауға қоюдан алдын міндетті түрде салқындату қажет. Майлы дақылдарды сақтау кезінде тұқымдардың химиялық құрамында едәуір згерістер болады. Ең алдымен ол липидті кешендерге қатысты,майлардың гидролизі қышқылдық санының жоғарылауы, және басқа да қосылыстардың өзгерісі, ақуыздар көмірсулар т.б.

?25 Өсімдік майларының халық шаруашылығына тигізетін үлкен пайдасы.

Өсімдіктерде болатын биологиялық белсенді заттар эртүрлі органикалық қосылыстарға енеді. Олар — алколоидтар, гликозидтер, сапониндер, эфир жэне шыны майлары, органикалық қышқылдар, витаминдер, фитонциндер, т.б.

Эфир майлары — күрделі әртүрлі үшпамай қосылыстары, өткір иісті зат. Шыны майлардан ерекшелігі матада және қағазда майдың іздері қалмайды. Дүние жүзінде 2500 эфир майлы өсімдіктер бар. Олар өсімдіктің эртүрлі мүшелерінде: гүлінде, жапырағында, жемісінде, кейде жерасты мүшелерінде болады. Өсімдіктің вегетациялық дамуы барысында эфир майларының қасиеті мен иісі өзгеріп отырады. Мысалы, кориандрдың піспеген жемісіне жағымсыз иіс тэн болса, піскеннен кейін иісі өте жағымды болады, сондықтан тамақ өнеркэсібінде кең қолданады. Өсімдіктегі оның мөлшері 0,001%-тен 20%-ке дейін өзгеріп отырады. Оны су буымен айдау немесе экстракция эдісімен бөліп алады. Олар спиртте, шыны майда жэне басқа органикалық еріткіштерде ериді. Эфир майының химиялық қүрамы әртүрлі болғандықтан, адам организміне түрлі-түрлі эсерін тигізеді. Микробтарға жэне түйілуге қарсы дэрі, жүрек жүмысын жақсартады, қызуды басады, ас қорыту жолдарында шырын бөлінуін күшейтеді.

Майбұршақ – ертеден өсіріліп келе жатқан дақылжәне ол дүниежүзілік маңызы бар басты мәдени өсімдіктер қатарына жатады. Майбұршақты жиі түрде таңғажайып өсімдік деп атайды, себебі тұқымның құрамында жоғары мөлшерде ақуыз – 33-ден 45%- ға дейін, 20-25  -ға дейін май және 25-21   көмірсулары бар.

Майбұршақтың ақуызы  (белогы) амин қышқылдармен (өте аз мөлшердегі метионин мен цистиннен басқаларымен) жақсы теңдестірілген. Ол жоғары сіңімділігімен, суда жақсы ерігіштігімен ерекшелшенеді. Майбұршақтың құрамында фитин мен сапонин, дәрумендер мен минералды тұздар кіреді. Күлінде көп мөлшерде калий,фосфор мен известь, майда еритін А,Д,Е және С дәрумендері болады, ал В2 дәрумені бидай дәніндегіден 6 есе көп.Мұндай құрам майбұршақты тағамдық, техникалық және мал азықтық өсімдік ретінде пайдалануға мүмкіндік береді.Оның тұқымдарынан 250-ге дейін ас түрін және әртүрлі өнімдер дайындалады.Майбұршақты диетикалық тағам ретінде диабетпен ауыратын адамдарға ұсынылады.Майбұршақ пен оның өнімдері шығысазиялық (әсіресе жапон және қытайлық) және вегетарияндық кухняларда кеңінен қолданылады. [2].

Майбұршақ майы дүниежүзілік өсімдік майлары өндірісінде алғашқылардың бірі болып табылады. Ол тағамға ,тігін өнеркәсібінде, сабын қайнатуға, клеенка шығаруда, линолеум, пластмасс өндірістерінде пайдаланылады. Рафинадталған майбұршақ майы тікелей асқа пайдаланылады, маргарин мен майонез алуға, сонымен бірге фармацептикалық препараттар құрамында қолданылады.Оны смола мен пластмасса, сыр мен лак, желім, тығыздағыш құрамдар, дезинфекциялық құралдар, инсектицидтер, матаға сіңіргіш, сабын және басқа өнімдер шығаруға қолданады.  

Майбұршақ – бағалы мал азықтық дақыл. Мал азықтық мақсатқа күнжарасы,шроты, майбұршақ ұнын, жасыл массасын пайдаланады. Күнжарасы  мен шроты маңызы бойынша майынан да бағалы. Оның құрамында 60% дейін белок (құрғақ затқа есептегенде) болады және он жоғары белокты концентрат болып табылады,өйткені ол жануарлар рационын сіңімді протеинмен теңдестіреді. 1тонна майбұршақ белок пен амин қышқылдары құрамы бойынша 10 тонна құрама жемді теңдестіреді. Майбұршақтың 100кг. жасыл массасында 21 а.ө. және 3,5 қорытылатын протеин болады. Онымен жануарларды жас күйінде, көмірсулы мал азықтарымен араластырып сүрлем немесе шөп ұны түрінде азықтандыруға болады. Сабағы қойларға мал азығы ретінде пайдаланады.

Майбұршақ бұршақ дақылы ретінде топырақты азотпен байытады. Оның егінін жинағанна кейін 1 га  танапта 70-80 кг сіңімді азот жиналады. Отамалы дақыл ретінде – ( жақсы күтім болғанда) майбұршақ танапты арамшөптершен таза қалдырады және көптеген екпе дақылдарға бағалы алғы дақыл болып табылады. Оны сидерат ретінде де пайдалануға болады. Бұршақтар тұқымдасы (Legumіnosae) – қос жарнақтылар класына жататын бұта, шала бұта, шырмауық, кейде ағаш, көп жылдық және бір жылдық шөптесін өсімдіктер. Жер шарында кең тараған. 700 туысы, 17 мыңдай түрі белгілі. Қазақстанда 42 туысы мен 650-дей түрі бар. Б. т-на жататын өсімдіктердің гүліндегі 10 аталықтың 9-ы бірігіп, біреуі жеке орналасады. Аналығы – біреу. Жемістері – бұршақ, бір ұялы. Күрделі жапырақтары сабаққа кезектесіп орналасады. Жапырақсыз түрлері де кездеседі. Кейбір түрлерінде жапырақ орнына тікендер, ал жапырақтарының ұшында мұртшалары болады. Б. т-ның түйінді тамырында ауадан азот жинайтын бактериялар орналасады. Олар ауадағы бос азотты сіңіріп, топырақты азотпен тыңайтып, құнарландырады. Тұқымдары белокқа бай Б. т-ның а. ш-нда да маңызы зор. Бұлар бағалы мал азығы (беде, жоңышқа, бұршақ, таспа, т.б.) болып табылады. Ал бұршақ, кестежапырақ сияқты түрлері жасыл тыңайтқыш ретінде өсіріледі. Б. т-ның тех. дақыл ретінде де маңызы зор (мыс., арахис, соя, т.б. майы). Ағаштарының сүрегі құрылыста және жиһаздар жасауға пайдаланылады. Кейбір түрлерінің қабығынан бальзам, шайыр, сапонин, түрлі түсті бояуыш заттар алынады. Олардың ішінде мыс., мия, әйбәтмия, түйежоңышқа, жыланбұршақ сияқты түрлері – дәрілік өсімдіктер. Б. т-ның кейбір түрлері улы, олардың құрамында алкалоидтар, сапониндер, гликозидтер бар (ақмия, бойдана, таспа, кекіре, т.б.) [3].

27 Өсімдік пен жануар майларының физиологиялық құндылығы.

Өсімдік майлары жоғары молекулалы май қышқылдарының үшацилглицерині мен әр түрлі құрамды және қасиеті әр түрлі ілеспе заттардың, оның ішінде май липидтік фракциясыныңнегізгікомпоненті болып табылатын, ерекше орынға ие фосфатидтердің күрделі қоспасынан тұрады. Майлы дақылдар тұқымын престеу немесе экстракциялау әдісімен қайта өңдеу барысында маймен бірге бос фосфатидтер бөлініп шығады. Сонымен қатар, тазартылмаған өсімдік майларындағы фосфатидтердің болуы кең көлемді аралықтарда ауытқиды және майлы дақылдардың түріне, яғни оның жетілу деңгейіне, тұқымды сақтау жағдайына, май өндіру технологиясының режимі мен тәсілдеріне тәуелді болады.

Май құрамындағы фосфатидтер екі қызмет атқарады. Біріншіден, бұлар физиологиялық белсенді заттар қызметін атқарса, ал екіншіден олардың майда көп мөлшерде болуының себебінен оның сақталуы мен өнім сапасын төмендетеді.

Фосфатидтердің биологиялық құндылығы жан-жануар мен адам ағзасындағы атқаратын қызметіне негізделген. Олар жасушалардың энергиямен және оттегімен қамтылуын ғана реттеп қоймай, сонымен қатар, олардың арасындағы ақпарат алмасуын да қамтамасыз етеді.Фосфатидтердің бөлек топтары таңдаушылық белсендігін көрсетеді және бауыр, асқазан-ішек жолдары, жүрек-тамыр соғысын, иммунді жүйенің қызметін бірқалыпта ұстап тұратын препараттардың белсенді компоненті ретінде қолданылады. Адам күнделікті, бірқалыпты тамақтануы кезінде 5 г фосфатидтерді қолдану керек. Вирусті инфекция мен экология жағдайларының жағымсыз әсеріне ағзаның қарсы тұру қабілетінің төмен болуынан, фосфатидтердің тағам өндірісіндегі кемшілігін айқындайды [1].

Майды сақтау кезінде фосфатидтердің глицерин, май және фосфор қышқылдары, азотты негіздер сияқты құрамдас бөліктерге гидролизденуі әбден мүмкін. Лецитин гидролизденуі нәтижесінде үшметиламин түзіледі, ал оның құрамында өнімнің бұзылуына себеп болатын балық майының иісі болады.

Май бүлінуін тездететін фосфатид молекуласында межелі емес қышқыл болғандықтан, ауа оттегісімен әрекеттесуі барысында фосфатидтер оңай тотықсызданады. Сондықтан, сақтау кезіндеөсімдік майының тұрақтылығын жоғарылату үшін арнаулы өңдеумен жояды. Фосфатидтердің гигроскопилық қасиетін сумен әрекеттескенде желіндеп, ерігіштігін жоғалтып, тұнбаға түсетіндігінен көруге болады. Бұған майды фосфатидтерден және олардың өнеркәсіптік аумақтағы өндірісін біршама қымбат тұратын сарыуыздарды алмастыруға мүмкіндік берген май тұнбасынан тазалауға негізделген.

Май — организмге қуат беретін астың жұғымы. Май ақуыздарды, минерал тұздарды, сондай-ақ майды ерітетінвитаминдерді организмнің қалыпты сіңіруіне қажет. Тамақтық рационында майдың болуы әртүрлі тағамдардың дәмділігін жақсартып, тәбетті арттырады. Тамақтағы майдың біраз бөлігі адамның денесіндегі май қорын жасауға жұмсалады. Бірақ адам майлы тамақ ішкеннен ғана семірмейді, ол көмірсуларды артық қабылдаудан да болады. Мұны етжеңді тез толуға оңтайлы адамдардың есте сақтаулары қажет. Организмнің майды қажетсінуін қанағаттандыру майдың түрі мен сапасына байланысты. Мал майы мен өсімдік майының бір-бірін толықтыра түсетіні белгілі.Биологиялық жағынан алғанда тәулігіне аспен бірге қабылданатын майдың 70%-ы мал майы, 30%-ы өсімдік майы болғаны қолайлы. Тамақ рационындағы майдың нормасы кісінің /жасына, кәсібіне, ұлттық тамақтану ерекшелігіне, ауа райының жағдайына қарай белгіленеді. Тәуліктік тамақ рационындағы майдың мөлшері әр 1000 ккал-ға 35 г болуы керек. Майды артық пайдалану жүйе жүйесіне, қан айналымына кері әсер етеді, тәбетті төмендетіп, тамақты сіңіруді нашарлатады. Тамаққа әртүрлі мал майын, сүт майын (сары май немесе тортасы айырылған май), сондай-ақ өсімдік майын (күнбағыс, соя, жержаңғақ, зәйтүн т. б. майлар) пайдаланады. Май тектес заттар. Тамақ рационы құрамына май тектес заттар — холестерин және лецитинкірелі.

Организмнің тіршілік қызметі, атап айтқанда, жүйке жүйесі үшін холестерин маңызды рөл атқарады. Ол мал майында, жұмыртқаның сарыуызында, уылдырықта, бауыр, бүйрек те едәуір мөлшерде болады. Бірақ мұндай азық-түліктерді көбірек тұтыну бауырлық қызметінің нашарлауына әкеліп соғады, өтке тас байлана бастайды,атеросклероз ауруын асқындыра түседі.

Лецитин организмнің дамуына, қан құрылымына жәрдемдеседі, жүйке жүйесінің, бауырлық қызметіне пайдалы әсер етіп, организмнің уландырғыш заттарға қарсыласуын күшейтеді, майлардың сіңімділігін жақсартып атеросклероздың өріс алуына кедергі жасайды. Лецитин жұмыртқаның сарыуызыңда, балықтың уылдырығында, қарақұмық ботқасында, салатта едәуір мөлшерде болады Соя, асбұршақ, басқадай бұршақ дәнді өсімдіктерде де лецитин көп.

28 Майлы өсімдіктің дәні мен ұрығы. Әр түрлі өсімдік дәндерінің құрамындағы кездесетін май мөлшері.

Өсімдіктердің химиялық құрамы және өнiм сапасы

Өсімдіктің дұрыс қоректенуі жоғары өнім жинаудың кепілі болып саналады. Өсімдіктің қорегі үшін химиялық элементтерді пайдаланады. Өсімдік организмінде өтетін барлық даму процестері, оның қоректену ерекшіліктеріне байланысты.

Жоғары сапалы өнім алу үшін өсімдіктердің дамуының әрбір кезеңіндегі болатын өзгерістерді ескеріп, оларды қажетті қоректік заттармен қамтамасыз ету қажет.

Кез келген өсімдік органикалық және минералдық қосылыстардан тұрады. Осы екі қосылыс жиынтығын құрғақ зат деп атайды. Мұнымен бірге өсімдік құрамына су да кіреді. Осы екі компоненттің арақатынасы өсімдіктің биологиялық ерекшіліктеріне, өсіп тұрған орта жағдайына тағы басқа, факторларға байланысты өзгереді. Мысалы, дәнді дақылдардың тұқымында 85-95пайыз құрғақ зат пен5-15пайыз су болса, картоп, көкөніс сияқты дақылдарда, керісінше,5-25пайыз құрғақ зат,75-95пайыз су болады.

Өсімдік клеткаларының сумен қамтамасыз етілуі ондағы биологиялық процестердің жылдамдығы мен қарқынын анықтаса, минералдық заттармен қоректенуі дақылдың биологиялық ерекшелігін қамтиды.

Өсімдіктен алынатын өнімнің биологиялық сапалылығы, оның құрамындағы органикалық заттардың түрімен және мөлшерімен бағаланады (ақуыз, көмірсу, май, витамин және т.б.). Бұлардың мөлшері өсімдік түріне, ауа-райына,топыраққа, агротехникалық және агрохимиялық шараларға байланысты өзгеріп отырады. Мысалы, бидай дәнінде ақуыз 15 пайыз болса, күріште - 7, ал сояда 35 пайызға дейін жетеді. Сол сияқты крахмал, қант, май және т.б. сапа көрсеткіштері де түрліше болып келеді.

Құрғақ зат жеке химиялық элементтерден тұрады. Бізге белгілі барлық элементтердің 74-тенастамы өсімдіктерден табылып отыр. Солардың ішіндегі көміртек, оттек, сутек, азот элементтері органогендерге жатады. Ал фосфор, калий, кальций, магний, темір, бор, марганец, мырыш, натрий, алюминий, кремний және т.б. элементтерді күл элементі дейді. Олардың органогендерден айырмашылығы өсімдікті күйдіргенде, оның күлінде оксид түрінде қалады. Өсімдіктің құрамындағы қоректік элементтің мөлшері бірнеше пайыздан, пайызтің жүздік бөлігіне дейін болса макроэлемент деп атайды. Бұған көміртек, оттек, сутек, азот, фосфор, калий, кальций, магний, натрий, күкірт сияқты элементтер жатады. Егер өсімдік құрамында қоректік элемент мөлшері пайыздың мыңнан бір бөлігі мен он мыңнан бір бөлігінің аралығында болса, онда микроэлемент деп аталады. Бұл топқа бор, молибден, мырыш, марганец, кобальт, мыс жатады. Ал өсімдіктің құрамында қоректік элемент мөлшері 10- 5-10-12 пайыз аралығында болса ультрамикроэлемент деп аталады. Бұған алтын, күміс, сынап, радий, цезий, қорғасын сияқты элементтер кіреді.

7-кесте.Өсімдік құрамындағы кейбір химиялық элементтердің орташа мөлшері (құрғақ массаға шаққанда пайыз есебімен).

Көміртек	45,0	Магний	0,3
Оттек	42,0	Марганец	1 10-2
Сутек	6,5	Бор	1 10-4
Күкірт	0,3	Мыс	2 10-4
Азот	1,5	Мырыш	3 10-4
Кальций	0,6	Молибден	3 10-4
Калий	3,0	Кобальт	2 10-5
Фосфор	0,1	Кремний	0,15

Жалпы өсімдіктегі және оның жеке мүшелеріндегі химиялық элементтердің мөлшері бірдей емес. Азот пен күл элементтерінің мөлшері біріне-бірішамалас(8-кесте).

8-кесте.Ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімінің құрамындағы су және қоректік элементтердің мөлшері (жалпы массасының пайыз есебімен).

	Дақылдар	Су	N	Күл	P2O5	K2O	Na2O	CaO	MgO
	1	2	3	4	5	6	7	8	9
	Күздік бидай: дәні	14,2	2,8	1,73	0,85	0,50	0,06	0,07	0,15
	сабаны	14,3	0,15	4,86	0,20	0,90	0,06	0,28	0,11
	Жаздық бидай:	14,3	3,40	2,32	0,85	0,60	0,06	0,05	0,22
	дәні

22

	сабаны		14,3	0,67	3,48	0,20	0,75	0,06	0,26	0,09
	Күздік қара
	бидай: дәні		14,3	2,20	1,83	0,85	0,60	0,06	0,09	0,12
	сабаны		14,3	0,45	3,93	0,26	1,00	0,10	0,29	0,09
	Жаздық арпа: дәні		14,3	2,10	2,55	0,85	0,55	0,10	0,10	0,16
	сабаны		14,3	0,50	4,49	0,20	1,00	0,50	0,33	0,09
	Сұлы:	дәні	14,3	2,30	2,88	0,85	0,50	0,05	0,16	0,17
	сабаны		14,3	0,65	6,45	0,35	1,60	0,40	0,38	0,12
	Жүгері : дәні		14,4	1,91	1,23	0,57	0,37	0,01	0,03	0,19
	сабаны		15,0	0,75	4,37	0,30	1,64	0,05	0,49	0,26
	Күріш: дәні		12,0	1,20	5,26	0,81	0,32	0,12	0,07	0,18
	Тары:	дәні	14,0	1,85	2,97	0,65	0,50	-	0,10	-
	сабаны		16,0		3,80	0,18	1,59	0,07	0,13	0,05
	Қарақұмық: дәні		14,0	1,80	1,15	0,57	0,27	0,07	0,05	0,15
	сабаны		16,0	0,80	5,25	0,61	2,42	0,11	0,95	0,19
	Асбұршақ: дәні		14,3	4,50	2,63	1,00	1,25	0,02	0,09	0,13
	сабаны		16,0	1,40	3,91	0,35	0,50	0,18	1,82	0,27
	Соя:	дәні	10,0	5,80	2,84	1,04	1,26	0,03	0,17	0,25
	сабаны		14,0	1,20	3,23	0,31	0,50	0,07	1,46	0,05
	Мақта: ұрығы		11,7	3,00	3,90	1,10	1,25	0,02	0,20	0,54
	торқасы		-	0,34	1,93	0,06	0,91	0,03	0,16	0,17
	қауашағы		-	2,54	8,33	0,32	3,43	0,05	1,06	0,28
	жапырағы		-	3,20	15,9	0,50	1,28	0,31	6,14	0,12
	сабаны		-	1,46	4,53	0,21	1,31	0,11	1,00	0,41
	Қант қызылшасы:		75,0	0,24	0,57	0,08	0,25	0,07	0,06	0,05
	тамыры
	жапырағы		830,5	0,35	1,42	0,10	0,50	0,30	0,17	0,11
	Темекі:		18,0	2,45	14,2	0,66	5,09	0,45	5,07	1,04
	жапырағы
	сабаны		18,0	1,64	7,31	0,92	3,82	0,66	1,24	0,05
	Күнбағыс: ұрығы		10,0	2,61	3,30	1,39	0,96	0,10	0,20	0,51
	тұтас өсімдігі		8,60	1,56	10,0	0,76	5,25	0,10	1,53	0,68
	Картоп:	түйнегі	75,0	0,32	0,97	0,14	0,60	0,02	0,03	0,06
	жапырағы		77,0	0,30	2,49	0,10	0,85	0,10	0,80	0,21
	Мал азықтық
	қызылша: тамыры		88,0	0,19	0,86	0,07	0,42	0,15	0,03	0,01
	жапырағы		90,5	0,30	1,51	0,08	0,25	0,50	0,16	0,14
	Капуста: қауаны		80,0	0,93	0,71	0,11	0,35	0,003	0,07	0,03
	Пияз: басы		87,0	0,30	0,56	0,25	-	-	0,18	-
	Асханалық сәбіз:		78,0	0,23	1,03	0,13	0,38	-	0,12	0,07
	тамыры
	Қияр: жемісі		92,0		0,41		0,22	-	0,03	0,02
	Қызанақ: жемісі		95,0	0,26	0,70	0,07	0,33	-	0,04	0,06
	Жоңышқа: пішені		16,0	2,60	5,29	0,65	1,50	0,11	2,52	0,31
	Сиыр жоңышқа:		16,0	1,55	5,91	0,70	2,04	0,11	0,49	0,20

Құрғақ зат құрамындағы күл элементтерінің мөлшері оның массасының шамамен 5 пайызын құрайды. Алайда жеке өсімдік күлінің құрамы бірдей емес. Мысалы, астық дақылдары дәнінің күлінде 30-50пайыз фосфор элементі болса, күріш дәні күлінің 16 пайызы фосфор үлесіне тиеді. Астық дақылдарының сабанындағы фосфор мөлшері, олардың дәніндегі фосфордан3-5есе аз болады. Картоп түйіні мен тамыржемістілердің күлінің30-40пайызы калий элементінен тұрады. Жоңышқа, беде сияқты дақылдардың күлінде кальций мөлшері калийден әлденеше рет көп.

9-кесте.Кейбір ауылшаруашылық дақылдарының құрамындағы микроэлементтердің мөлшері (мг/кг).

Дақылдар		В	Мо	Мп	Сu	Zп	Со
Күздік бидай: дәні		-	0,27-0,55	12-78	3,7-10,2	8,7-35,3	0,06-0,1
Жаздық бидай: дәні		2	0,25-0,50	11-120	4,0-13,0	11,4-75,0	0,05-0,13
сабаны		2-4	-	60-146	1,5-3,0	10,0-50,0	-
Қара бидай: дәні		-	0,20-0,54	8-84	3,4-18,3	9,8-35,8	0,05-0,21
Арпа:	дәні	2	0,39-0,46	8-140	3,9-14,3	9,6-50,0	0,05-0,11
сабаны		3-4	-	37-90	3,8-6,6	10,0-55,0	-
Сұлы:	дәні	2-3	0,28-0,74	10-120	4,0-13,9	8,4-50,0	0,02-0,14
сабаны		-	0,74	63-153	3,7-7,5	5,0-30,0	-
Жүгері: көк балауса		2-21	020-0,80	21-197	3,0-11,5	5,0-36,0	0,10-0,70
Жоңышқа: пішені		68	-	13-86	6,2-20,3	11,0-37,0	0,20-0,85
Қант қызылшасы:
тамыры		12-17	0,1-0,2	50-190	5,0-7,0	15,0-84,0	0,05-0,29
жапырағы		20-35	0,4-06	128-325	6,9-8,4	121-147	0,25-0,50
Картоп: түйнегі		6	-	8-21	4,7-6,0	6-20	0,04-0,20

Әрбір өсімдік биологиялық ерекшеліктеріне қарай микроэлементтерді түрліше пайдаланады (9-кесте).

Егер 1 кг жаздық бидай дәнінің құрғақ затына 2 мг бор болса, қант қызылша тамырында 12-17,жапырағында20-35мг аралығында болады. Сол сияқты өсімдік құрамында микроэлементтер оның жеке мүшелерінде белгілі бір заңдылықта кездеседі. Мысалы, марганец, молибден, өсімдік жапырағында, ал мырыш, кобальт, мыс генеративті мүшелерінде көп кездеседі. Ал бор дәнді дақылдардың дәнінде, бұршақ тұқымды өсімдіктердің вегетативтік мүшелерінде көп болады.

Ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімінде әр түрлі мөлшерде ақуыз, май, қант сияқты органикалық заттар болады. Олардың мөлшері дақылдың биологиялық ерекшеліктеріне және өсіру жағдайына қарай өзгеріп тұрады (10,11,12 - кестелер).

Ақуыз зат алмасу процесінде шешуші рөл атқаратын азотты қосылыс. Оның мөлшері өсімдіктің вегетативтік мүшелерінде 5 - 20% аралығында болады. Бұршақ тұқымдас дақылдардың дәнінде ақуыз мөлшері 30-35%дейін жетеді. Ақуыздың элементтік құрамы айтарлықтай қарапайым. Онда51-55%көміртек,21-24%оттек, 15-18% азот,6,5-7,0%сутек,0,3-1,5%күкірт болады. Өсімдік ақуызының құрамына 20 амин қышқылдары мен 2 амид енеді. Ауылшаруашылық дақылдарының ақуыздарыбір-біріненамин қышқылдарының мөлшері мен ерігіштігіне қарай ажыратылады.

10-кесте.Дәнді және бұршақ тұқымдас дақылдардың дәндерінің құрамындағы органикалық заттардың орташа

мөлшері (пайыз есебімен).

Дақылдар	Ақуыз	Крахмал	Май	Клетчатка	Қант
Бидай	15	60	1,9	2,8	4,3
Қара бидай	12	65	1,7	2,2	5,0
Сұлы	11	45	5,5	14,0	2,0
Арпа	9	55	2,0	6,0	4,0
Жүгері	9	70	4,6	2,1	3,0
Күріш	7	63	2,3	12,0	3,6
Тары	12	58	4,6	11,0	3,8
Асбұршақ	25	43	1,2	6,0	8,0
Соя	35	3	20,0	5,0	10,0
Сиыр жоңышқа	25	43	2,3	6,0	4,8
Бұршақ	25	42	1,3	6,0	6,0
Үрме бұршақ	20	55	1,8	3,8	5,2
Жасымық	30	47	1,0	3,6	3,5
Бөрібұршақ	32	3	5,0	16,0	2,0

Өсімдік дәніндегі азоттың 90% вегетативтік мүшелеріндегі азоттың 75-90%ақуыз құрамына енеді. Ақуыз екі топқа бөлінеді. Тек қана амин қышқылдарының қалдығынан тұратын ақуызды қарапайым ақуыз немесе протеин деп атайды. Егер қарапайым ақуыз молекуласы басқа затпен байланысқан болса күрделі ақуыз немесе протеид дейміз.

11-кесте.Көкөніс және жеміс - жидек дақылдарының құрамындағы органикалық заттардың орташа мөлшері (шикі массаға шаққанда пайыз есебімен).

Дақылдар	Қант	Органикалық	Азотты	Клетчатка	Аскорбин
		Қышқылдар	заттар		қышқылы,
					мг/100г
Ақ қауанды	4,0	0,3	1,3	0,8	30
капуста

Түсті капуста	3,0	0,1	2,5	1,2	100
Қызанақ	3,0	0,5	0,6	0,2	30
Тәтті бұрыш	4,0	0,2	1,5	1,0	200
Баклажан	3,0	0,2	0,9	1,0	5,0
Қияр	1,5	0,005	0,8	0,5	5
Пияз	10,0	0,2	1,6	0,6	7
Сарымсақ	0,5	0,2	7,0	1,0	15
Алма	9,0	0,7	0,4	1,0	23
Жүзім	18	0,7	0,7	0,2	6
Бүлдірген	18	1,4	1,4	1,2	50
Қарлыған	7,0	2,0	0,8	2,3	35
Қарақат	8,0	2,5	1,4	2,0	200
Шие	9,0	1,8	0,9	0,2	17
Апельсин	7,0	1,4	0,9	2,5	65
Лимон	2,5	5,8	0,9	2,5	55

12-кесте.Майлы дақылдар тұқымының құрамындағы органикалық заттардың орташа мөлшері (пайыз есебімен).

		Ақуызды	Азотсыз
	Дақылдар		экстративті	Май	Клетчатка
		заттар
			заттар
	Мақта	15	33	17-27	21
	Зығыр	25	23	21-47	7,4
	Кендір	17-25	14-20	31-38	14-26
	Күнбағыс	26-29	5-14	33-50	1,7-3,8
	Қыша	15-38	5-26	18-38	7-17
	Майкене	23	4,0	66-71	0,7

Протеиндер әр түрлі еріткіштерде ерігіштігіне қарай жіктеледі. Альбуминдер суда, глобулиндер тұз ерітіндісінде, проламиндер 80% этил спиртінде, глютелиндер сілті ерітіндісінде жақсы ериді. Қарапайым ақуыз өсімдік тұқымында қор және қоректік зат ретінде жиналады. Протеидтер ақуызсыз топтардың химиялық табиғатына қарай липопротеидтер, хромопротеидтер, глюкопротеидтер, нуклеопротеидтер деп ажыратылады. Ауылшаруашылық дақылдары өнімінің сапасын, “шикі протеин” мөлшеріне қарай бағалайды. “Шикі протеинді” білу үшін жалпы азот мөлшерін 6,25 коэффицентіне көбейтеді. Бидай дәнінің сапасын оның құрамындағы ұлпа шамасымен бағалайды. Ұлпа құрамының 2/3 бөлігі судан, 1/3 бөлігі құрғақ заттан тұрады, ал оның құрғақ заты негізінен спирт пен сілтіде еритін ақуыз болып саналады. Бидай дәнінде ұлпа көп болса, одан алынатын ұн сапалы болады.

Өсімдіктің құрғақ затының 85-90%-ынкөмірсу құрайды. Көмірсулардың биологиялық қызметі алуан түрлі. Өсімдікте көмірсулар глюкоза, фруктоза, сахароза, крахмал, клетчатка, пектинді заттар түрінде кездеседі. Жүзімде глюкоза мөлшері8-15%-кедейін, фруктоза өрік, алмұрт сияқты жеміс ағаштарында6-10%болады. Сахароза табиғатта кең тараған, әрі практикалық маңызы зор көмірсуға жатады. Қант қызылшасының тамырында сахароза мөлшері14-22%-ғадейін жетеді. Крахмал барлық өсімдіктерде кездесетін көмірсу. Картоптың ерте пісетін сортының түйнегінде10-14%,кеш пісетін сортында16-22%крахмал болады. Астық дақылдарының дәніндегі крахмал мөлшері55-70%-ғадейін жетеді.

Клетчатка - өсімдік клеткасының қабырғасының басты компоненті. Мақта талшығында оның шамасы 95-98%-кедейін жетеді. Майлар негізінен қоректік және энергетикалық қор заттары болып саналады.

Сонымен қатар өсімдіктерде пигмент, органикалық қышқылдар, алкалоид, ферменттер, витаминдер, антибиотиктер тағы басқа заттар болады. Олардың мөлшері өсімдікті өсіру жағдайына қарай өзгеріп отырады.

2.2. Өсімдіктердің қоректенуi

Өсімдіктің сыртқы ортамен зат алмасуын оның қоректенуі дейді. Өсімдік қоректік заттарды жапырақтары және тамырлары арқылы қабылдайды. Осыған орай оның қоректенуінің екі түрі: ауа арқылы және тамыр арқылы қоректенуі болады. Өсімдік ауа арқылы қоректенуде өзінің жасыл жапырақтарының көмегімен, атмосферадағы көмірқышқыл газын ассимиляциялайды. Ал, тамыр арқылы қоректенуде топырақтағы суды, минералдық тұздардың иондарын және өте аз мөлшерде органикалық қосылыстарды сіңіреді. Соңғы жылдардағы зерттеулер органикалық заттар өсімдіктің тамырында түзіле бастайтындығын дәлелдеп отыр. Сондықтан өсімдіктің осы екі қоректену түрі бір-біріментығыз байланысты.

29 Майлы дәндердің сипаттамасы. Майлы дәндердің химиялық құрамы

Ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімінде әр түрлі мөлшерде ақуыз, май, қант сияқты органикалық заттар болады. Олардың мөлшері дақылдың биологиялық ерекшеліктеріне және өсіру жағдайына қарай өзгеріп тұрады (10,11,12 - кестелер).

Ақуыз зат алмасу процесінде шешуші рөл атқаратын азотты қосылыс. Оның мөлшері өсімдіктің вегетативтік мүшелерінде 5-20% аралығында болады. Бұршақ тұқымдас дақылдардың дәнінде ақуыз мөлшері 30-35% дейін жетеді. Ақуыздың элементтік құрамы айтарлықтай қарапайым. Онда 51-55% көміртек, 21-24% оттек, 15-18% азот, 6,5-7,0% сутек, 0,3-1,5% күкірт болады. Өсімдік ақуызының құрамына 20 амин қышқылдары мен 2 амид енеді. Ауылшаруашылық дақылдарының ақуыздары бір-бірінен амин қышқылдарының мөлшері мен ерігіштігіне қарай ажыратылады.

10-кесте. Дәнді және бұршақ тұқымдас дақылдардың дәндерінің құрамындағы органикалық заттардың орташа мөлшері (пайыз есебімен).

Өсімдік дәніндегі азоттың 90% вегетативтік мүшелеріндегі азоттың 75-90% ақуыз құрамына енеді. Ақуыз екі топқа бөлінеді. Тек қана амин қышқылдарының қалдығынан тұратын ақуызды қарапайым ақуыз немесе протеин деп атайды. Егер қарапайым ақуыз молекуласы басқа затпен байланысқан болса күрделі ақуыз немесе протеид дейміз.

11-кесте. Көкөніс және жеміс - жидек дақылдарының құрамындағы органикалық заттардың орташа мөлшері (шикі массаға шаққанда пайыз есебімен).

12-кесте. Майлы дақылдар тұқымының құрамындағы органикалық

заттардың орташа мөлшері (пайыз есебімен).

Протеиндер әр түрлі еріткіштерде ерігіштігіне қарай жіктеледі. Альбуминдер суда, глобулиндер тұз ерітіндісінде, проламиндер 80% этил спиртінде, глютелиндер сілті ерітіндісінде жақсы ериді. Қарапайым ақуыз өсімдік тұқымында қор және қоректік зат ретінде жиналады. Протеидтер ақуызсыз топтардың химиялық табиғатына қарай липопротеидтер, хромопротеидтер, глюкопротеидтер, нуклеопротеидтер деп ажыратылады. Ауылшаруашылық дақылдары өнімінің сапасын, “шикі протеин” мөлшеріне қарай бағалайды. “Шикі протеинді” білу үшін жалпы азот мөлшерін 6,25 коэффицентіне көбейтеді. Бидай дәнінің сапасын оның құрамындағы ұлпа шамасымен бағалайды. Ұлпа құрамының 2/3 бөлігі судан, 1/3 бөлігі құрғақ заттан тұрады, ал оның құрғақ заты негізінен спирт пен сілтіде еритін ақуыз болып саналады. Бидай дәнінде ұлпа көп болса, одан алынатын ұн сапалы болады.

Май және май тәрізді заттар өсімдік тіршілігі үшін қажетті биологиялық қосылыстар болып саналады. Өсімдік майлары адам мен жануарлардың қоректенуі үшін аса бағалы зат ретінде пайдаланылады. Майды анықтау қайнау температурасы 1000 С аспай- тын органикалық еріткіштермен (эфир, бензин, т.б.) экстракциялауға негізделген.

30 Дәндердегі май мен сұйық майдың жиналу сапасына климат және жергілікті егіс жерлерінің және басқа факторлардың әсері.

Өсімдік майлары[өңдеу]

Өсімдік майлары (күнделікті тұрмыста оларды май деп атайды) өсімдіктердің тазартылып, ұнтақталған майлы дәндері мен жемістерінен еріткіштердің көмегімен немесе престеу жолымен алынады. Өсімдік майларын тазартыл (орыс. рафинированные) және тазартпай (орыс. нерафинированные) шығарады. Тазартылмаған майда әртүрлі ілеспе заттар мен қоспалар болады, олар өсімдіктердің дәндері жетіліп, пісу, сондай-ақ майып алу кезінде біртіндеп жиналады. Ал кейбір тазартылмаған майларда (мысалы, холестерин алмасуын жақсартатын фосфатидтер) физиологиялық пайдалы заттар болады. Тағамға қоспалардан ажыратылған тазартылған майды пайдаланған жөн. Кейде тағамдық тазартылған өсімдік майларын су буы мен қосымша өңдейді. Мұндай өңдеуде хош иісті заттар бөлініп шығады да, ол өзіндік иісін жоғалтады. Мұндай майды иісі кетірілген май деп атайды. Үй жағдайында өсімдік майын салқын жерде сақтау керек (сақтау мерзімі 6 айға дейін).

Күнбағыс майы[өңдеу]

Күнбағыс майын күнбағыс дәнінен алады. Оның иісі кетірілген, қоспадан тазартылған, гидрадталған және қоспадан тазартылмаған түрлері шығарылады. Иісі кетірілген, қоспадан тазартылған, гидрадталған майлар мөлдір, сары, ашық-сары түсті болып келеді. Сонымен бірге олар тұнғанда су жиналмалы. Қоспадан тазартылмаған майдың түсі ашық-сары келеді, өзіне тән иісі болады. Тұнғанда аздап су жиналады. Ал иісі кетірілген май әйнек немесе полимерлік герметикалы ыдысқа құйылып шығарылады. Күнбағыс майының құрамында ағза үшін өте бағалы, толық қаныққан қышқыл зат (60—70%) болады. Бұл майды салаттар мен винегреттерге қосады. Күнбағыс майынан соустар, тұздықтар дайындайды, сонымен бірге ет, балық, көкөністер мен қамырдай әзірленетін кейбір тағамдарды (пирожныйлар, пончиктер т.б.) қуыруға пайдаланады.

Мақта майы[өңдеу]

Мақта майын мақтаның тұқымынан (дәнінен) алады. Тағамға оның тазартылған (иісі кетірілген және кетірілмеген), жоғары немесе бірінші сұрыптары пайдаланылады. Оның өзіне тән дәмі мен иісі болады, түсі сары болып келеді. Мақта майы майдың сұйық (70—75%) және бөлме температура жағдайындағы қатты қоспаcынан (30—25%) тұрады. Сақтау кезінде қатты майда тұнба пайда болады. Мақта майын шамамен 0°С температураға дейін тоңазытқанда толық қатады, ал оны қыздырғанда ериді де, мөлдір түске енеді. Сондай-ақ, тоңазыту арқылы құрамындағы қатты бөліктерінен салаттық деп аталатын мақта майы шығарылады. Мақта майының құрамында 33%-тен 55%-ке дейін линоль қышқылы бар. Бұл майды аспаздықта күнбағыс майының орнына пайдаланады. Оны Орта Азия республикалары кеңінен қолданады.

Соя майы[өңдеу]

Соя майын экстрациялық тәсілмен соя бұршағынан алады. Тағамға тек қоспасынан тазартылған түрін пайдаланады. Тазартылған соя майы ақшыл сары түсті болып келеді, оның өзіне тән дәмі мен иісі болады. Онда 50—57% линоль қышқылы бар. Кулинарияда оны күнбағыс майының орнына пайдаланады. Соя майы – дәрумендермен, фосфолипидтермен және басқа да пайдалы заттармен байытылған. Оның құрамында қанық емес май қышқылдары, әсіресе линол және линолен қышқылдары өте көп. Бұл қышқылдар жануарлар ағзасында синтезделмейді, дегенмен жасушалар мен кейбір гармондарды қалыптастыру үшін өте маңызды. Соя майының құрамында соя бұршағының жалпы санынан шамамен 60% табиғи антиоксиданттар бар.

Қыша майы[өңдеу]

Қыша майын (горчица) оның тұқымын (дәнін) престеу арқылы алады. Оның түсі сары, кейде көкшіл. Қыша майының өзіне тән жағымды дәмі мен иісі болады. Құрамындағы қышқылдық мөлшері (20%) біршама аз. Қыша майын нан пісіру өнеркәсібінде нан, бөлкелер, пряник т.б. нан тағамдарын әзірлеу мақсатына пайдаланады. Өзіне тән дәмі мен түсінің тым айқындығы оны кулинарияда кеңінен қолдануға мүмкіндік бермейді. Оны салат майы ретінде аздаған тағамдарға ғана (винегретке, ашыған капуста салатына) пайдалануға болады, себебі ол көптеген азықтардың дәмін бұзады немесе түсін (сарғайтып жібереді) өзгертеді.

Жүгері майы[өңдеу]

Жүгері майын дәнінің ұрығынан алады. Сауда орындарына оның тез тазартылған түрі түседі. Жүгері майы дәмсіз, түсі мөлдір және ашық-сары. Бұл майдың құрамындағы толық қаныққан қышқылдық мөлшері 60%-ке дейін (оның ішінде линоль қышқылының мөлшері 50%) жетеді. Басқа өсімдік майында болатын пайдалы азықтың мөлшері жүгері майында мол болып келеді. Жүгері майын салаттарға, винегреттерге құюға, сондай-ақ ет, балық және көкөністерді қуыруға пайдаланады.

Зығыр майы[өңдеу]

Зығыр майын дәнін престеу немесе экстракциялау арқылы алады. Оның майы мөлдір, сары түсті, иіссіз болады. Зығыр майының құрамындағы өте қаныққан қышқылдық мөлшері 60—80%, оның 30—60%-і линоль қышқылы. Тамақ әзірлеу үшін жас зығыр майын қыздырмай-ақ пайдалануға болады. Оны ұзақ сақтағанда және ұзақ қыздырғанда тез тотығады, тұтқырланады, сондай-ақ ондағы май қышқылдары химиялық реакцияға ұшырайды. Зығыр майынан олифа иісі шығып, дәмі күйік татитын болғандықтан оны кулинарияда пайдаланбаған жөн.

Сора майы[өңдеу]

Сора майының тағамға арналғанын оның ұрығын престеу жолымен алады. Сора майы көкшіл реңді қызыл қоңыр түсті, оның өзіне тән ұнамды иісі болады. Құрамындағы өте қаныққан қышқылдық мөлшері 90%-ке дейін (оның ішінде линоль қышқылы 70%-ке дейін) жетелі. Жас сора майын тағамдарға қосу үшін зығыр майы сияқты қыздырмай-ақ пайдаланады. Оны қыздырғанда жеңіл тотығады және тез бұзылады.

Арахис майы[өңдеу]

Арахис майын (қытай жаңғағы) ұрығынан алады. Арахистың майы көкшіл дақты, ашық сары түсті болады. Өзіне тән ұнамды дәмі мен иісі бар. Оның құрамындағы өте қаныққан қышқылдық мөлшері (33—35%) аз. Ал күнбағыс майы мен жүгері майына қарағанда тағамдық салаттық май ретінде онша бағалы емес.

Рапс майы[өңдеу]

Рапс майын күздік немесе жаздық рапстың ұрығын престеу немесе экстракциялау арқылы алады. Зауралье, Сібір мен Қазақстанда өсірілетін жаздық рапстың майы күздік рапстың майына қарағанда майлы-қышқылдылығы жағынан өзгеше болып келеді. Оны қоспасынан мұқият тазартқаннан кейін ашық-сары түске енеді. Рапс майын тазартылған түрінде тағамдық өсімдік майларының бірі ретінде қолданады.

Зәйтүн майы[өңдеу]

Зәйтүн майын жұмсағын престеу арқылы алады. Зәйтүн майының түсі көкшіл реңі бар ашық-сары болып келеді де, өзіне тән ұнамды дәмі мен иісі болады. Ол 0°С температурада қатады да, қыздырғанда еріп, мөлдір түске енеді. Құрамында өте қаныққан май қышқылы аз (4—14%), ол қызуға төзімді болып келеді. Оны аспаздықта негізінен еттен сұйық және қою тағам әзірлегенде салаттық май ретінде, сонымен бірге май мен балық консервілерін дайындағанда пайдаланады.

Мал майы[өңдеу]

Ірі қараның шыжғырылған майын оның майлы етінен алады. Бөлме температурасында бұл майдың өзіндік дәмі мен иісі болады; майының түсі күлгін сары, сары. Ірі қараның майы 34—38°С температурада қатады да, 42—52°С температурада ериді. Сауда орындарында оның жоғары және бірінші сұрпы сатылады. Жоғары сұрыпты майға қарағанда бірінші сұрыпты майдың болар-болмас иісі және қуырылған шыжық дәмі болады.

Шыжғырылған қой майында ірі қараның майын алғандағыдай әдіспен алады. Ол 34—45°С температурада қатады да, ал 44—55°С температурада ериді, онда қойға тән дәм мен иіс бар, түсі ақ, күлгін сары. Бөлме температура жағдайында тұрған құйрық майының май тәрізді консистенциясы болады. Бұл майды ұлттық кухняларда палаубасу үшін кеңінен қолданады.

Шыжғырылған шел майын ірі қараның майын еріткендей ерітеді. Бөлме температура жағдайында бұл майдың өзіне тән дәмі мен иісі болады. Ол 22—32°С температура да қатады да, 28—48°С температурада ериді. Өзінің құрамы мен физикалық қасиеті жағынан шыжғырылған шел майы шыжғырылған мал майларының ішіндегі жақсысы болып табылады.

Сүйек майын мал сүйегін шағыл қайнату арқылы алады. Малдың түрі мен типіне қарай, олардың сүйектерінен алынатын тағамдық майдың да консистенциясы сұйық немесе нығыз болады. Ірі қараның сүйегінен алынған май 90-тан 38°С-ге дейінгі температурада қатады да, 16-дан 44°С-ге дейінгі температурада ериді. Жоғары және бірінші сұрыпты сүйек майы өндіріледі. Сүйек майының түсі ақ та, сары да (бірінші сұрпының реңі сұрлау, қуырған шыжық пен сорпаның дәмі бар) болады, өзіне тән дәмі мен иісі бар.

Үй жағдайында шыжғырылған майды құйрық майдан, іш майдан, етінен арылтқан шел майдан суық суға жуып, тазартыл (кейде аздап ас тұзы салынған суға жуады) дайындауға болады. Одан кейін осы майларды ет тартқыштан өткізіп, кастрөлге (эмальданғаны дұрыс) салады да, баяу жанған отқа қояды. Масса кастрөлге жабысып, күйіп кетпеуі үшін оны әлсін-әлсін араластырып отыру қажет. Сөйтіп, май еттен бөлініп шығады да, суы буға айналады, еріген мөлдір майда қызарып піскен шыжық қалады. Кастрөлдегі майдың бетіндегі көбік толық басылғанда кастрөлді оттан алып, майды үстіне дәке салған електен өткізеді. Май аздап салқындағаннан кейін іші таза, құрғақ ыдысқа (әйнек бәнкі болса тіпті жақсы) құнды да, аузын мықтап жабады. Ал шыжыған ботқаға, картопқа қосуға болады.

Мал майларын — ірі қараның, қойдың шел майын және сүйек майын — көбіне ет тағамдарын қуыруға, ет начинкаларын салған қамыр тағамдарға, сондай-ақ ет тағамдарына-қосу үшін пайдаланады. Ал мал майы мен өсімдік майының қосындысын көкөністерді қуыру үшін қолданады; сондай-ақ тортасы айырылған шел майы мен өсімдік майын қосып нан өнімдері — пирожок, пончиктер мен қытырлақ нан (хворост) т.б. пісіреді. Бірақ мал майының өзіне тән иісі болады да, кейбір азықтармен үйлеспе йді. Мысалы, шел майы мен мал майы тәтті начинка мен жармалан жасалған тәтті запеканка пісіруге жарамайды. Адам шыжғырылған мал майының күндік нормасының көпшілігін ет және балықпен қосып жейді. Бұл майлардың құрамында холестерин мол болатындығын ескере отырып, оны үй жағдайында тағам әзірлеу үшін шектеп (күніне орта есеппен 5 г) пайдаланған жөн.

Үй құстары

Үй құстары (тауық, қаз, үйрек, күрке-тауық) майының хош иісі мен жағымды дәмі болады. Оларды өнеркәсіпте өндірмейді, яғни үй шаруашылығында дайындайды. Үй құстары етінен тағам әзірлеу үшін әдетте сол құстардың өз майын пайдаланады, егер олар арық болса, онда оларға тортасы айырылған шел майын немесе аспаздық майларды қосады. Сондай-ақ үй құстарының майын паштеттерге, соустарға құяды.

Теңіз сүтқоректілері

Теңіз сүтқоректілері мен балық майын теңіз жәндіктерінің майлы жерлерінен дайындайды. Табиғи түрінде олардың өздеріне тән күшті иісі болады, әрі өте қаныққан май қышқылдарына бай келеді. Бұл майларды Қиыр Солтүстікте тағамға кеңінен пайдаланады. Теңіз жәндіктерінің майын өңдеп, кейбір маргарин майларына қосады.

31 Липидтер. Липидтер классификациясы.

Липидтер — (гр. λίπος, lípos — май) — барлық тірі жасушалардың құрамына кіретін және тіршілік процестерінде маңызды рөл атқаратын май тәрізді заттар. Липидтер – табиғи заттар тобы. Олар іс жүзінде суда ерімейді, бірақ полярсыз еріткіштерде (хлороформ, эфир,этанол) ериді. Липид гректің lipos – май деген сөзінен шыққан. Липидтер молекуласында полярсыз (көмірсутекті) және полярлы (–СООН, –ОН, –NH2) аймақтар болады. Липидтер химиялық құрамы мен құрылымы жөнінде үш топқа бөлінеді: қарапайым липидтер, күрделі липидтер, стероидтар.

Қарапайым липидтерге май қышқылдары мен спирттердің күрделі эфирлері жатады. Бұл топты триацилглицеролдар мен балауыздар құрайды. Триацилглицерол – бұл үш атомды спирт глицерол мен май қышқылының үш молекуласынан құралған күрделі эфир.

Күрделі липидтерге фосфолипидтер жатады. Фосфолипид биологиялық мембрананың негізгі құрамдас бөлігі болып саналады. Барлық жасуша мембранасы құрамына фосфодиацилглицерин кіреді. Ол күрделі эфир, молекуласы глицерин қалдығынан, май қышқылының екі қалдығынан, фосфор қышқылының қалдығынан және азотты негіздерден тұрады.

Стероидтар биологиялық белсенді қосылыстардың үлкен тобы, құрылым негізін қаныққан полициклді спирт пергидроцикло-пентанофенантрен құрайды. Стероидтар сабындалмайтын липидтерге жатады, сілтілі гидролизде сабын түзілмейді. Олар жануарлар, өсімдіктер ұлпаларында және микроорганизмдерде кездеседі. Стероидтарға холестерин және олардың туындылары жатады.

Қарапайым липидтер.Табиғи майлар триацилглицеролдардың қоспасынан тұрады. Триацилглицерол – үшатомды спирт глицерол және үш май қышқылының молекуласынан тұратын күрделі эфир.

Глицерол.Глицерол (немесе глицерин) молекуласының құрамында үш (–ОН) гидроксил тобы болады, сондықтан үшатомды спирт деп атайды.

 

Глицерин (глицерол) Моноглицерид

(моноацилглицерол)

Диглицерид (диацилглицерол) Триглицерид (триацилглицерол)

Глицериннің құрамындағы оттегінің үш атомы өздерімен байланысқан сутегі атомдарына сутегілік байланыс құра алатын қабілет береді. Дәл осы себептен глицерин қоймалжың сұйық секілді. Сутегілік байданыстар арқылы глицерин молекуласы тек бір-бірімен ғана емес, сонымен қатар су молекулаларымен де байланысады, сондықтан суда жақсы ериді, аздаған тәтті дәмі болады. Ол косметикада, фармацевтикада және тамақ өндірісінде кеңінен қолданылады. Глицериннің әрбір –ОН тобы карбон қышқылының бір молекуласымен әрекеттесіп, су бөліп шығарады. Осындай реакцияның нәтижесінде күрделі эфирлердің пайда болады, реакцияны – этерификация деп атайды. Липидтердің құрамына кіретін карбон қышқылдары - май қышқылдары деп аталады.

32 Өндірістік қайта өңдеуге қабылданатын, кең тараған майлы өсімдіктер шикізаттарының құрамындағы липидтер.

Өсiмдiк жасушаларында заттың құрғақ массасының 5-15% май болады. Жануарлар мен адам жасушаларындағы майдың мөлшерi 90% -ға жуық болу мүмкiн. Майлы тағамдарға сары май, мал майы және өсімдік майы жатады. Адамға тәулігіне 50—70 г май қажет. Үнемі майсыз тағаммен қоректену жүйке жүйесі қызметінің бұзылуына,иммунитеттің төмендеуіне әкеліп соқтырады. Адамның азықпен қабылдайтын майының кемінде үштен бірінің құрамында қанықпаған май қышқылдары бар сұйық майлар болуы керек. Сұйық майдың биологиялық белсенділігі басқа майлармен салыстырғанда жоғары болады. Адам организмі қанықпаған май қышқылдарын өздігінен синтездей алмайтын болғандықтан, оларды дайын күйінде тағаммен қабылдауы керек. Мысалы, сұйық майдың құрамында витамин Е және қан тамырларындахолестериннің жиналуына кедергі келтіріп, атеросклерозды болдырмайтын зат — β-ситостерин кездеседі. Сары майда көздің көруі мен адамның бойы мен шашының өсуін қолдайтын зат β-каротин болады. Тазартылмаған (рафинадталмаған) майда организмге аса қажет фосфолипидтер болады. Организмде майлар асқазан асты безі мен ішек сөлі құрамындағы ферменттердің әсерінен гидролизденіп, глицерин мен карбон қышқылдарына ыдырайды. Май ыдырағанда бөлінетін өнімдер ішек бүрлері арқылы сіңеді де, басқа биологиялық процестерге қатысады, организмге қажетті жаңа майлар синтезделеді. Синтезделген май лимфа жүйесі арқылы қанға сіңіп, қан мен организмнің басқа мүшелеріне тарайды. Жасушалар да зат алмасу процесіне қатысады. Майлар гидролизденіп, өнімдері біртіндеп тотығады. Ең соңында олар көміртек (IV) оксиді мен суға айналады. Бұл процестер экзотермиялық — организмнің тіршілігіне қажетті энергия бөледі. Осылайша май биологиялық отын, тірі организм үшін энергия көзі болып табылады. Май қорытылғанда бөлінетін энергияның мөлшері көмірсулар мен ақуыздардан бөлінетін энергиядан екі еседей артық (2-кесте).

33 Майлы өсімдіктер құрамындағы май қышқылдары.

Жоғары май қышқылдары қаныққан және қанықпаған болады.

Қаныққан май қышқылдарында әдетте көміртек атомдарының жұп сандары болады, мысалы:

Май қышқылы - C₃ H₇ COOH

Капрон қышқылы – C₅H₁₁COOH

Стеарин қышқылы – C₁₇H₃₅COOH

Қанықпаған май қышқылдарында қос байланыстары бірнешеу болады:

Олеин қышқылдары - С₁₇H₃₃COOH

Линол қышқылдары - C₁₇H₃₁COOH

Линолеин қышқылдары - C₁₇H₂₉COOH

Арахидон қышқылдары - C₁₉H₃₁COOH

Егер майлардың құрамына қанықпаған қышқылдар басым болса,ондай майлар сұйық болады(мақта күнбағыс, зығыр майлары). Егер қаныққан қышқылдар басым болса, ондай майлар қатты болады (жануарлар майы-тоң май).

Майлар жануарлар мен өсімдіктер дүниесінде кең тараған.Майлар тірі организмде әр алуан міндеттер атқарады.Майлар энергетикалық материал ретінде жұмсалады, химиялық энергияның көзі. Майлардың 1 грамы организмде тотыққанда 3,3 ккал (жылу) пайда болады. Мұның өзі белоктар мен көмірсулар тотыққанда бөлініп шығатын жылудан 2 есе көп (1 г көмірсулар 4,3, ал белоктар 4,1 ккал жылу береді).

34 Майлы өсімдіктер клеткасында майлардың жиналыу. Структуралық липидтер.

Майдың құрамын француз ғалымдары М. Шеврель мен М. Бертло анықтады. XIX ғасырдың басында Шеврель майға су қосып, сілті қатысында қыздырғанда, глицерин жәнө карбон қышқылдары (стеарин және олеин) түзілетінін тапты. Ал Бертло кері реакция жүргізді (1854 ж.) Глицерин мен карбон қышқылдарының қоспасын қыздырып, майларға ұқсас зат алды. Майды түзуге глицерин және карбон қышқылдары (біртүрлі немесе әртүрлі) қатысады:

Майдың құрамына кіретін көп таралған қышқыл қалдықтарында (ацилдер) көміртек атомдарының саны 12-ден 18-ге дейін болады. Глицеридтер қарапайым және аралас болып бөлінеді. Қарапайым глицеридтердің радикалдары бірдей қышқыл қалдықтарынан, ал аралас глицеридтер әртүрлі қышқыл қалдықтарынан тұрады. Мысалы:

Глицеридтерді түзуге, негізінен, қаныққан қышқылдардан пальмитин С₁₅Н₃₁СООН мен стеарин С₁₇Н₃₅СООН қышқылдары, қанықпаған қышқылдардан — олеин С₁₇Н₃₃СООН, линол С₁₇Н₃₁СООН, линолен С₁₇Н₂₉СООН қышқылдары қатысады. Кейбір майлардың құрамына төменгі қышқыл қалдықтары кіреді. Мысалы, сары майда май қышқылының (С₄Н₉СООН) қалдығы болады. Сиырдың сары майы құрамына май қышқылымен қатар пальмитин және олеин қышқылдарының қалдықтары кіреді. Кейбір майлардың құрамында қаныққан және канықпаған қышқыл қалдықтары аралас болады.

35 Азотты заттар. Ақуыз қорлары. Өсімдік клеткасында ақуыздардың жиналуы.

Ақуыз — молекулалары өте күрделі болатын аминқышқылдарынан құралған органикалық зат; тірі организмдерге тән азотты күрделі органикалық қосылыс. Аминқышқылдары қалдықтарынан құралған жоғары молекуларлық органикалық түзілістер. Ақуыз организмдер тіршілігінде олардың құрылысы дамуы мен зат алмасуына қатысуы арқылы әртүрлі және өте маңызды қызмет атқарады. Ақуызды зат - құрамында міндетті түрде азоты бар күрделі органикалық қосылыс.

Мазмұны

 

1Жалпы мәліметтер

1.1Құрылымы

2Полипептид тізбегінің құрылысы

2.1Нәруыздың бірінші реттік құрылымы

2.2Нәруыздың екінші реттік құрылымы

2.3Нәруыздың үшінші реттік құрылымы

2.4Нәруыздың төртінші реттік құрылымы

3Ақуыздардың жіктелуі

4Ақуыздардың денатурациясы

5Химиялық қасиеттері

6Ақуыздардың организмдегі өзгерісі

7Ақуыздың қызметі

7.1Өршіткі қызметін атқаратын нәруыздар

7.2Тасымалдау

7.3Қозғалыс қызметін атқаратын нәруыздар

7.4Нәруыздардың жабынды тіректік және құрылыстық қызметі

7.5Қорғаныштық қызмет атқаратын нәруыздар

7.6Қабылдағыш қызмет атқаратын нәруыздар

7.7Коректік заттармен қамтамасыз ететін нәруыздар

Жалпы мәлімет

Ақуыз тірі организмнің негізін құрайды, онсыз өмір жоқ. Карл Маркстің пікір бойынша: «Тіршілік — ақуыз заттарының өмір сүру формасы». Ақуыздар органикалық заттар дамуының ең жоғарғы сатысы және жер бетіндегі тіршіліктің негізі, организмнің тірек жүйесі, бұлшық ет, жамылғы тканьдері ақуыздардан құралған. Олар организмде әртүрлі маңызды қызмет атқарады: химиялық реакцияларды жүргізеді, дене мүшелерінің қызметтерін өзара үйлестіреді, аурулармен күреседі, т.б.

Ақуыздардың құрамы мен құрылысы өте күрделі. Молекулалық массалары жүздеген мыңнан миллионға дейін жетеді. Олардың құрылымы бұзылса, денатурацияға ұшырап, организмдегі қызметін атқара алмайды.

Ақуыздар гидролизденіп, аминқышқылдарын түзеді және өздеріне тән түсті реакциялары бар.

Ақуыз – азықтың құрамына кіретін бүкіл тірі организмнің негізгі қорегі. Ол жасуша протоплазмасын құрумен қатар, организмдегі көптеген тіршілік құбылыстарына –тамақтану, өсу, көбею, тітіркену, қозғалу, тыныс алу процестеріне тікелей қатысады. Адам тәулігіне, шамамен, 100 г ақуыз қабылдауы керек. Азықпен түскен ақуыз әуеліасқазанда, сосын ішектегі ферменттердің әсерінен гидролизденіп, аминқышқылдарына дейін ыдырайды.^[1]

Ақуыз тек тірі организмдер құрамында ғана болады. Оның құрамында 50,6 – 54,5% көміртек, 21,5 – 23,5% оттек, 6,5 – 7,3% сутек, 15 – 17,6% азот, 0,3 – 2,5% күкірт бар, кейде фосфор кездеседі. Осы элементтерден түзілетін амин қышқылдарының бір-бірімен байланысып қосылуы нәтижесінде ақуыз молекуласы түзіледі. Ақуыз молекуласының массасы өте үлкен, ол бірнеше мыңнан бірнеше миллионға дейін барады.

Ақуыз туралы алғашқы мәліметтер XVIII ғасырдан белгілі. 1745 ж. италиялық ғалым Беккори бидай ұнынан лейковина деген ақуызды бөліп шығарған. 19 ғасырдың 30-жылдарында ет, жұмыртқа, сүт, өсімдік тұқымдарында ақуыздық заттар бар екені анықталды. Ғалымдардың содан бергі зерттеулері нәтижесінде барлық тірі организмдер жасушасында болатын тірі материя – протоплазма, негізінен, ақуыздан құралатыны анықталды.

Ақуыздардың барлығы екі топқа бөлінеді:

қарапайым ақуыздар – протеиндер (альбуминдер, глобулиндер, гистондар, глутелиндер, проламиндер, протаминдер, протеноидтар);

күрделі ақуыздар – протеидтер (гликопротеидтер, нуклеопротеидтер, липопротеидтер, фосфопротеидтер). Бұлардың құрамында амин қышқылдарынан басқа заттар да болады.

Ақуыздың құрылымының деңгейлерi: 1 — біріншілік, 2 — екіншілік, 3 — үшіншілік, 4 — төртіншілік

Биiк температураның әсерiyен тауық жұмыртқасының ақуызының қайтымсыз денатурациясы

Құрылымы[өңдеу]

Ақуыз жасуша құрамына кіретін тірі құрылымдар – ядро, митохондрия, рибосома, цитоплазма негіздерін құрайды. Сондықтан ол организмде үлкен орын алады. Мысалы, адам мен жануарлар денесінің құрғақ заттарында 45%, жасыл өсімдіктерде 9 – 16%, дақыл тұқымында 10 – 20%, бұршақ тұқымдастар дәнінде 24 – 35%, бактерия жасушаларында 50 – 93% ақуыздық заттар бар. Ақуыз барлық организмге ортақ зат болғанымен, әртүрлі организм ақуыздарының құрылымы түрліше болады. Сондай-ақ, организм түрлерінің бір-біріне ұқсамауы, олардың эволюция жолымен үздіксіз өзгеріп дамуы да ақуыз қасиеттерінің үнемі өзгеріп отыруына байланысты.

Организмнің күнделікті тіршілігі оның жасушаларында жүріп жататын көптеген биохимиялық реакцияларға негізделген. Осы реакциялар нәтижесінде өсімдіктерде, бір жағынан, тіршілікке қажетті химиялық қосылыстар – ақуыздар, нуклеин қышқылдары,көмірсулар, майлар, витаминдер синтезделетін болса, екінші жағынан, онда ферменттер арқылы күрделі заттар ыдырап, өсімдіктің қоректенуіне, тозған жасушаларын жаңартуына, организмге қуат беруге жұмсалады. Бұл құбылыстарды метаболизм [[]]деп атайды. Осы реакциялардың бәрінде де ақуыз катализаторлық қызмет атқарады. Қан құрамындағы ерекше ақуыз – гемоглобин бүкіл денеге оттек таратады. Жасушалардағы тотығу ферменттері – цитохромдар тыныс алу процесін реттеп отырады. Сондай-ақ организм тіршілігіне аса қажетті заттар гормондар да ақуыздан құралған. Ерімтал ақуыздар – гидрофильді коллоидтар – суды бойына көп тартады. Олардың ерітінділері желім сияқты: осмостық қысымы төмен, қозғалу қабілеті нашар, өсімдік пен жануарлар мембранасынан өте алмайды. Ақуыздардың тағы бір қасиеті – олар амфотерлі электролиттер. Молекулаларында бос карбоксил және амин топтары болатындықтан, олар оң немесе теріс электр зарядты болады. Химиялық табиғаты жағынан ақуыз биополимерлер тобына жатады.

Ақуыздың құрамында жиырма түрлі аминқышқылдар болады. Әртүрлі ақуыздардың аминқышқылы құрамы жағынан да, олардың тізбектегі орналасу тәртібі жағынан да бір-бірінен айырмашылығы зор. Табиғатта ақуыз түрлерінің көп болуы да осыған байланысты. Мысалы, үш аминқышқылының қосылуынан алты түрлі, төрт қышқылдан жиырма төрт түрлі ақуыз изомерлері пайда болады. Ақуыз молекуласы амин қышқылдарының өзара моншақтай тізіле байланысқан полипептидтік тізбегінен құралады. Ақуыз молекуласының сыртқы пішіні екі түрлі болады.

Шар тәрізді домалақ – глобулярлы ақуыздар. Бұларға альбуминдер, глобулиндер, гемоглобин, пепсин және өсімдік жасушасының ақуыздары жатады.

Фибриллярлық (талшық тәріздес) ақуыздар. Бұларға бұлшық ет ақуызы – миозин, актин, сіңір ақуызы – коллаген және малдың жүні мен піллә жібегі ақуыздары жатады.

Ақуыз молекуласының өзіне тән ерекшеліктері мен құрылымдылық дәрежелері көптеген сутектік байланыстар, электрстатикалық қуаттар, күкірттен құралатын дисульфидтік байланыстар, т.б. жағдайлар арқылы қамтамасыз етіледі. Ақуыз ерітіндісін қыздырса немесе оған күшті қышқылмен әсер етсе, ол өзінің табиғи қасиеттерін (ферменттік, гормондық) жояды, кейде ұйып та қалады. Мұндай құбылысты денатурация деп атайды. Ақуыз – адам тағамы мен жануарлар қорегінің, сондай-ақ тері, жүн, жібек сияқты табиғи талшық заттардың негізгі құраушысы болғандықтан, 20 ғасырдың екінші жартысынан бастап оны қолдан өндірудің (микробиологиялық синтез) маңызы артып отыр.^[2][3]

Ақуыздың түзілуі - бұл өте күрделі жасушадағы ұсақ бөлшектер-рибосомаларда жүретін процесс. Қашан, қанша және қандай ақуыз түзілуі керектігі жайлы мәлімет жасуша ядросындағы ДНҚ, РНҚ арқылы жеткізіледі.

Ақыздардың қасиеттерін олардың құрамы мен құрылымы анықтайды. Ақуыз молекуласындағы а-аминқышқылдары қалдықтарының саны әртүрлі болады, кейде бірнеше мыңға дейін жетеді. Әр ақуызда а-аминқышқылдары тек осы ақуызға ғана тән ретімен орналасады. Олардың молекулалық массалары бірнеше мыңнан миллионға дейін жетеді. Мысалы, жұмыртқа ақуызының молекулалық массасы 36000, бұлшық ет ақуызының молекулалық массасы — 150000, адам гемоглобині 67000, ал көптеген ақуыздардікі > 300000 шамасында. Олар, негізінен, көміртек (50—55%), оттек (20—24%), азот (15—19%), сутектен (6—7%) тұрады. Кейбір ақуыздардың құрамына бұлардан басқа күкірт, фосфор, темір кіреді. Ақуыздар гидролизденгенде а-аминқышқылдарының қоспасы түзіледі. Әрбір организмнің өзіне тән ақуыздары бар. Барлық ақуыздар 20-дан астам әртүрлі а-аминқышқылынан құралады. А-аминқышқылдарының жалпы формуласы:

R—CHNH₂—COOH

Ақуыз түзілетін a-аминқышқылдарының радикалды құрамында ашық тізбек те, тұйық тізбекті әртүрлі сақиналар мен функционалдық топтар да кездеседі.^[1]

Полипептид тізбегінің құрылысы[өңдеу]

Ақуыздардың құрылысы өте күрделі. Ақуыз молекуласы құрылымын: бірінші реттік, екінші реттік, үшінші реттік және төртінші реттік деп бөліп қарастырады.

Полипептидтік тізбектегі аминқышқылдары қалдықтарының қатаң тәртіппен бірінен кейін бірінің орналасуын бірініші реттік құрылым анықтайды. Ақуызды құрайтын жүздеген, мыңдаған, миллиондаған а-аминқышқылдарының қалдықтары өзара пептидтік байланыс (— CO — NH —) арқылы жалғасады (49-сурет).

Полипептид тізбегіндегі аминқышқылының бір қалдығының басқасымен ауысуы немесе оның орнының алмасуы осы ақуыздың қызметін бұзады. Мысалы, адам гемоглобиніндегі 564 аминқышқылдары қалдықтарынан құралған полипептид тізбегіндегі бір қышқылдың қалдығы екіншісіне ауысса, адам ауыр сырқатқа ұшырайды.

Аминқышқылдары қалдықтарының инсулиннің кейбір бөлігінде орналасуын мынадай тізбек түрінде көрсетуге болады: глицин—изолейцин—валин—глутамин, т.с.с. 50-суретте 2-полипептидтік тізбектен тұратын инсулиннің бірінші реттік құрылымы келтірілген.

Табиғатта ақуыздардың кейбіреуі тек созылыңқы полипептидтік тізбекте болады. Мысалы, табиғи жібек талшығы — фибрионның құрылымы осындай.

Ақуыздардың көбінің кеңістікте спираль тәрізді оратылуы екінші реттік құрылым деп аталады. Бұл құрылым, негізінен, спираль оралымдарында орналасқан — CO...HN— арасындағы сутектік байланыстар арқылы іске асады. Шиыршықтың бір орамында 3 және 5 аминқышқылдарының қалдықтары болады. Оралымдардың арақашықтықтары 0,54 нм шамасында.

Ақуыздық оралма тектес молекуласы биологиялық процестердің әсерінен, молекула арасындағы сутектік байланыс, —S—S— дисульфид көпіршесі, күрделі эфирлік көпірше және бүйір тізбектегі анион мен катиондар арасындағы иондық байланыстар арқылы өзара байланысады да, өте күрделі үшінші реттік құрылым түзіледі. Бұл кезде оралма құндақталып, шумаққа айналады (52-сурет). Үшінші реттік құрылым ақуыздың өзіне тән қасиеттері мен белсенділігіне жауап береді.

Ақуыз молекуласы тек қана бір полипептидік тізбектен тұрса, оның құрылымдары бірінші, екінші және үшінші реттік болады. Ал ақуыз молекуласы екі және одан да көп полипепидік тізбектен құралса, онда төртінші реттік құрылым түзіледі. Төртінші реттік құрылым — кейбір ақуыздарда бірнеше полипептидтік тізбектердің бір-бірімен күрделі кешенді комплекстерге бірігуі. Мысалы, гемоглобин құрамына 141 аминқышқылының қалдығы кіретін төрт полипетидтік тізбектен және құрамында темір атомы бар ақуызды емес бөлшек гемнен комплекс түзеді. Гемоглобин тек осы құрылымда ғана оттекті тасымалдай алады.

Нәруыздардың күрделілігіне қарай 4 реттік құрылымы болады: бірінші реттік, екінші реттік, үшінші реттік және төртінші реттік құрылымдар.

Нәруыздың бірінші реттік құрылымы[өңдеу]

Полипептидтік тізбектегі әртүрлі аминқышқылдар қалдықтарының бір-бірімен кезектесіп пептидтік байланысу ретін нәруыздың бірінші реттік құрылымы деп атайды. Көптеген полипептидтер тізбегі 300-ден 500-ге дейін аминқышқылы қалдығынан тұрады. Алғаш рет 1954 жылы Ф.Сенджеру нәруыз инсулин гормонының аминқышқылы қалдығының реттілігін анықтады. Инсулин гормоны 51 аминқышқылынан тұратыны белгілі болды.

Нәруыздың екінші реттік құрылымы[өңдеу]

Нобель сыйлығының лауреаты, атақты ғалым Лайнус Полинг нәруыздың екінші реттік құрылымын ашқан. Полипептидті тізбектің кеңістіктегі оралма тәрізді болып келген пішінін нәруыздың екінші реттік құрылымы деп атайды. Бұған нәруыздың және тырнақтың нәруызы кератин жатады. Нәруыздың екінші реттік құрылымы мутектік байланыстар арқылы орындалады. Бір орамдығы NH-топтары мен көршілес орамдығы CO-топтары арасындығы түзілетін сутектік байланыс арқылы оралым ұсталынып тұрады. Сутектік байланыстар коваленттік байланыстардан анағұрлым әлсіз. Бірақ бірнеше рет қайталанғанда, олар берік байланысады. Көптеген сутектік байланыстар арқылы «тігілген» полипептидті оралым берік құрылым болып келеді. Нәруызда оралмалы бөліктерінің бар болуы, оған жылжымалылық, мықтылық, серпімділік қасиет береді.

Нәруызда цилиндр тәрізді оралым бөліктерінен басқа аминқышқылы пролиннен түзілетін, тізе тәрізді бүгілетін бөліктері де бар.

Нәруыздың үшінші реттік құрылымы[өңдеу]

Үшінші реттік құрылымның түзілуіне дисульфидті байланыстар үлкен үлес қосады. Олар полипептидті тізбектің әртүрлі бөліктерін байланыстырып, өзіне тән ілмектер құрайлы. Бұл кезде құрамында S атомы бар аминқышқылы – цистеиннің радикалдарының арасында байланыс түзіледі. Бұл әлсіз байланыс, бірақ молекулалардың тағы да бүктеліп шумақталуының нәтижесінде беріктігі арта түседі. Мұны нәруыз молекуласының үшінші реттік құрылымы дейді.

Нәруыздың төртінші реттік құрылымы[өңдеу]

Кейбір нәруыздардың ерекше құрылымы болады. Олар бір-бірімен байланысқан бірнеше пептидтерден құралады. Құрылысы жағынан жақын бірнеше нәруыздың үшінші реттік құрылымының шумақ түзіп орналасуын нәруыз молекуласының төртінші реттік құрылымы дейді. Төртінші реттік құрылым- бірнеше нәруыз молекулаларының қосындысы, мысалы, гемоглобин нәруызы төрт шумақтан тұрады. Олар иондық, сутектік байланыстарме, байланысады. Осы төотінші реттік құрылыммен жаңа қасиет нәруыз қызметінің реттелуі пайда болады. Төртінші реттік құрылыммен реттелу процестерінің құпиясын ашқан – француз ғалымы, Нобель сыйлағының лауреаты- Жак Моно (1961 ж). Төртінші реттік құрылымда субстратқа ұқсамайтын заттар – реттегіштер болады.

Ақуыздардың жіктелуі[өңдеу]

Ақуыздардың мынадай белгілеріне қарап жіктейді:

күрделілік дәрежесіне (қарапайым және күрделі), қарапайым протеиндер тек қана аминқышқылдары қалдықтарынан тұрады, күрделі протеидтер құрамына ақуызды заттардан басқа қосылыстардың қалдықтары кіреді;

молекула пішініне (шар тәрізді және жіп тәрізді);

кейбір еріткіштерде еру қабілетіне қарай (суда еритіндер, әлсіз түз ерітінділерінде еритіндер - альбуминдер, спиртте еритіндер — проламиндер, сұйытылған қышқыл және сілті ерітінділерінде еритіндер глутелиндер);

атқаратын қызметтеріне қарай (мысалы, корға жиналатын ақуыздар, тірек қызметін атқаратын ақуыздар).^[1]

Ақуыздардың денатурациясы[өңдеу]

Ақуыздардың екінші және үшінші реттік құрылымдарына жауапты байланыстар (сутектік, дисульфид көпіршесі, т.б.) әлсіз болғандықтан, оңай үзіліп, ақуыздардың кеңістік құрылымдарының қайтымсыз бұзылуы ақуыздың денатурациясы деп аталады. Денатурацияға ұшыраған ақуыз өзінің биологиялық функциясын атқара алмайды (denatuze — табиғи қасиетінен айырылуы). Қыздыру, радиация, ортаның өзгеруі, кейбір химиялық әсерлерден, шайқап сілкуден ақуыз денатурацияланады. Жұмыртқаны пісіргенде альбумин ақуызының, сүт ашығанда казеиннің ұюынан, олардың кеңістік құрылымдары бұзылады. Шашты химиялық бұйралаудың, теріні илеудің негізінде де ақуыздардың денатурациялануы жатады.

Қыздырғанда денатурацияланатын немесе айырылып кететін болғандықтан, ақуыздардың нақты балқу температуралары болмайды. Кейбір ақуыздар, мысалы, тауық жұмыртқасының ақуызы суда ериді, кейбіреулері суда ерімейді. Ақуыздар ерігенде, басқа да ЖМҚ сияқты коллоидты ерітінділер түзеді. Ақуыздарға спиртті немесе формалинді қосқанда, ақуыздар қайтымсыз ұйиды, сондықтан бұл заттарды биологиялық препараттарды сақтауға қолданады.^[1]

Химиялық қасиеттері[өңдеу]

Құрамы мен құрылысы күрделі болғандықтан, ақуыздардың қасиеттері де алуан түрлі. Олардың құрамында әртүрлі химиялық реакцияларға түсетін функционалдық топтары бар.

Ақуыздар — екідайлы электролиттер. Ортаның белгілі бір рН мәнінде олардың молекулаларындағы оң және теріс зарядтар бірдей (изоэлектрлік нүкте деп аталады) болады. Бұл — ақуыздардың маңызды қасиеттерінің бірі. Бұл нүктеде ақуыздар электрбейтарап болып, суда еруі азаяды. Ақуыздардың осы қасиеті технологияда ақуызды өнімдер алуға қолданылады.

Ақуыздардың гидролизі. Сілті немесе қышқыл ерітінділерін қосып қыздырғанда, ақуыздар гидролизденіп, аминқышқылдарын түзеді:

Ақуыздардың түсті реакциялары. Белоктарды сапалық анықтау үшін түсті реакциялар қолданылады.

а) Ксантопротеинреакциясымен (грек. ксанты — сары) құрамында бензол ядросы бар ақуыздар концентрлі азот қышқылымен сары түс береді.

ә) Биурет реакциясы. Мыс (II) гидроксидінің сілтідегі ерітіндісімен ақуыздарға әсер еткенде, ашық күлгін түс пайда болады. Бұл реакция ақуызтардың құрамындағы пептидтік байланыстарды анықтайды.

б) Құрамында күкірті бар ақуыздарға қорғасын ацетатын және сілті қосып қыздырғанда, қорғасын сульфидінің қара тұнбасы түзіледі.^[1]

Ақуыздардың организмдегі өзгерісі[өңдеу]

Ақуыздар аса маңызды тағамдық, заттар (ет, жұмыртқа, сүт, нан, т.б.) құрамында болғандықтан, ас қорыту жолдарында ферменттер әсерінен аминқышқылдарына дейін ыдырап гидролизденеді. Аминқынщылдары ішек қабырғалары арқылы қанға өтеді. Көмірсулар мен майлардан айырмашылығы — аминқышқылдары организмде қор болып жиналмайды. Олардың біразы адам немесе жануар организмінің өзіне тән ақуызын түзеді. Ал аминқышқылдарының бір бөлігі ақуыз емес азотты қосылыстардың, нуклеин қышқылдарының синтезіне жұмсалады.^[1] Кейбіреулері тотығып, ең ақырғы өнімдерге (С0₂, Н₂0, т.б.) дейін ыдырап, энергия бөледі.

Ақуыздың қызметі[өңдеу]

Нәруыз жасуша тіршілігіне аса маңызды қызметтер атқарады.

Өршіткі қызметін атқаратын нәруыздар[өңдеу]

Өршіткі қызметін атқаратын нәруыздар организмдегі химиялық реакцияларды жүзеге асырады. Ферменттің катализдік белсенділігі өте жоғары болады. Олар реакцияның жүруін ондаған, жүздеген мың есе тездетеді. Мысалы, қарын сөлінен бөлінетін пепсин ферменті нәруыздарды протеидтерге дейін гидролиздейді.

Тасымалдау[өңдеу]

Нәруыздардың келесі маңызды қызметі – тасымалдау. Нәруыздардың бұл тобы әртүрлі маңызды заттарды жасуша ішінде және бүкіл организм бойынша бір жерден екінші жерге тасымалдау қызметін жүзеге асырады.Мысалы, қан нәруызы гемоглобин оттекті қосып алып, оны дененің бүкіл ұлпалары мен мүшелеріне таратады. Ал Альбумин жасушаның энергетикалық шикізаты- май қышқылын тасымалдайды.

Гемоглобин

Қозғалыс қызметін атқаратын нәруыздар[өңдеу]

Бұлшықеттің маңызды нәруыздары – актин және миозин. Нәруыздардың бұл тобы жасуша мен организмдегі түрлі қозғалыс процестерін жүзеге асырады. Мысалы, хромосоманың, талшықтардың қозғалуы.Эмірхан Серікбай 21:20 Кай сабак истеп отсн нурлыхан

Ернур Сайлаубай

Ернур Сайлаубай 21:21 мен адебиетке келдим Арайка Байкемел Арайка Байкемел 21:21 2топ био не берт

Арайка Байкемел

Арайка Байкемел 21:21 Кандай

Нәруыздардың жабынды тіректік және құрылыстық қызметі[өңдеу]

Бұл топқа көптеген нәруыздар жатады.Мысалға, тасбақа сауыты, құс тұмсығы, тырнақ, шаш, тері, ішек пен қантамырларлың қабырғасы осы нәруыздардан құралған. Құрылымдық нәруыздар – микрофибрилдер де осы топқа жатады.

Қорғаныштық қызмет атқаратын нәруыздар[өңдеу]

Қорғаныштық қызмет атқаратын нәруыздарға, мысалы, денеге түскен бөгде заттарды зарарсыздандыратын антиденелер- Иммуноглобулиндер жатады. Фибриноген нәруызы қан ұюына қатысады. Бұл жарақаттанғанда қан кетуден сақтайды.

Қабылдағыш қызмет атқаратын нәруыздар[өңдеу]

Қабылдағыш қызмет атқаратын нәруыздар әртүрлі сигналдарды қабылдап, оларды өңдеуде үлкен рөл атқарады. Мысалы, родопсин нәруызы жарық сигналдарын қабылдап алып таратады. Тілде болатын әртүрлі қабылдағыштар заттардың дәмін анықтайды.

Коректік заттармен қамтамасыз ететін нәруыздар[өңдеу]

Организмді коректік заттармен қамтамасыз ететін нәруыздар, мысалы, сүт нәруызы – казеин жасушада аминқышқылына дейін ыдырайды. 1г нәруыз толық ыдырағанда 17,6 кДЖ энергия бөлінеді.

Ақуыз синтезінің проблемасы[өңдеу]

Ақуызды синтездеу проблемасының теориялық және практикалық маңызы бар. Ақуыз молекуласының күрделі болуына байланысты қазіргі уақытқа дейін ақуыз синтезі толық іске аспай отыр. Ақуыз молекулалары үздіксіз қозғалыста болады. Ақуыз молекулаларын синтездеуге әрекет жасаған ғалымдардың сәтсіздіктерінің себебі де осында болуы мүмкін. Ақуыз молекулаларының үздіксіз өзгеруін анықтайтын заңдылықтарды түсіну — қазіргі ғылымның ең басты міндеттерінің бірі.

Жоғары деңгейлі организмдерде ақуыз биосинтезі таңғаларлықтай тез жүреді: 350 аминқышқылынан тұратын полипептид бар болғаны 10 секундта түзіледі! Ақуыз синтезінің құпия сырын ашу көптегек вирус ауруларын жеңуге мүмкіндік береді. Жаңа химиялық талшықтар мен пластмассалар жасауға, тамақ және химия өнеркәсібінде жаңа өндіріс процестерін ойлап табуға көмектеседі.

Алғаш рет қарапайым ақуызды заттар, гипофиздің гормондары вазопрессин мен окситоцин алынды. Одан басқа ақуыз синтездеудегі зор табыстарға инсулин мен интерферон алу жатады. Полипептидтік теория ашылғаннан бері ақуыздық қасиеттері бар полипептидтер синтезделіп, жемдік қоспа, дәрі-дәрмек ретінде қолданылып жүр.

Қазіргі замандағы маңызды міндеттердің бірі — синтездік тағам жасау проблемасы. Соның ішінде ақуыздық тағам түрлерін алу бірінші кезекте түр. Бұл салада академик A. Н. Несмеянов бастаған ғалымдар тобы жұмыс істеп, біраз жетістіктерге жетті. Мысалы, сапасы жөнінен табиғи түрінен кем соқпайтын қара уылдырық синтездеп алды.

Ғалымдар биосинтез бен жасушаларда жүретін процестердің заңдылықтарын толық меңгерген кезде жасанды жолмен ақуыздар алу мәселесі де толық шешілуі мүмкін.^[1]

37 Көмірсулар. Көмірсулар туындылары. Өсімдік клеткасындағы көмірсілардың жиналуы.

Жалпы мәліметтер, құрылысы

Көмірсулар табиғатта өте кең таралған және адам өмірінде аса маңызды роль атқарады. Олар қоректі заттардың құрамына кіреді, адамға қажетті энергия негізінен осы көмірсулармен толтырылады.

Ақуыздың биосинтезіне және тұқым қуалау қасиеттерінің берілуіне қажетті нуклеин қышқылдары осы көмірсулардың туындыларынан құралған. Әсіресе көмірсулар туындыларының фотосинтез процесінде маңызы зор.

Фотосинтез процесі деп қарапайым заттардан (Н₂О және СО₂) күн сәулесінің энергиясын пайдаланып жасыл пигмент хлорофильдің қатысуы арқылы көмірсулардың түзілуін айтады.

Фотосинтездің сызба нұсқасы:

Реакция нәтижесінде түзілген глюкоза өсімдік организмінде түзілетін басқа заттардың (крахмал, май) негізі болып табылады.

Барлық өсімдіктер әлемінде жүріп жатқан фотосинтез процесінің үлкен экологиялық маңызы бар. Себебі жер шарының өсімдіктері 550 млрд тонна СО₂ сіңіріп, 400 млрд тонна оттегіні бөліп шығарады.

Кейбір көмірсуларды химиялық жолмен өңдеу арқылы маталар, қопарылғыш заттар және т.б. алады.

Көмірсулардың жалпы формуласы: С_mH_2nO_n, олардың қасиеттері оксиальдегидтер меноксикетондарғажуық. Өсімдіктердің құрғақ заттарының 80%, жануарлардың 20 % көмірсулар үлесіне тиеді.

Моносахаридтер

Көмірсулар негізінен үш топқа бөлінеді: моносахаридтер, дисахаридтер, полисахаридтер.

Моносахаридтер деп молекуласында бір карбонил (альдегид немесе кетон) және бірнеше гидроксил топтары бар қосылыстарды атайды. Альдегид тобы бар моносахаридтер альдоздар, ал кетон тобы бар моносахаридтер кетоздар деп аталады.

Көмірсулар молекуласындағы көміртегі атомының санына байланысты былай бөлінеді:

3 көміртегі атомы болса - триоза – глицеральдегид және диоксиацетон;

4 көміртегі атомы болса - тетроза – эритроза және эритрулоза;

5 көміртегі атомы болса - пентоза – рибоза және рибулоза;

6 көміртегі атомы болса - гексоза – глюкоза және фруктоза.

Бұлардың ішінде ең көп тарағандары пентозалар мен гексозалар.

Биологиялық маңызы зор гексозаларға: глюкоза (жүзім қанты) – альдоза (альдоспирт), фруктоза (жеміс қанты)- кетоза (кетоспирт) жатады.

Моносахаридтер - қатты заттар, суда жақсы ериді, дәмі тәтті, реакция ортасы бейтарап. Монозалардың ациклді түрімен қатар циклді түрлері бар. Моносахаридтердің циклді түрлерін жарты ацетальді дейді. Сулы ерітінділерде екі циклді формалар – пираноза және фураноза болады.

Алты мүшелі цикл альдегид тобы ОН тобымен әрекеттескенде түзіледі, егер С₅ болса, альдогексоза, С₆ болса, кетогексоза түзіледі. Осындай циклдер пираноздар деп аталады.Бес мүшелі альдогексоз циклі түзілу үшін С₄, ал С₅ болса, кетогексоздар – фураноздар түзіледі.

Мысалы, глюкоза сулы ерітіндіде 5 таутомерлік форма түрінде болуы мүмкін: ашық, альфа- мен бета-пираноза және альфа- мен бета-фураноза. Таутамерияның осындай түрі цикло-оксо-таутомерия деп аталады.

Циклді формаға ауысатын моносахарид ерітінділері ерекше қасиетке ие: олардың ерітінділері тұрған кезде моносахаридтің бір формасы екінші формаға біртіндеп ауысады. Мұндай жаңадан дайындалған моносахарид ерітіндісінің оптикалық белсенділігінің өзгеру құбылысын мутаротация деп атайды.

Химиялық қасиеттері

Моносахаридтердің химиялық қасиеттері оның құрамындағы гидроксо- және альдегид (немесе фруктозадағы кето-) топтарына байланысты.

1. Спирттер сияқты моносахаридтер сілтілермен әрекеттесіп, алкоголяттар немесе сахараттар түзеді. Мысалы: қалыпты температурада глюкоза мыс (II) гидроксидімен әрекеттесіп, көк түсті мыс сахаратын түзеді.

2. Тотығу реакциясы. Барлық гексоза - альдозалар жеңіл тотығады. Олар альдегидтер сияқты күміс айна реакциясына түседі және Фелинг сұйығын тотықсыздандырып қызыл түсті мыс (І) оксидін береді. Бұл реакция альдоздар мен кетоздарды анықтауға қолданылатын сапалық реакцияларға жатады, глюкозанда альдегид тобы бар екендігін дәлелдейді.

3. Қосып алу реакциясы. Гексоза - альдозалар қосып алу реакциясына бейімді. Олар сутегіні қосып алып, көп атомды спирттер түзеді.

Моносахаридтерді тотықсыздандыруға сутек, натрий боргидриді және катализатор (палладий, никель) қолданылады.

4. Орын басу реакциясы. Моносахаридтерді фенилгидразинмен қыздырғанда, суда қиын еритін - озазондар түзеді. Бұл реакция карбонил тобын алу үшін пайданылады.

5. Гликозидтер түзілуі. Реакция кезінде жай эфирлер сияқты заттар түзіледі, оларды гликозидтер дейді.

6. Сілтілердің әсерінен өзгеруі. Моносахаридтер сілтілік ортада оңай енольдық түріне өтеді. Глюкоза, манноза және фруктоза енольдық түріне өткенде олардың бірінші және екінші көміртегі атомдарындағы бір бірінен айырмашылықтары жоғалады. Сондықтан, енольдық түрінен барлық үш моносахаридтер түзіледі.

7.Ферменттер (энзимдер) қатысында көмірсулар ашиды:

С₆Н₁₂О₆ ® 2 СН₃ – СНОН-СООН – сүт қышқылды ашу

8. Май қышқылды ашу С₆Н₁₂О₆ ® 2СО₂ + 2Н₂ + СН₃-(СН₂)₂СООН

9. Спиртті ашу С₆Н₁₂О₆ ® 2СО₂ + 2 С₂Н₅ОН

Полисахаридтер, құрылысы. Физикалық және химиялық қасиеттері

Дисахаридтер деп гидролиздегенде екі молекула моносахаридтерге ыдырайтын көмірсуларды атайды. Дисахаридтерге сахароза (тағам ретінде қолданылатын қант), мальтоза, лактоза (сүт қанты) және целлюбиоза жатады. Олардың жалпы формуласыС₁₂Н₂₂О₁₁. Табиғатта ең көп тараған дисахарид- сахароза. Осы дисахаридтер гидролизденгенде келесі моносахаридтер түзіледі.

Сахароза +Н₂О → глюкоза + фруктоза

Лактоза +Н₂О → глюкоза + галактоза

Мальтоза+ Н₂О → глюкоза + глюкоза

Мальтоза. Бос күйінде табиғатта кездеспейді, крахмал толық гидролизбегенде түзіледі. Мальтоза гидролизденіп екі глюкозаның молекуласын түзеді.

Целлобиоза. Мальтоза тәріздес дисахарид, айрмашылығы тек β-глюкозадан тұрады. Табиғатта клетчатканың құрамында кездеседі, сондықтан клетчатканы гидролиздеу арқылы алады.

Сахароза табиғатта өсімдіктерде өте жиі кездеседі. Ол гидролизденіп, глюкоза мен фруктозаға ыдырайды.

С₁₂Н₂₂О₁₁ + Н₂О → С₆Н₁₂О₆ + С₆Н₁₂О₆

Сахароза глюкоза фруктоза

Сахароза ақ түсті, дәмі тәтті, суда жақсы еритін кристалды зат. Сахарозада бос жартылай ацетальды гидроксил топтары болмағандықтан, оның тотықсыздандырғыш қасиеті жоқ. Сахароза тотықсыздандырылмайтын дисахаридке жатады.

Сахорозаның химиялық қасиеттері оның құрамындағы функционалдық топтарға байланысты. Сахарозаның құрамында гидроксотоптарының болуына байланысты ол глюкоза сияқты мыс гидроксидімен әрекеттесіп, көк түсті мыс сахаратын түзеді. Ал қышқылдарымен әрекеттесіп, күрделі эфирлер түзіледі. Сахарозада альдегид тобы болмағандықтан ол күміс (І) оксидімен әрекеттеспейді.

Лактоза (сүт қанты). Тек сүтте ғана кездесетін дисахарид.

Лактозаны сүт сарысуын кристалдау арқылы алады. Лактозаның тәттілігі қанттан 6 есе төмен, суда жақсы еритін, өте нәрлі зат. Лактоза гидролизденген глюкоза мен галактозаға ыдырайды.

Лактозаның молекуласындағы альдегид тобын тотықтырып, лактобион қышқылын алуға болады. Қыздырғанда лактоза күміс оксидінің аммиактағы ерітіндісімен күміс айна реакциясына түседі, ал Фелинг сұйығымен әрекеттескенде реакцияның нәтижесінде мыс (І) оксиді бөлініп шығады. Сондықтан ол тотықсыздандырылатын дисахаридке жатады.

Полисахаридтер деп гидролизденгенде n - молекула моносахаридтерге ыдырайтын жоғары молекулалық көмірсуларды атайды. Полисахаридтердің маңызды өкілдеріне крахмал, гликоген, клетчатка жатады. Жалпы формуласы (С₆Н₁₀О₅)_n. Полисахаридтер үлкен молекулалы қосылыстар, суда ерімейді.

Крахмал (С₆Н₁₀О₅)_n - табиғатта ең көп тараған көмірсу, адамдар мен жануарлар үшін негізгі қоректік зат. Крахмал суда ерімейтін ақ ұнтақ, ыстық суда ісініп, клейстер түзеді, йодпен әрекеттескенде көк түс пайда болады. Крахмал түйіршіктері екі полисахаридтен: амилозадан (10-20%) және амилопектиннен (80-90%) тұрады.

Амилаза – сызықты мономер, 200-350 мономер буындарынан тұрады, D-глюкопиранозды қалдықтары α – 1,4-глюкозидті байланыспен байланысқан:

Амилопектин – тармақталған структуралы полимер, молекуласында 1000 және одан да көп D-глюкоза қалдығы бар. Полисахаридтер тізбегінде глюкоза қалдықтары α – 1,4-глюкозидті байланыстармен қосылған, ал бүйректегі тармақтары негізгі тізбекпен α – 1,6-глюкозидті байланыспен байланысқан.

Крахмалды кондитер өндірісінде, этил, бутил спирттерін алуға, лимон қышқылын, глицерин алуға қолданады.

Крахмал гидролизденгенде аралық заттар, ерімтал крахмал декстриндерге, содан кейін мальтозаға ыдырайды.

Организмде крахмал ас қорытатын жолдарда ферменттердің әсерінен гидролизденіп глюкоза мен мальтозаға ыдырайды. Крахмал көп атомды спирттерге тән реакцияларға түседі, жай және күрделі эфирлер түзеді.

Гликоген. Бұл көмірсу крахмалдың аналогы. Крахмал негізінде өсімдіктерде болса, гликоген адам мен жануарлар бауырының тканьдерінде глюкозадан түзіледі. Гликоген ақ түсті ұнтақ, йодпен әрекеттескенде қою қызыл түске боялады. Ол крахмал тәрізді гидролизденеді.

Клетчатка (целлюлоза). Клетчатка немесе целлюлоза формуласы (С₆Н₁₀О₅)_n барлық өсімдіктердің құрамында болады, олар клетка қабықшасын түзеді. Клетчатка суда, эфирде, спиртте ерімейді, сұйытылған қышқылдар мен сілтілердің ерітінділеріне төзімді болады.

Клетчатка тек қана Швейцар реактивінде (сұйытылған Сu(OH)₂, концентрлі NH₃ және концентрлі H₂SO₄) ериді. Таза клетчатка молекулалық массасы 100 000 және одан да астам, түссіз, иіссіз, талшықты, ақ түсті зат. Целлюлозаның әр буынында 3 гидроксил тобы болады, олар минералды қышқылдармен, органикалық қышқылдармен күрделі эфир түзуге қатысады:

С₆Н₇О₂(ОН)₃ + 3HNO₃® С₆Н₇О₂(NО₂)₃ + 3Н₂О

Тринитроцеллюлоза алынады, егер бір не екі гидроксил топтары қышқылдарға алмасса, сәйкесінше нитро-, динитроцеллюлоза түзіледі.

Сірке қышқылымен әрекеттесіп, ацето-, диацето-, триацетоцеллюлоза түзеді. Целлюлоза толық тотығу реакциясына түссе, көмір қышқыл газы және су түзіледі:

(С₆Н₁₀О₅)_n + nO₂ → 6 nСO₂ + 5 n Н₂O

Минералды қышқылдарымен гидролизденеді:

Көмірсулар. Құрылымы және жасудағы рөлі

Көмірсулар (моносахаридтер – қарапайым қанттар, гидролизденбейді, бұлар глюкоза, фруктоза; дисахаридтер-әр молекуласы 2 моносахаридтерден тұрады: сахароза, лактоза; полисахаридтер - өте күрделі заттар: крахмал, клетчатка) табиғатта өте көп таралған, оның адам өмірінде маңызы өте зор. Мысалы, крахмал адам мен жануарлардың рационындағы негізгі қоректік зат. Организмге қажет қуаттың (энергия) көбі көмірсулар арқылы жүреді. Олар нуклеин қышқылдарының, кейбір белоктардың құрамында кездеседі. Көмірсулардан маталар, қағаз, қопарылғыш заттар алынады да, олардың үлесіне өсімдіктердің 80%, ал жануарлардың 2% құрғақ заттары жатады. Олар қарапайым заттардан күн сәулесінің энергиясын пайдаланып, жасыл пигмент хлорофильдің қатысуымен синтезделеді. Бұл процесті фотосинтез дейді. Жасушаларда олар глюкоза және полимерлер (гликоген жануарлар, крахмал - өсімдік жасушаларында) түрінде болады. Өсімдік жасушаларының қабығы пектиннен, гемицеллюлозадан, целлюлозадан, ал саңырауқұлақтар және буынаяқтылардың сыртқы қаңқасы құрамына кіретін, глюкозаның туындысы - хитиннен тұрады. Көмірсулар – органикалық қосындылар. Олар күрделілік деңгейіне орай, моносахаридтерге (глюкоза, фруктоза), дисахаридтерге (сахароза, мальтоза және басқа), полисахаридтерге (крахмал, гликоген және басқа) жіктеледі. Моносахаридтер – полисахарид, амин және май қышқылдары және басқалардың биологиялық түзілісіне қажет фотосинтездің алғашқы өнімдері. Полисахаридтер ашу немесе тыныс алу процестерінде келешекте ажырап, моносахаридтердің бөлінуіне қажет қуат қоры ретінде жиналады. Су тартқыш (гидрофильді) полисахаридтер жасушалардың су теңгерімін (баланс) сақтайды. Аденозинтрифосфат қышқылы (АТФ) азот негіздерінен - аденин, рибоза көмірсуы және араларында макроэргиялық байланысы бар үш фосфор қышқылы қалдығынан тұрады.

38 Майлы шикізатты тазалау және кептіру. Магнитті сепарациялау арқылы ферроқоспаларды кетіру.

Мех өнеркәсібінде ылғалды кетіру /азайту/тәсілдері технологиялық талаптарға байланысты.Өнеркәсіпте негізінен центрифуналарда,гидравликалық немесе білекті престерде сығып ылғалды кетіру және кептіру тәсілдері қолданылады.

Центрифугада сығу

Өңдеу кезінде мех жартылай фабрикаты бойына өте көп мөлшерде ылғал сіңіреді.Кей жағдайларда сіңірілген ылғал мөлшері 80% -ке дейін жетеді.Келесі процестерді жүргізу үшін ылғалдылықты төмендету қажет,сондықтан да жартылай фабрикат центрифугада сығылады.Центрифуга өз-өзінде айналатын ұзақ тесікті цилиндр формалы барабан.Барабан айналған кезде оның ішіне салынған терілер орталықтан тепкіш күш әсерінен цилиндрдің сыртқы тесікті қабырғаға қысылып су сығылады.Центрифуганың көмегімен ылғалдылықты 50%-ке дейін төмендетуге болады.

Гидравликалық прессте сығу

Қоян терілерін сығу үшін роторлы гидравликалық престер қолданылады.Центрифугамен салыстырғанда ,салып-түсіруге кететін жұмыс күші мен уақыты қысқарылып еңбек өнімділігі 8-10 есе артады.Гидравликалық пресс қолданғанда сығу жәрежесін бақылау мүмкіндігі болады.

 

Гидропресстің қысқаша техникалық сипаттамасы

Еңбек өнімділігі/тәулігінде

өңделетін терілер саны,мың дана/ 32

Бір мезгілде салынатын терілер саны,дана 1000

Сығу ұзақтығы,мин. 5-10

 

Білікті/валды/ машиналарда сығу

Мехтық қой терілерін сығуға білікті /валды/машиналарды жиі қолданылады. Бұл кезде сығумен бірге терілер керіледі.Білікті машиналардың жұмыс істеу негізі ММ2-47 шелдеу машиналарына ұқсас.Білікті машина (14- сурет)пышақты біліктен -1,жоғарғы -2 және төменгі -3 сыққыш біліктермен итеріліп қысатын қысқыш -5 біліктен тұрады.Өңделетін тері -4 төменгі сықықш білікке жүні бетіне /жоғары/ қарап салынады.

Машинаны іске қосқан кезде төменгі сыққыш және қысқыш біліктер көмегімен айналып тұрған пышақты білікке қысылып ылғалы сығылады.

Пышақты біліктің пышақтары винт сияқты орналасқандықтан мех кері тартылады.

• Радиациялық кептіру өте қыйын процесс ,ондай түрді тек ізденіс жұмыстарында атқарады, оған білікті мамандар және күрделі аспаптар қажет етеді. Ғалымдармен дәлелденген осындай әдістен кейін коллоген құрамы өзгеріп, былғары фабрикаты белгілі бір мөлшердегі дозамен өнделсе берік консервіленіп, беріктік қасиетіне ие болады.

• Шынжырларға тері ілінетін көлденең таяқтар бекітілген.Арнайы бөлшектер көмегімен конвейер камераны қатар орналасқан сегіз қабатқа бөледі.Әдетте,кептіргіш үздіксіз тәсілімен жұмыс істейді.Конвейер қозғалыс жылдамдығы кептіру уақытымен сәйкестендіріледі,кептірілетін және кепкен теріні алып салу бас жағында бір жерден жүргізіледі.Қоян терілерін кептіру үшін өнімділігі сағатына 500-600 дана кептіретін ДРС-2-60 қоңдырғысы қолданылады.Кептіргіш қоңдырғы қатар орналасқан екі қабаттан тұрады.Тері бекітілген рамалар конвейер көмегімен соның бойымен жылжиды.

Сегіз қатарлы кептіргіш жүйесі

Ылғал терілер көлденең таяқтарға жүні сыртына қаратып ілінеді.

Соңғы жылдарда барабанды кептіргіш қоңдырғыларға көңіл бөлінуде.Бұл кептіргіштер іші ағашпен / тақтаймен/ қапталған тесіктері бар өз осінде айналатын барабандар.Ішіне қаланған тақтайлар терілердің қызған темір барабанға тиіп пісіп қалуынан сақтайды.Қажетті температура авотматты жабдықтармен реттелініп отырады.Барабанды кептіргіш қоңдырғылардың өнімділігі сағатына 45 100 тері.Майда терілерді кептірумен қатар жұмсарту үщін КБ2-2М барабанды қоңдырғылары қолданылады.

Мехтық терілерді әдетте,40-45⁰С температурасында,0,5-1м/с ауа қозғалыс жылдамдығына және ауаның 45-50⁰С салыстырмалы ылғалдылығына кептіреді.Ұзақтығы терілердің түрлеріне байланысты 3-4 сағат.Рамалы кептіргіш қоңдырғыларға терілер жүні төмен қаратып керіп тартылып бекітіледі.Кептіргіш тері тканінің ылғалдылығы 12-14% болуы қажет. Кептіруден соң терілерді 4-6 сағатқа жатқызып қояды.Бұл кезде ауаның ылғалын бойына сіңіру және өз бойындағы ылғалдың біркелінеліп таралуы нәтижесінде мех ткані жұмсарады.

Мехтық жартылай фабрикаттарды кептіруде кептіргіш камерасының температурасына аса көңіл бөлуі қажет.Кептіру дұрыс жүргізілмеген жағдайда өзеңнің беткі қабаттары тез кеуіп жарғақтанып қалып,кептіру менк елесі операциялардың жүргізілуіне кедергі болуы мүмкін.

39 Майлы тұқымдарды сақтау тәсілдері. Тұқымның ұзаққа жарамдылығы.

Астықты қабылдау және өлшеу тәртібі

1. ӨТЗ мамандармен күн сайын таразы журналдарына тиісті белгі қоюмен бақылау өлшемін жүргізу арқылы таразының түзулігін және астық салмағын өлшеудің дұрыстығын тексеру жүргізіледі.

2. ӨТЗ жұмысты осы Қағидаларға 1-қосымшада көрсетілген Технохимиялық бақылау схемасына сәйкес жүзеге асырады.

3. Астықтың бiртектес партияларын қалыптастыру және оны орналастыру ұлттық және (немесе) мемлекетаралық стандарттарға (бұдан әрi – стандарттар) сәйкес жүзеге асырылады.

4. Астықтың партияларын қалыптастыру кезінде (күріштен, рапстан, күнбағыстан, жүгеріден, тарыдан және қытай бұршақтан басқа) өңдеуге дейін ылғалдылық және арамшөп қоспаларының жағдайы бойынша былай орналастыруға болады:

1) ылғалдылығы бойынша:

құрғақ және орташа құрғақ - бірге;

ылғалды;

22 %-ға дейін ылғалды, «есептеу табиғаты» деген көрсеткіш қолданылғанда - 23 %-ға дейін;

22 %-дан жоғары ылғалды 6 % аралықпен, жүгері дәні үшін - 5 %;

2) арамшөп қоспалары бойынша:

таза және орташа таза;

стандартқа сәйкес шектеу нормаларына дейін арамшөпті;

стандартқа сәйкес шектеу нормаларынан артық арамшөпті.

Күріштің, рапстың, күнбағыстың, жүгерінің, тарының және қытай бұршақтың партияларын қалыптастыру осы Қағидаларға 2-қосымшаға сәйкес жүзеге асырылады.

5. Дәнді дақылдардың, дәнді-бұршақ және майлы дақылдардың ылғалдылығы, арамшөп және дән қоспалары бойынша жай-күйінің сипаттамасы осы Қағидаларға 3-қосымшада келтірілген.

6. Ылғалды және дымқыл астықты рециркуляциялық кептіргіштермен жабдықталған технологиялық желілерге жібергенде партияларды қалыптастыру астықты ылғалдылық және арамшөп қоспалары жай-күйі бойынша бөлмей-ақ жүргізіледі.

7. Сұлының, тарының, қарақұмықтың, күріштің, асбұршақтың, жасымықтың, үрме бұршақтың, арпаның, күнбағыстың сапасы бойынша құнды сорттарының астығы бөлек орналастырылады.

8. Ерекше ескерілетін сипаттары бойынша қабылданатын - үсінген, қаракүйе шалған, ақ зең қаптаған, бақашық қандаламен зақымданған, кенемен зақымданған, иісі бүлінген, көктеген дәндері бар (5 %-дан жоғары), сондай-ақ зиянкесті (қаракүйе, қастауыш, жатаған қызғылт укекіре, түлкі құйрықты қыдық, түрлі-түсті шегіршін және тағы басқалар) және бөлінуі қиын қоспалармен (қара сұлы, ноғай қарамығы, арпабас, малтатас және тағы басқалар) бүлінген, рұқсат етілген нормалардан тыс пестицид қалдықтары бар астық бөлек орналастырылып, өңделеді.

9. Бөтен иіс беретін қоспалар (жусан, сарымсақ, кориандр, түйежоңышқа, қаракүйе және тағы басқалар) араласқан, сол сияқты астық қорының, оның ішінде карантинді, зиянкестермен дерттенген астық бөлек орналастырылып, өңделеді.

10. Ылғалды және дымқыл күйдегі құлау саны стандартқа сәйкес шектеулі нормадан төмен бидайдың партиялары, стандартқа сәйкес шектеулі нормадан жоғары көктеген дәндері бар арпаның, қарабидайдың, сұлының және тарының партиялары бөлек қабылданып, өңделеді.

Тазалаудан өткен және кептірілген құлау саны стандартқа сәйкес шектеулі нормадан төмен немесе стандартқа сәйкес шектеулі нормадан жоғары көктеген дәндері бар астық партиясы көбінесе қуатты желдеткіш құралдармен жарақтандырылған қоймаларда сапасы қалыпты (сау) астық үшін белгіленген биіктіктегі үймеде орналастырылады.

11. Ағымдағы жылғы өнім астығының партиясын фумигацияланған өткен жылдардағы өнімнің астығымен, сондай-ақ өздігінен қызған астықты қалыпты (сау) астықпен біріктіруге болмайды.

12. Жаңа жиналған, ылғалды және дымқыл астық кептіруге дейін қуатты желдеткіш құралдармен жабдықталған сақтау орындарына орналастырылады.

Кептіруге жататын қалыпты (сау) ылғалды астықты (күріштен басқа) элеватормен байланысы бар астық кептіргіштің үш тәуліктен аспаған, ал дымқыл астықты - бес тәуліктіктен артық емес өнімділігі көлемде температураны бақылайтын құралмен жабдықталған элеватордың силостарында уақытша орналастыруға болады.

Ерекше жағдайларда ылғалдылығы 19%-дан жоғары емес күрішті қуатты желдету қондырғылармен және температураны дистанциялық бақылау жүйесімен жабдықталған силостарда кептіргіштің тәуліктік өнімділігінен артық емес көлемде қысқа мерзімге орналастыруға болады.

Ылғалды және дымқыл астықты элеватордың силостарында сақтауға жол берілмейді.

13. Тарының, қарақұмықтың, жүгерінің, күріштің, қонақ жүгерінің, күнбағыстың және бұршақ дақылдардың астығы қосымша ұсақталуын және зақымдануын болдырмау мақсатында қоймаларда орналастырылады.

14. Құрғақ және орташа құрғақ астық үшін үйіндінің биіктігі қойманың техникалық мүмкіндіктеріне қарай - қонақ жүгері үшін 2 метрден артық емес, тары мен рапс үшін 3 метрден артық емес болып белгіленеді.

15. Рапсты сақтау үшін арналған қоймалар ұқыптылықпен бүтінделуі, есіктегі барлық тесіктер - бітелуі, желдету қақпақтарының еденге жанасу жерлері диаметрі 0,8-1,0 миллиметр болатын тесіктері бар торлы тілімдермен жабылуы тиіс.

16. Тары партиялары қуатты желдететін қондырғылармен жабдықталған қоймаларда сақталады. Ауа келетін саңылауларға тарының төгілуіне жол бермеу мақсатында тесіктердің ұзындығына диаметрі 1,2 миллиметр немесе 1,2x2 миллиметр болатын перфорирленген немесе қабыршақты електерді тығындау ұсынылады.

17. Астық сақтау немесе тиеп жөнелту процесінде астықпен жұмысты жүргізу үшін астық қоймалары алаңының (астық қабылдау пунктінің) 10 %-ы көлемінде бос қойма сыйымдылығы, ал элеваторларда - силос үстіндегі транспортердің әрқайсысына ең кемінде бір бос силос көзделуі тиіс.

Астықты тазарту тәртібі

1. Астық қоймасына (элеваторға, астық қабылдау пунктіне) келіп түскен астық қабылдау кәсіпорны мен астық иесінің арасындағы астық сақтау шартымен (бұдан әрі - Шарт) анықталған талаптарға дейін арамшөп және дән қоспаларынан астық тазартатын машиналармен тазартылады.

2. Астық тазарту технологиясын астықтағы қоспалардың сипатына және құрамына және жабдық өнімділігінің техникалық нормаларына байланысты тазалаудың ең жоғарғы тиімділігін қамтамасыз ететін тиісті жабдықтарды іріктеп алуды ескере отырып белгілейді.

3. Астықты арамшөп және астық қоспаларынан тазарту астық пен бөлінетін қоспалардың физикалық сипаттарының мынадай айырмашылықтарын пайдаланудың негізінде жүзеге асырылады:

1) көлденеңі мен қалыңдығы (дөңгелек және ұзынша тікбұрышты тесікті елеуіштерде);

2) ұзындығы (триерлерде);

3) нысаны (үшбұрыш нысанындағы тесікті елеуіштерде);

4) аэродинамикалық сипаттары (ауа қысымымен айыратын каналдарда және астық ұшыру жүйелерінде);

5) тығыздығы, жеке массасы, сыртының жай-күйі (ауа қысымымен тазалайтын үстелдерде, астық елейтін машиналарда, тас іріктеуіштерде және тағы басқалары);

6) магниттік және оптикалық сипаттары (магнитті аппараттарда және фототазалағыштарда).

Астықтың және қоспалардың жалпы сипаттамалары осы Қағидаларға 4-5-қосымшаларда көрсетілген.

4. Астық тазалайтын машиналар дақылдардың түріне және арналған мақсатына қарай көлемі мен нысаны әртүрлі тесіктері (ұялары) бар елеуіштермен, триерлік дискілермен жабдықталады.

5. Астық тазалайтын машиналарда тазартуды қажет ететін астықты өткізудің кезегі оның сапасы мен жай-күйіне, астық тазалайтын машиналардың болуы мен олардың өнімділігіне байланысты анықталады. Астықты қабылдау кезінде:

1) стандарт бойынша шектеулі нормалардан артық арамшөп қоспасы бар;

2) өздігінен қызған;

3) астық қорының зиянкестермен, оның ішінде карантинді, залалданған;

4) астыққа бөтен иіс беретін қоспалар араласқан (жусан, сарымсақ, түйежоңышқа, кориандр және тағы басқалар) астық үшін бірінші кезекте тазарту көзделуі тиіс.

6. Тіке құйылатын және рециркуляциялық шахталы (астықты қыздыру үшін қосымша қондырғылары жоқ) кептіргіштерде кептірудің алдында астық ірі және жеңіл қоспалардан, ал астықты төкпелі қабатты камераларында қыздыратын рециркуляциялы кептіргіштерде кептіру алдында - тек ірі қоспалардан тазартады. Торлы тежеуіш элементтері бар қыздыру камерасын пайдалану кезінде астықты үлкен және ірі қоспалардан тазарту қажет.

Ірі және жеңіл қоспалардан алдын ала тазарту қопсық тазартқыштарда тазартылады, олар болмаса - елеуіш тесіктерінің көлемі қопсық тазартқыштарда қолданылатындармен бірдей сепараторлар пайдаланылады.

7. Астықтан зиянкес, ерекше есепке алынатын және карантинді қоспаларды бөлу осы Қағидаларға 6-қосымшада көрсетілген тәсілдерге сәйкес жүзеге асырылады.

Бөлініп алынған залалданған астық қалдықтары астық қоймаларының (элеватордың, астық қабылдау пунктінің) аумағынан тыс жерге шығарылады және жойылады.

8. Сеператордың елеуішінен өткізіліп тазартылған астықтан темірмагнит қоспаларын бөлу үшін оны магнитті аппараттарға жібереді.

Астықты темірмагнит қоспасынан тазарту үшін магнит блоктары жазықтығының көкжиекке көлбеу бұрышы шамамен 350 болуы тиіс. Бұл ретте магниттен өтетін өнім қабатының қалыңдығы 10-12 миллиметрден, қалдықтар үшін - 5-7 миллиметрден аспауы тиіс.

Сеператорларда (триерлерде) органикалық және минералдық қоспалардан тазартылғаннан кейін мал азығы мақсатында пайдалануға жіберілетін бірінші және екінші санаттағы қосалқы өнімдер мен астық қалдықтары магнитті аппараттарда темірмагнит қоспасынан тазартылуы тиіс.

9. Тазалау електерінен өткен, қабылдау және сорттау торларынан өтпеген қосындылардың, сеператорлардың шөгінділік камераларынан алынған шөгінділердің, сондай-ақ әртүрлі дақылдардың астығын триерлерде тазартқандағы қалдықтардың құрамын анықтау және қосалқы өнімге немесе қалдықтар санатының біріне жатқызу үшін ӨТЗ-ге талдауға жіберіледі.

10. Сақтау жағдайларына және кондициялық талаптарға сай, пайдалану мақсатына сәйкес келетін астық партиялары тазартуға жатпайды.

Астықты пайдалану мақсатының талаптары деңгейіне дейін (ұн, жарма, құрама жем, тамақ, сыра, май өнеркәсібі, экспорт және басқа да мақсаттар) тазарту, сондай-ақ қиын ажыратылатын қоспалардан тазарту астық кептірілгеннен кейін, астықты сақтау және партияларды тиеп жөнелтуге дайындау кезінде жүзеге асырылады.

11. Егер ауа қысымын пайдаланатын елеуішті машиналарда астықтың тазартылу тиімділігі жеткіліксіз болған жағдайда, тазартылған астықта қалған қоспалардың құрамы мен көлеміне қарай триерлерде (қара сұлы немесе қарамықша іріктегіштерде) және басқа астық тазалайтын машиналарда (ауамен тазалайтын үстелдерде және ауа сорғыштарда) қосымша тазартудан өткізіледі.

Астықтан ұзын қоспаларды (бидайдан - сұлыны, қара сұлыны, қастауышты) бөлу үшін ол қара сұлы іріктегіште тазартылады.

Сепараторда бірінші немесе екінші рет өткізіп тазалағаннан кейін алынған астықтың ірі фракциясында рұқсат етілген нормадан артық арамшөптің ұсақ тұқымдары болса бұл фракция қысқа қоспаларды бөлу үшін қарамықша іріктегіште тазалауға жатады.

Сепараторда тазалағаннан кейінгі астықтың ұсақ фракциясын қысқа қоспаларды (арамшөп тұқымдарын, жарманы) айыру үшін қарамықша іріктегішке жібереді.

12. Тазалаудан кейін алынатын қосалқы өнімдер-астық қоспасы мен өндірістің қалдықтарында 10 %-дан артық бидай немесе қара бидай дәні немесе осы дақылдарға стандарттар бойынша негізгі дәнге жатқызылған басқа да дақылдардың 20 %-дан артық дәні болса одан негізгі дәнді бөліп алу үшін қосымша өңдеуге жатады.

13. Қосалқы өнімдер мен қалдықтарды өңдеу, қатарынан жұмыс істейтін екі елеуіші бар ауа қысымы пайдаланылатын елеуішті машиналарда, ал қажет болғанда - триерлер мен магнитті аппараттарда жүргізіледі. Елеуіш тесіктерінің көлемі зертханалық талдау деректері бойынша таңдап алынады. Ауа қысымы пайдаланылатын елеуішті машиналарда ауа ағымының жылдамдығы және триер қақпағының ашылу кеңдігі машиналардың өнімділігіне сай қалдықтың жеке партияларын сынамалық тазартудың деректері бойынша белгіленеді.

Қосалқы өнімдер астық қалдықтарынан бөлек өңделеді. Әртүрлі санаттағы қалдықтарды араластырып жіберуге жол берілмейді.

Астықты кептіру тәртібі

1. Сақталуын қамтамасыз ету мақсатында ылғалды және дымқыл астықты кептіру шахталық тіке құйылатын және рециркуляциялық астық кептіргіштерде осы Қағидаларға 7 - 9-қосымшаларда көрсетілген режимдерге сәйкес жүргізіледі. Астық кептіргіштер сондай-ақ, астықтың қызуы көтерілгенде немесе астық қорының зиянкестерімен, оның ішінде карантиндік, зақымданғаны анықталған кезде астықты сауықтыру үшін пайдаланылады (астықты тұрақты қалыпқа келтіру үшін басқа шаралардың жоқтығы немесе қолдануға мүмкіндік болмаған жағдайда).

Кептіруге жіберілген астық өлшеуге жатады.

Ылғалды және дымқыл астық партиялары кептіруге жібергенге дейін жинақтау сыйымдылығында қалыптастырылады, осы жерден кезегімен кептіруге жіберіліп тұрады.

2. Бірінші кезекте кептіруге:

1) қуатты желдеткіш құралдар орнатылмаған сақтау орындарында (қоймаларда, сүрлемдерде, ашық алаңдарда) орналастырылған ылғалдылығы, температурасы мен зақымдануы аса жоғары астық партиялары;

2) бидайдың күшті, қатты және бағалы сорттарының және сақтауға төзімділігі аз дақылдардың (күріш, күнбағыс, тары) астығы жатады.

3. Ылғалдылығы бойынша шахта кептіргіштерінде кептіруге арналған астық партияларын қалыптастыру:

1) дәнді және майлы дақылдар үшін - 17%-ға дейін, 17-ден 22%-ға дейін және 22% жоғары 6% арақашықтықпен;

2) күнбағыс үшін - 9%-ға дейін, 9%-дан жоғары 3-4% арақашықтықпен;

3) күріш пен қытай бұршағы үшін ылғалдылығына қарамастан 3% арақашықтықпен іске асырылады.

4. Азық-түліктік және жемдік астықты, жүгері мен дәнді бұршақ дақылдардан басқа, рециркуляциялық кептіргіштерде кептіргенде, әсіресе ылғалдылығы жоғары, партияларды ылғалдылығы және арамшөп қоспалары бойынша бөлмей-ақ қалыптастыруға болады.

Қытай бұршағын астықты рециркуляциялайтын кептіргіштерде кептіруге жол берілмейді.

5. Астықты кептіргеннен кейін сыртқы ауаның температурасынан 100С-тан аспайтын температураға дейін салқындатады. Бұл температурадан асқан кезде астықты атмосфералық немесе жасанды салқындатылған ауамен желдету арқылы қосымша салқындатады және ерекше жағдайларда (жоғарыда көрсетілген тәсілдер мен құралдарды қолдануға болмайтын) - астық тазалайтын машиналар мен конвейерлерде салқындатады.

6. Астықтың рециркуляциялық кептіргіштерде жанып кетуіне жол бермеу үшін қыздыру және жылу ылғал алмастыру камераларында астықтың толып қалуына жол бермейтін шараларды қолданады.

7. Кептірген кезде астықтың нан пісіру, азық-түліктік және жемдік сапасының нашарлауына жол берілмейді.

8. Астықты қандай ылғалдылыққа дейін кептіру шегі оның пайдалану мақсатымен анықталады және осы Қағидаларға 10-қосымшада көрсетілген.

Солодты өндіру үшін спирт зауытына жеткізуге арналған астық, сондай-ақ тамақ концентратына, крахмал-сірне өнеркәсібіне және қоғамдық тамақтандыру кәсіпорындарына арналған ылғалдылығы жоғары жүгері тиісті техникалық реглементпен тұқымдық астық үшін белгіленген режимді сақтай отырып кептірілуі керек.

9. Кептіргіштің жұмысын кептіруге келіп түскен дымқыл астықтың массасы бойынша есептейді. Астықтың бір партиясы кептіргіш арқылы екі рет және одан да көп өткізілгенде әр өткізілім жеке есептелінеді.

10. ӨТЗ кептіру кезінде температура режимінің сақталуына және астық сапасына тұрақты бақылау жүргізеді. Әр екі сағат сайын кептіруге дейін және кептіруден кейін лаборант іріктеп алатын астық сынамасы бойынша астықтың температурасын, иісін, түсін, ылғалдылығын, дән маңызының (бидайдағы) саны мен сапасын (индекс), сонымен қатар зақымын анықтайды. Жарма дақылдары үшін қосымша жаншылған және ұсақталған дәндердің барлығы, күріш үшін - жарылғаны, сыра дайындайтын арпа үшін кептіргенге дейін - тіршілікке қабілеттілігі, кептіргеннен кейін - көктеудің өнгіштігі және қуаты анықталады.

11. Басқа дақылдарды кептіруге көшкен кезде кептіргішті тазарту үшін тоқтатады.

12. Кептірілген астықты сақтауға салар алдында оның ластану дәрежесіне қарамастан ауа қысымымен жұмыс істейтін өлеуіш машиналардан өткізеді.

13. Рапс тұқымдарын типтік кептіргіштерде кептіру кезінде олардың жеке бөліктерін қосымша тығындау жүргізіледі. Тұқымдардың шашылуына жол бермеу мақсатында кептіргіштің шанақтары, тұқым өздігінен құйылатын ағатын түтіктері және шахталары мұқият тығындалады.

Астықты сақтау тәртібі

1. Әр түрлі дақылдардың астығын сақтауға салған кезде, сондай-ақ тазалау, кептіру, активті желдетуден кейін және тиеу алдында оған толық техникалық талдау және фитосанитариялық бақылау жүргізіледі.

Сақтау кезінде толық техникалық талдау біртекті партиядан алынған орташа сынама бойынша айына бір рет жүргізіледі.

2. Металдан жасалған силостан сынама алу:

1) үйіндінің жоғарғы қабатынан (техникалық қауіпсіздікті сақтай отырып өрмелейтін есігі және ішкі сатысы бар болғанда);

2) төменгі шұңқырдан;

3) астықтың бір бөлігін бос силосқа ауыстырған кезде жүргізіледі.

3. Астық қоймасында (элеваторда, астық қабылдау пунктінде) силостардың және элеватор мұнарасының шанақтарының схемасы салынған «силос тақтасы» болуы керек. Әрбір силос, жұлдызша және шанақ белгіленген тәртіппен нөмірленеді және силостық жапсырмасы болу керек. Силостық жапсырмаларда дақылдардың атауы, салмағы, толтыру датасы, сақтаудағы астық партиясының сапасы, бақылау датасы және оның нәтижесі көрсетіледі.

4. Элеватордың сыртқы силостарында өңдеуге дейінгі жаңадан жиналған партияларды, сондай-ақ бірінші кезекте тиеп жіберілуге арналған партияларды орналастыру керек. Өңделген астықты ұзақ мерзімге сақтау элеватордың ішкі силостарында іске асырылады.

5. Астықтың сапасы мен жай-күйін бақылау үшін қажет болған жағдайда астықты бос силосқа ауыстыруға болады. Бос сыйымдылық болмаған кезде силостан 10%-дан артық емес астықты шығаруға рұқсат етіледі, ол сол силосқа қайта ауыстырылады. Ауыстырған кезде астықтың температурасы, ылғалдылығы, түсі және зақымдылығы тексеріледі.

Қызып кеткен астықты сол силосқа қайтадан ауыстыруға тиым салынады.

6. Металдан жасалған астық қоймалары кептірілген, тазартылған және салқындатылған күйдегі бидайдың, арпаның, жүгерінің, күріштің астығын сақтауға пайдаланылады.

7. Металдан жасалған силостарда сақтауға қойылатын бидайдың, арпаның, жүгерінің, күріштің астығының ең жоғарғы ылғалдылығы 14%-дан, ал арамшөп қоспалардың мөлшері орташа тазалықтағы астық үшін белгіленген стандарттың шегінен аспауы керек.

8. Астықты металдан жасалған астық қоймаларында сақтауға болатын мерзімнің шегі осы Қағидаларға 11-қосымшада көрсетілген.

9. Металдан жасалған силостарда бидай, арпа, жүгері астығының температурасына бақылауды құрғақ күйінде +100С-тан жоғары температурада үш күнде бір рет, астықтың температурасы +100С және одан төмен болған кезде - жеті күнде бір рет жүргізіледі. Бақылау мерзімі астық үйіндісінің жекелеген қабаттарынан табылған ең жоғары температураға байланысты белгіленеді.

10. Астықты қоймада сақтаған кезде оның температурасын бақылау үшін оның жоғарғы қабаты әр қайсысының аумағы шамамен 200 шаршы метр болатын шартты секцияларға бөлінеді. Әрбір секцияға қоймаға кіріп келгенде көрінетіндей қойманың қабырғасына ірі сандармен жазылған нөмір беріледі.

11. Астықтың температурасын өлшеу температураны арақашықтықта бақылайтын электротермометрикалық қондырғыны пайдалана отырып іске асырылады. Қоймадағы астықтың температурасын өлшеу үшін техникалық термометрлері бар термоштангілер қолданылады.

12. Қоймадағы (асфальтталған алаңдағы) үйілген астықтың өздігінен қызуы табылған кезде қызған учаскенің шекарасын термоштангінің көмегімен анықтайды. Қызып кеткен астықты бүтін партияда қалдырмауды ескере отырып ауыстырады.

Қызып кеткен астықтың ордасын сау астықтың үстіне жазуға тиым салынады.

13. Сақтаудағы астықтан көгерген иіс шыққан кезде (астықтың температурасы көтерілмей) астықты кептіру агентінің температурасын 100- 1100С-ға жеткізіп кептіреді.

14. Күзгі суықтың түсуіне байланысты астықты қолда бар барлық техникалық құралдарды пайдалана отырып, сақтаудың қысқы жағдайына ауыстырады. Астық партияларын салқындату кезегі ылғалдылығы, температурасы, зияндылығы бойынша олардың жай-күйіне байланысты белгіленеді.

Астықты салқындату:

1) қуатты желдетудің тұрақты немесе жылжымалы қондырғыларында;

2) астықты астық тазалау машиналары, астық кептіргіш арқылы өткізу арқылы;

3) қойма жайларын желдету арқылы жүргізіледі.

15. Көктемгі жылылық басталған кезде астықтағы төменгі температураны ұзақ мерзімге сақтау үшін:

қоймалардың терезесі мен есіктерін, элеваторлардың силос астындағы және силос үстіндегі қабаттарын жабық ұстау;

сақтаудағы астықтың жай-күйіне бақылауды таңертеңгі уақытта жүргізу;

астық қоймасын (элеваторды, астық қабылдау пунктін) желдету тек құрғақ салқын ауа райында, сыртқы ауаның температурасы қойма ішіндегі ауаның температурасынан 50С кем болмағанда жүргізілуі керек.

16. Сақтаудағы астықтың температурасы өздігінен қызып кету мүмкіндігін дәлелдейтін жағдайға дейін көтеріліп кеткен кезде оны тез арада салқындату немесе кептіру жөнінде шаралар қабылданады, бұл мақсатта тазалау, кептіру және қуатты желдету бойынша барлық бар техникаларды, сондай-ақ ауаның түнгі төменгі температурасы пайдаланылады. Қызып кеткен астықты салқындатуды метеорологиялық жағдайға қарамай сыртқы ауаның температурасына жақын температураға жеткенге дейін жүргізеді.

17. Астықты қуатты желдету қондырғысында салқындатқан кезде температураны, ылғалдылықты және зақымдануын астықты салқындатқанға дейін және одан кейін анықтайды, астықты астық тазалайтын машиналардан, кептіргіштерден өткізген кезде - қосымша қоспалардың және дән табиғатының мөлшерін анықтайды. Нәтижелері қатар тұрған жапсырмаларға және сақтаудағы астықты бақылау журналдарына жазылады.

18. Астықтың нақты ылғалдылығы осы Қағидаларға 10-қосымшада көрсетілген оның тепе-тең ылғалдылығынан артық болған кезде қуатты желдету жүргізіледі. Астықтың тепе-тең ылғалдылығын анықтау мүмкіндігі жоқ кезде желдету мынадай жағдайда жүргізіледі - егер сыртқы ауаның температурасы астықтың температурасынан 4-50С-қа және одан көбірек төмен болса, ал жаңбырлы және тұманды ауа райында температураның ауытқуы 80С-тан кем болмауы керек.

19. Қызып кеткен астықты ауа райының жағдайына байланыссыз тәуліктің қай уақыты болмаса да тоқтаусыз ол түнгі уақыттағы сыртқы ауаның температурасына дейін салқындағанша желдетеді.

Егер қызып кеткен астықты желдеткен кезде 6-8 сағаттан кейін үйіндінің жоғарғы қабатының температурасы төмендемесе, онда ауаны беруді өте күшті желдеткішті орнату немесе екі желдеткішті бірінен соң бірін қосу арқылы көбейту керек. Мұндай мүмкіндік болмаған жағдайда астық үйіндісінің биіктігін төмендету керек.

20. Арамшөп араласқан астықты желдету алдында астық тазалайтын машинада алдын ала тазартылады.

21. Желдетуді бастауды жылдамдату үшін астықпен әбден толтыруды қойманың шеткі қабырғасынан бастайды. Желдетуді қойманың толуын күтпей, бір секцияның талап етілген биіктігі толғаннан кейін кешіктірмей бастайды. Желдетудің алдында астық үйіндісінің беті тегіс болуы керек, яғни оның биіктігі барлық учаскелерде мүмкіндігінше бірдей болуы керек.

22. Астықты желдету егер жеткізуші түтіктер қойманың бір жағында орналасса, онда бір мезгілде екіден аз емес қатар орналасқан ауа жеткізуші саңылауларда және, егер жеткізуші түтіктер қойманың екі жағында орналасса, онда төрттен кем емес ауа жеткізуші саңылауларда (әр жақтан екі қарама қарсы каналдар бойынша) жүргізіледі.

23. Астықты желдеткен кезде қойманың есіктері мен терезелері ашық болуы керек. Желдету аяқталғаннан кейін есіктер, терезелер және ауа жеткізуші саңылаулардың жеткізуші түтіктері жабылады.

24. Қоймадағы астықты желдету (салқындату, тоңазыту үшін) қойманы астықпен әбден толтырғаннан кейін жүргізіледі.

25. Астықты жасанды салқындатылған ауамен желдету кептіргенге дейін ылғалды және дымқыл астықты уақытша сақтау үшін, сондай-ақ ылғалды астықты сақтау үшін қолданылады.

26. Кептіру қуаттылығы жетіспеген және қоймаларда ылғалдылығы 21%-ға дейінгі күрішті, 11%-ға дейінгі күнбағысты, 13%-ға дейінгі майкенені орналастырған кезде оларды 50С-тан аспайтын температураға дейін салқындатады және кептіргенге дейін 3-5 тәулік сақтайды.

27. Зақымдануды жою мақсатымен астықты салқындату үдемелі желдету қондырғысымен жабдықталған силостарда және қоймаларда астықты астық тазалайтын машиналар, бірмезгілде суық ауаны үрлей отырып, астық кептіргіштің салқындату және кептіру камералары арқылы өткізу жолымен жүргізіледі. Астықты салқындатқанда осы Қағидаларға 13-қосымшаға сәйкес астық қоры зиянкестерінің төменгі температураға шыдамдылығы ескеріледі.

28. Кептіргіште жоғары температурамен астықты зарарсыздандыруды тек азық-түліктік, жемдік немесе техникалық мақсатқа арналған астық үшін қолданады. Бұл ретте осы Қағидаларға 13-қосымшаға көрсетілген астық қоры зиянкестерінің төменгі температураға шыдамдылығы ескеріледі.

Кептіргіште астықты залалсыздандырудың жоғарғы нәтижесіне жету үшін:

1) кептірер алдында зақымданған астықты тазарту;

2) астықты кептіруді осы дақылды қыздыру үшін рұқсат етілген температурада жүргізу;

3) астықты қыздыруда рұқсат етілген температураның ең жоғарғы шегіне жеткен кезде кептіру агентін беруді тоқтату (қыздырылған астықты кептіру агентінің әсер ету аймағында 25-30 минуттан кем емес уақытқа қалдыру);

4) сағат сайын қыздырудың біркелкілігін тексеру және астықтың зақымдануын талдау үшін сынама алу;

5) белгіленген тәртіппен кептірудің сапасын бақылау;

6) залалсызданған және тазартылған астықты таза зақымданбаған силосқа жіберу қажет.

29. Силоста астықты қуатты желдетуді ауаның кез келген салыстырмалы ылғалдылығында жүргізуге рұқсат етіледі, бұл ретте астық температурасы мен атмосфералық ауаның айырмашылығы 100С-тан кем болмауы керек.

30. Көлденең ауа таратқыш қондырғылармен жабдықталған силостарда астықты қуатты желдетуді тек силосты толық толтырған кезде ғана жүргізу керек.

31. Астықты суыту мақсатында оны қуатты желдетуді силосты биіктігі 1,5-2,0 метр болатындай етіп астықпен толтырғаннан кейін бастау қажет.

Силостарға астықты толтырғаннан кейін желдету кезінде ауаның біркелкі таралуын қамтамасыз ету үшін астықтың бір бөлігі (10-15 %) екі түтіктен «өзіне қарай» бір мезетте ауыстырылуы қажет.

32. Астықты сақтауға болатын ең шектеулі мерзімдер:

1) бидай мен қара бидай үшін - 4 жыл;

2) сұлы, қарақұмық, арпа үшін - 3 жыл;

3) қауыздағы күріш, үрме бұршақ, асбұршақ, дәндік жүгері (собықта сақтау мерзімін қоса) үшін - 2 жыл;

4) тары, қытай бұршақ пен собықтағы жүгері үшін - 1 жыл.

40 Майды сығу әдісімен алудың технологиялық тәсімдері.

 Майды сығу –Жоғары қысымда жүргізеді. Алдын ала тұқымды арнайы құрылғыда қыздырады 110° қа дейін, яғни термообработка жасайды. Ал егер де кәсіпорында майды сығу салқын түрде пресстеу арқылы жүгізілсе, онда тұқымды қыздырмайды. Майды сығуда алынған Жмых мал шаруашылығында қолданылады. Сондықтан, Жмыхты сату арқылы кәсіпорын қосымша табыс табады

Жоғарғы температураның әсерінен майдың сапасы төмендейді,сондықтан оптималды температура 100-105ºС-тен аспауы қажет. Мятканы бусулы қоспамен буландырады,ал қуыруды шнекті немесе чанды жаровняларда жүргізеді.

Май алу: май алу әдістерінің негізгісі сығымдау әдісі болып табылады. Сонымент қатар күн жарада 5-8% май қалады. Қазіргі кезде кеңінен экстракция әдісі қолданылады, ол органикалық еріткіштерді қолдануға негізделген. Бұл әдістен қалдық ретінде шрот шығады,оның құрамындағы май 0,8-1,2%.

Майды сығымдауды үздіксіз жұмыс істейтін шнекті сығымдағышта жүргізеді.

Сығымдаудан соң шыққан жартылай майсызданған майды экстракцияға жібереді.

41 Май өндіру өндірісінің негізгі майлы шикізаттарі.

Тұқымынан өсімдік майы өндірілетін бірқатар екпе дақылдар майлы дақылдарға жатады: күнбағыс, мақсары, майлы зығыр, перилла, ляллеманция, майкене, жер жаңғағы, күнжіт, қыша, рапс, арыш, қышабас. Сонымен қатар өсімдік майлары мақта өсімдігі, талшықты зығыр, кенепшөп сияқты тоқыма дақылдары мен майбұршақ сияқты дәнді бұршақ дақылының тұқымдарынан да өндіріледі, ал кейбір майлы дақылдарды мал азығы ретінде де өсіреді (күнбағыс, рапс, т.б.). Өсімдік майлары тағамға кеңінен қолданылады, сыр, сабын, тері, тігін өнеркәсіптерінде, т.б. пайдаланылады. Тұқымдарынан май өндіргеннен кейінгі қалдығы күнжарасы малды азықтандыруға жарамды. Жекелеген майлы өсімдіктердің (майкене, майлы зығыр) сабақтарынан қағаз, қалың маталар өндіріледі. Өсімдік майлары кебетін (зығыр, перилла, арыш), жартылай кебетін (күнбағыс, майбұршақ, мақсары, күнжіт, рапс, қыша) жөне кеппейтін (жер жаңғағы, майкене) болып ажыратылады. Қазақстанда өндірістік маңызы бар майлы дақылдарға күнбағыс, майлы зығыр, рапс, арыш, қыша, мақсары жене майбұршақ жатады. Олардың егіс көлемі 63 мыңнан (1985 ж.) 483,3 мың/ға (1996 ж.) дейін жетті, алайда тұқымдарының орташа өнімі әлі төмен деңгейде (2,9ц/ға) қалуда.

Күнбағыс. Қазақстанда майлы дақылдардың ішінде егіс көлемі бойынша барынша кең тарағаны (70%) -күнбағыс. 1996 жылы ол 330 мың га жерде өсіріледі, оның ішінде Шығыс Қазақстан облысында 160 мың га, Павлодар облысында 88 мың га болды. Оның жартылай кебетін майы табиғи түрінде де, өңделген түрінде де (майонез, маргарин) азық-түлікке кеңінен қолданылады, олиф, сабын, т.б. өнеркөсіп бұйымдарын жасауда пайдаланылады. Күнбағыстың күнжарысы — өте құнды мал азығы. Суыққа төзімділігіне және жоғары өнімділігіне байланысты Солтүстік Қазақстанда бірқатар аудандарда сүрлемдік жүгеріні ойдағыдай алмастырады. Егуге рұқсат етілген күнбағыс сорттарының тұқымдарында 47-54% майболады.

Морфологиялық ерекшеліктері. Күнбағыс астра тұқымдасына жатады, барынша кең тараған түрі — мәдени күнбағыс. Күнбағыстың бұл түрі шекілдеуігінің мөлшері, майлылығы мен қабықтылығы бойынша 3 топқа бөлінеді: майлы, шағылатын жөне аралық. Өндірістік маңызға майлы топтың сорттары ие.

Мәдени күнбағыс — кіндік тамырлы бір жылдық өсімдік, көптеген ұсақ бүйір тамыршаларының арқасында Қазақстанның құрғақ далалы аймағында ойдағыдай өсіріледі. Күнбағыс сабағы тік өседі, қуатты, тікенекті түктермен көмкерілген, майлы сорттары бұтақтанбайды, биіктігі 0,6-2,5м. Жапырақтары ірі, сағақта, сабақта кезектесіп жөне қарама қарсы орналасқан, сопақ, жүрек пішінді, түкті. Гүл шоғыры — диаметрі 15-20 см және одан да жоғары себет. Оның негізін гүл тұғыры құрайды, шеттерінде жыныссыз тілді, ал ортасында, қосжынысты түтік тәрізді гүлдер орналасқан. Себеттің гүлдеуі созалаңқы және 7-10 тәулікке созылады. Жемісі — шекілдеуік, ол жеміс қабығынан және тұқымнан құралады. Майлы сорттардың 1000 шекілдеуігінің массасы 40-80 г және қауыздылығы (қабықтылығы) 28-35%.

Биологиялық ерекшеліктері. Өсіп-жетілу кезеңдері -көктеу, бірінші нағыз жапырақтар жұбы, бүрленуі (шанақтануы), гүлдеу және пісу. Күнбағыстың шекілдеуігі +4-5°С температурада өне бастайды, ең қолайлы температура +16-18°С деп есептеледі және бұл жағдайда күнбағыс көгі 6-8 күнде пайда болады. Өркендер -5-7°С үсікті жеңіл көтереді. Гүлдену кезеңіне қарай жылуға қоятын талабы арта түседі де, гүлденуі мен кейінгі дамуына +25-27°С температура қолайлы деп есептеледі. Күнбағыс жоғары температураға 8-10 сағат бойы тұрақты түрде шыдай алады. Басқа дақылдармен салыстырғанда ол аз зақымданады, транспирация күшінің нәтижесінде және өсімдік бойыңдағы түктердің жылу сәулелерін шашыратып жіберетіндіктен, жоғары температура мен аңызақтан күйікке ұшырамайды. Толық вегетация кезеңіне қажетті белсенді температура жиынтығы 1800-2500°С. Солтүстік Қазақстан жағдайында ерте және орташадан ерте пісетін сорттар үшін бұл көрсеткіш 1900-2100°С тең.

Күнбағыс ылғалды көп қажетсінеді (транспирация коэффициенті 470-550), алайда қуаңшылыққа төзімділігімен ерекшеленеді. Бұл жақсы дамыған тамыр жүйесімен, сабақ пен жапырақтардың түктілігімен түсіндіріледі. Ылғалдың тапшылығы сезілгенде жапырақтардың төменгі жағында орналасқан тыныс алатын ұсақ саңылаулар жабылыңқырайды да, судың булануын азайтады, осының нәтижесінде күнбағыс суды тиімді пайдаланады. Өсіп-өну кезеңдеріне қарай жалпы пайдаланатын судың шығыны төмендегідей: себет түзілгенге дейін 20-22% , гүлдеуінің соңына дейін 60-62% , піскенге дейін 18-20%. Күнбағыс — қысқакүндік, жарық сүйгіш өсімдік. Басқа өсімдіктермен көлеңкеленуін, әсіресе жас шағында, сонымен қатар ұзақ бұлыңғыр ауа райы өсімдіктің өсуі мен дамуын әлсіретеді, өсіп-өнуін ұзартады.

Күнбағыстың өсіп-дамуына қара және қоңыр топырақтар қолайлы болып табылады, құмдаң, сазданған және сортаң топырақтардың жарамдылығы шамалы. Қазақстанда майлы дәнге күнбағыстың Родник, СПК, Донской крупноплодный, Салют, Одесский 122, Заря, Восход сорттары мен Казахстанский 1 буданы өсіріледі. Қарқынды өсіру технологиясының ерекшеліктері. Күнбағысты ауыспалы егісте сүрі жерде өсірілген бидайдан кейін, тыңайтылған күздіктерден, жүгеріден, дәнді бұршақ дақылдарынан кейін орналастырады. Бір ескертетін жайт, күнбағысты бұрынғы орнына 7-8 жылдан ерте қайталап орналастыруға болмайды (сұңғыламен, аурулар және зиянкестерімен залалдану және; жарақаттану мүмкіндігінен). Топырақ өңдеу жүйесі алғы дақылға, өсірілу аймағына, талаптардың арамшөптермен ластауына, т.б. жағдайларға байланысты өзгереді. Күнбағысты таза сүрі жерде өсірілген бидай немесе күздіктерден кейін

орналастырғанда алдыңғы дақылды жинап алысымен танаптар жазықтілгіш терең қопсытқыштармен 20-22 см және одан да тереңге қопсытылады. Жүгері алғы дақылынан кейін эрозиялық қауіпті ескере отырып, танапты терең қопсытуға немесе аудара жыртуға болады. Алғы дақылдардың арамшөптермен ластануы айтарлықтай жоғары болғанда және олардағы егінді жинағаннан кейін, жылы өрі ылғалды ауа райы қалыптасса, сонымен бірге эрозиялық қауіп болмаған жағдайда негізгі өңдеудің алдында арамшөптерді еліктету мақсатымен танаптар алдын ала дискіленеді. Қыста 1-2 рет қар тоқтату да оң нәтиже береді. Ерте көктемде топырақтың физикалық пісуіне қарай ине тісті немесе тісті тырмаларымен топырақ кесектерін үгіту және оның бетін тегістеу үшін топырақ тырмаланады, арамшөптер де көктеуге еліктетілінеді.

Себу алдында танаптар 6-8 см тереңдікке қопсытылады және бір мезгілде тығыздалады. Күнбағыс 1 ц тұқым қалыптастыруға орта есеппен 6 кг азот, 3 кг шамасында фосфор жөне 18 кг калий шығындайды. Бұл көрсеткіштер астық дақылдарына қарағанда анағұрлым жоғары. Бұл майлардың жоғары деңгейде құнарлылығымен және калориялы органикалық заттар екендігімен түсіндіріледі. Өсіп-жетілу кезеңдерінде қоректік заттарды күнбағыс өсімдігі біркелкі сіңірмейді: азоттың барынша көп мөлшері себеттің пайда бола бастауынан гүлдеуге дейін, фосфор көктеуден гүлдеуге дейін және калий себеттің түзілуінен піскенге дейін пайдаланылады. Бағдарламаланған өнімге байланысты қажетті тыңайтқыштар мөлшері баланстық әдіспен анықталады. Фосфорлы және калийлі тыңайтқыштары күзде топырақты аудара жыртқанда немесе терең қопсытқанда енгізіледі, ал азот тыңайтқыштары көктемде, себу алдында қолданылады. Күнбағысты себумен бірге әр гектарға енгізілген 15-20 кг түйіршіктелген суперфосфат, сондай мөлшерде азотпен үстеп қоректендіру (өсер етуші затпен есептегенде) жақсы нәтиже береді. Егуге күнбағыстың бірінші жөне екінші класты тұқымдары пайдаланылады, олар нақты мөлшерде себуге іріктелген болуы керек, себу алдында тұқымды 80% -ті ТМТД (Зкг/т) улы затымен дәрілейді. Тұқымның сіңіру тереңдігінде топырақ температурасы +10-12°С-ға жеткенде сепкен дұрыс. Қазақстанның көптеген облыстарында бұл жаздың бидайдың себу мерзіміне (мамырдың І-ІІ онкүндігі) сәйкес келеді. Қатараралықтары 70 см және қатардағы өсімдіктердің ара қашықтықтары 24-30 см етіп теспелі тәсілмен, себу мөлшерін егін жинау алдындағы түпкілікті өсімдік санына есептеп себеді және ол көрсеткіш аймақтар бойынша төмендегідей болуға тиіс (әр гектарға есептегенде, мың дана): орманды дала және далалық аудандарда 40-45, жартылай қуаңшылықты далалық аймақта — 30-40 және қуаңшылықты аудандарда (Солтүстік Қазақстан) — 20-30.

Тұқым ылғалды топырақ қабатына сіңіріледі (6-7 см); топырақ ылғалдығы жеткіліксіз болғанда тереңірек сіңіруге болады (8-10 см). Себуден соң іле-шала егістік бұдырлы таптагыштармен тығыздалады. Күнбағысты майлы дәнге өсірудің қарқынды технологиясында егістікті күтіп баптау жұмысы маңызды рөл атқарады. Күнбағысты сепкеннен 4-6 тәулік өткен соң, егіс көгінё дейінгі тырмалау жүргізіледі, ал нағыз жапырақтардың бірінші жұбы пайда болғанда егін көгі тырмаланады. Өсіп тұрған арамшөптерді қырқу үшін қорғау алаңын 12-15 см қойып қатараралықты 8-10 см тереңдікке қажет болса, екіншісін 6-8 см тереңдікке жүргізеді. Егістікте арамшөптермен күресті химиялық тәсілмен де жүргізеді, қос жарнақтыларға және біржылдық астық тұқымдастардың біразына қарсы топырақ гербициді прометринді қолдану тиімді. Оны егістен бұрын немесе күнбағыс өскін берер алдында топыраққа енгізеді. Астық тұқымдас бір жылдың арамшөптер топыраққа енгізілген трефланмен де (1,0-2,5 кг/га) жойылады. Жемістерінің байлануын көтеру үшін гүлдеу кезеңінде күнбағыс егістігінің өр гектарына 1-2 бал ара ұясын апарып қояды. Күнбағыс егістігінде жинар алдында десикация (құрғату) жүргізу пісуді 10-12 күнге жеделдетеді, тұқымның бір мерзімде пісуін қамтамасыз етеді, механизм күшімен жинауды жеңілдетеді, сұр және ақ шіріктің дамуын тежейді, құрғақ тұқым жиналады, тұқымның шығыны кемиді. Десикацияны күнбағыстың жаппай гүлдеуінен 35-45 күн өткеннен соң (себеттегі дәннің ылғалдылығы 35-30% болғанда) магний хлоратымен (20 кг/га) немесе жаңа дәрмек «Бастамен» (2 кг/га) жүргізеді. Жинауды десикациядан кейін дәннің ылғалдылығы 14-12% жеткенде, ал тұқымдықта 6-8% болғанда қайтадан жабдықталған астық жинағыш комбайндармен атқарады. Әдетте бұл мерзім ауа райына байланысты десикацияланғаннан 7-15 күн өткен соң басталады. Тұқым жиналысымен жедел түрде тазаланады, қажет болса құрғатылады. Сақтауға құйылатын тұқымның ылғалдылығы 7-8%-тен аспайды.

43 Анар дәндері. Анар майының құрамындағы май қышқылдарының мөлшері.

Анар     «Ол екеуінде жемістер, құрма және анар бар» («Рахман», 68). Анар жидегінің құрамында А,В,С,Е дәрумендері мен калий, йод, темір, кремний, кальций сияқты минералды заттар бар. Ал анар шырынында шарап немесе көк шәйға қарағанда антиоксиданттардың мөлшері өте көп. Анар құрамындағы С дәрумені ағзаны сыртқы орта әсерінен қорғайды. Ауыз қуысы, тері, тамақ, тіс, инфекциялық аурулардың алдын алады. Салқын күндері тұмау мен суық тиюден сақтайды. Анар адам ағзасындағы кез келген дерттен айығуға жол ашады. Қан құрамындағы гемоглобин мөлшерін арттырып, иммунитетті күшейтеді.Анар жидегі немесе оның шырыны, әсіресе, мектеп оқушылары мен сынақ тапсырғалы жатқан студенттерге аса пайдалы. Оның құрамындағы минералды заттар мен жеміс-жидек қанты ми жұмысын жақсартып, ойлау қабілетін арттырады.Гастрит, асқазан жарасы т.с.с түрлі асқазан ауруларымен зардап шегетін жандардың анар шырынын қайнаған сумен араластырып, пайдаланғаны жөн. Себебі, шырын құрамындағы әр түрлі қышқылдар асқазан ауруларын асқындырып алуы мүмкін. Анар шырыны асқазан, бүйрек, бауыр, өт, диабет, анемия, қан тамыр аурулары асқынған кезде көмекке келеді. Сондай-ақ, анар шырынын физикалық, лазерлік, химиялық терапия мен радиациялық сәулелер қабылдағаннан кейін ішкен жөн. Себебі, анар шырыны емнен кейін ағзада қалып қойған зиянды қалдықтардың көзін жояды. Жүзім     «Әрі онда құрма бақтары және жүзімдіктер жасадық және онда бастаулар ағыздық» («Йа син», 34). Жүзімнің құрамында Р, С, В1, В2, В6, Д, Е, РР дәрумендері, калий, магний, кальций, фосфор, кобальт, никель, титан, бор, алюминий, силиций, йод, цинк, күкірт және маргенец секілді микроэлементтер болса, піскен жүзімнің 100 грамында 154 грамм карбондық гидрат, 1 грамм протеин, 1 грамм май, 21 грамм фосфор, 0,6 мг темір, аз-аздан болса да басқа да элементтер, түрлі дәрумендер, су кездеседі екен. Жүзім құрамындағы магний адам денесіне де, мидың да тынығуына да ерекше әсер етеді. Ол бауыр ауруларын, қан аздықты (анемия) емдеуде көп қолданылады. Құрамындағы жеміс қышқылдары(тартарик, малик, суксиник, фумарик, пирувик, гликолик қышқылдары) бүйрек пен ішек жүйесінің жұмысын реттеуде, қанның тазаруы мен майдың еруіне көмектеседі. Дененің вирустарға қарсы тұруын да күшейтеді. Сондай-ақ, онкологиялық аурулардың алдын алады, жүрекке жақсы әсер етеді, тамырларды қатайтады, қан ұюының алдын алады. Жүзімді қаны қою адамдарға ұсынған жөн. Өйткені, ол аспирин секілді қанды таратып, жүрек жұмысын жеңілдетеді. Жүзім асқазан-ішек жолдарының жұмысын реттейді, қант диабетін емдеуде қолданылады, астмасы бар адамдар үшін пайдалы, адам терісін балғын әрі жас болуына ықпал етеді.   Жүзім қартаю процесіне қарсы. Яғни, ағзаны жасартады. Жүзім шырынын ағзадағы шлактардан арылу үшін пайдаланады. Жүзімнің қабығында орналасқан пигменттер иммунитетті нығайтады. Сол себепті, қою түсті жүзім пайдалырақ болып есептеледі. Қазіргі таңда жүзім косметология саласында бет терісіне арналған кремдер жасау үшін және целлюлитке қарсы өнімдер үшін қолданылып жүр.Жүзімнің еркектерге белсіздіктен арылуға көмектесетіндігі де дәлелденген.

44 Майлар мен қатар жүретін заттар, олардың құрамы. Фосфатидтер. Балауыздар. Каротиноидтар.

Балауыз - жай липидтердің маңызды өкілдерінің бірі. Балауыз- бір негізді карбон қышқылдары (18 - 30 С⁰ ) мен бір атомды (қҧрамында бір ОН тобы және С 18-30 көміртегі атомы бар) жоғары молекулалы спирттерден түзілген күрделі эфир:

R-COO-R1,

мұндағы R және R1 көмірсутек радикалы, мысалы, С 15 Н 31 СООС 16 Н 33 пальмитин қышқылының цетил эфирі. Балауыз табиғатта кең тараған. Олар өсімдіктердің жапырақтарын, сабақтарын, жемістерін кеуіп қалмаудан, түрлі микроағзалардың әсерінен сақтау үшін жұқа қабаттарымен көмкерілген. Бидайда, жемістерде балауыз мөлшері өте аз. Күнбағыс тұқымында 0,2% дейін, соя тұқымында-0,01%, күріште-0,05% шамасында кездеседі. Көптеген жан-жануарлардың балауыз түзетін арнайы бездері болады. Арада балауыздар балауыз безі, сүт қоректілерде терілік бездер арқылы түзіледі.

Ара балауызының құрамы сімдіктердің түріне байланысты болады. Суда аз еритін, бірақ органикалық қосылыстарда жақсы ериді. Ара балауызының негізгі құрамы пальмитин, церотин, мелиссин қышқылдары мен церил, мирицил спирттерінен түзілген күрделі эфирлер.

Жүн балауыздары, қой жүнінде шамамен (7-30%) май болады. Бұл шама қойдың тегіне, жем-шөп сапасына, ауа райына байланысты өзгеріп отырады. Шайыры көп қой жүні жуылмаған кезде жағымсыз иіс береді.

Қоспалардан бөлініп, тазаланған қойдың балауызы ланолин деп аталады. Ланолин құрамына С 10 -С 26 дейінгі түзу тізбекті карбон қышқылдары көп кездеседі. Өсімдік майларының күрделі липидтерінің құрамына- гликолипидтер кіреді. Құрамы моноз қалдықтарынан, D-галатоза, D-глюкоза, D-манноза қалдықтарынан тұратын гликолипидтер бейтарап липидтердің үлкен және түрлі құрылымын құрайды. Олар кейбір өсімдіктерде, микроорганизмдер мен жануарлар ағзасында көп мөлшерде тараған. Гликолипидтер құрылымдық, функция атқарады, мембрананың құрылымына қатысады.

Фосфолипидтер- күрделі липидтердің маңызды өкілдерінің бірі. Фосфолипидтердің молекулалары спирттердің (глицерин, сфингозин), май қышқылдарының, фосфор қышқылының, сонымен қатар азоттық негіздердің (көп жағдайда холин [OH-CH 2 CH 2 -(CH 3 ) 3 N]+ ОН немесе коламин -ОН -CH 2 –NH 2 ), серинннің) қалдықтарынан құрылған.

Фосфолипид молекуласында 2 түрлі гидрофильді және гидрофобты орын басушылар бар. Гидрофильді (полярлы) орын басушылар ретінде фосфор қышқылының қалдықтары және азоттық негіздер («басы»), ал гидрофобты (полярсыз) орын басушылар ретінде- май қышқылдарының көмірсутек радикалдары («соңы») қатысады.

Бір шикізаттан бөлінген май қышқылдарының фосфолипидтері мен ацилглицериндердің құрамы бірдей болмайды. Көптеген фосфолипид-тердің құрамына бір қаныққан және бір қанықпаған май қышқылдарының қалдығы кіреді.

Майда фосфолипидтер концентрациясына байланысты жеке молеку-ла түрінде немесе сәйкестендірілген молекулалар-мицелла түрінде кездеседі.

Лецитиндер – алғаш жұмыртқа сарысында (грек. lekithos- сары)табылған, атауы алғаш табылған затына сәйкес беріліп отыр.

Кефалиндер- лецитин тәрізді түзілген, холиннің орнына коламин (немесе этаноламин) басатын глицериннің күрделі эфирі. Кефалиннің құрамына көбіне пальмитин, стеарин және олеин қышқылдары кіреді. Кефалин (грек. kehale- бас), алғаш ми ұлпасынан бөлініп алынған.

Каротиноидтер (латынша carota - сәбіз) - сары, күрең сары, қызыл түстердің пигменті. Негізінен бактериялар, саңырауқұлақтар және жоғарғы сатылы өсімдіктермен синтезделеді. Каротиноидтерге каротин және оған химиялық табиғи пигменттері бойынша туыстас болып келетін ксантофилл, ликопин, фукоксантин және т.б. жатады. Каротиноидтер сәбіз тамыржемістерінде, итмұрын жемістерінде, қарапайым шетенде, қарақатта, қызанақта, өрікте, қырмызыгүл гүлдерінде жинақталады. Каротиноидтер фотосинтез процесінде маңызды рөл атқарады және де эпоксидация реакциясына қатысып, көптеген оттекті құрылымдар түзеді. Негізгі қызметінің бірі: өсімдіктің тыныс алу және өсу процестеріне қатысады, оттегіні тасымалдайды, түсті фиксациялап, генеративті және тотығу–тотықсыздану процестерін ынталандырады. Каротиноидтер өсімдіктердің хромопласты мен хлоропластарында орналасады.

45 Майлы шикізаттардың негізгі түрлері. Майлы өсімдіктер селекциясы.

ӨСІМДІК ШАРУАШЫЛЫҒЫ НЕГІЗГІ БӨЛІМ ТҰҚЫМТАНУ Тұқымдық жадығат (материал) — ауыл шаруашылық өндірісінің негізгі өндіргіш күштерінің бірі. Тұқымтанудың мәні және мақсаты. Басқа пәндермен байланысы. Қазақстанда тұқымтанудың және тұқымдық бақылау қызметінің даму жолдары. Тұқым сапасын анықтайтын мемлекеттік инспекциялар. Ауыл шаруашьшығы өсімдіктерінің тұқымдық материалына сипаттама. Тұқымдардың биологиялық және шаруашылық тым ұзақ өміршеңдігі. Тұқым сапасына экологиялық және агротехникалық жағдайлардың әсерлері. Тұқымдық егісті жинаудын, биологиялық негіздері. Тұқымның зақымдануы және оны азайтудың шаралары. Тұқымдық жадығатқа (материалға) қойылатын талаптар. Тұқымның сапасына қойылатын стандарт талаптары (мемлекетгік стандарттар). Тұқымның физикалық және биологиялық қасиеттері. Егістік стандарт. Тұқым тобы туралы түсінік, оның құжаттары және кұжат үлгілері. Сақтық және ауыспалы тұқым қоры, оларды сақтау жолдары. Тұқымдық жадығаттың сапасын жақсарту. Тұқымның егістік өнгіштігі және оны жоғарылатудың жолдары. Тұқым сапасын жоғарылатудың өндірістегі озат тәжірибелері. 1 ДӘНДІ ДАҚЫЛДАР Астық дақылдарының жалпы сипаттамасы Астық өндірісін арттыру ауыл шаруашылығын одан әрі дамытудың маңызды мәселесі. Қазақстан халық шаруашылығы үшін астық өндірудің маңызы, егіс көлемі құрамы. Астық өндіру мәселесін шешу жолдары. Күздік және жаздық дақылдардың морфологиялық және биологиялық ерекшеліктері. Дән құрылысы және химиялық құрамы. Өсімдіктердің өсу және даму кезеңдері. Гүлдену және дән толысу, пісу кезеңдері. Дәннің толысуына және пісуіне кері әсерін тигізетін факторлар (егістің жатып қалуы, үсіп кетуі т.б.). Олармен күрес шаралары. Жаздық астық дақылдар Астық өндірісін қарқындатудағы жаздық астық дақылдарының маңызы. Жаздық бидай – негізгі тағамдық дақыл. Жоғары сапалы жұмсақ және қатты бидайлар өндірісін арттыру. Қазақстанның солтүстігінде жаздық бидай өсіру технологиясы және егінді жинау ерекшеліктері. Арпа және сұлы – бағалы мал азықтық дақылдар. Тағамдық, мал азықтық және сыралық арпалар және оларға қойылатын талаптар. Арпа өсіру технологиясы. Сұлының тағамдық және малазықтық маңызы. Сұлы өсіру технологиясының ерекшеліктері. Жүгері – аса бағалы дәндік, мал азықтық және техникалық дақыл. Биологиялық ерекшеліктері және өсіру технологиясы. Тары – маңызды жармалық дақыл. Тары өсіру технологиясы және өнім жинау ерекшеліктері. Қонақ жүгері дақылының өсірілу бағыттары (дәнге, қантқа, мал азығына және техникалық мақсатқа). Республиканың қуаң аудандарындағы өсіру ерекшеліктері. Күріш – негізгі жармалық дақыл. Күріштің маңызы, өсірілетін аудандары, өнімділігі. Күрішті суару әдістері. Күріш өсіретін атыз әзірлеу және ирригациялық құрылыс жұмыстары. Күріштің арнайы арамшөптері және олармен күрес шаралары. Себу тәсілдері мен мөлшері. Күріш атыздарын күтіп-баптау шаралары және егінді жинау ерекшеліктері. Күріш өсірудің тиімділігі. Қарақұмық – бағалы жармалық дақыл. Қарақұмықтың өсу ерекшеліктері. Өсіру технологиясы. Күздік астық дақылдар Түрлері, маңызы, өсірілетін аудандары және өнімділігі. Күздік дақылдардың күзде және көктемде даму ерекшеліктері. Қысқа төзімділіктің физиологиялық негіздері. Күздіктердің қыс және көктемнің қолайсыз жағдайларына ұшырау себептері және оны болдырмау шаралары. Күздіктердің қыстан шығу жағдайларын бақылау. Күздік бидай. Бидай дәнінің белоктылығын жоғарлату шаралары. Күздік бидайды суармалы және тәлімі жерлерде өсіру ерекшеліктері. Күздік қара бидайдың маңызы, өсірілетін аудандары және өнімділігі. Өсіру технологиясы. Күздік арпа. Өсірілетін аудандары және өнімділігі.Биологиялық ерекшеліктері және өсіру технологиясы. Дәнді бұршақ дақылдар Дәнді бұршақ дақылдарының астық өндірісін қарқындатудағы және мал азықтық белок проблемасын шешеудегі орны. Атмосферадағы азотты фиксациялаудағы дәнді бұршақ дақылдарының ролі. Дәнді бұршақ дақылдарына сипаттама. Ас бұршақ – республикадағы негізгі дәнді бұршақ дақылы. Тағамдық және мал азықтық құндылығы. Ас бұршақ формалары және түрлері. Биологиялық ерекшеліктері және өсіру технологиясы. Май бұршақ – бағалы белокты және майлы дақыл. Өсірілетін аудандары және өнімділігі. Биологиялық ерекшеліктері және өсіру технологиясы. Үрме бұршақ және жасымық. Тағамдық маңызы. Түрлері. Биологиялық ерекшеліктері және өсіру технологиялары. Ноғаттық және ноқат. Маңызы, өсірілетін аудандары және өнімділігі. Құрғақ аудандардағы өсіру ерекшеліктері. 2. ТАМЫР, ТҮЙНЕК ЖЕМІСТІЛЕР ЖӘНЕ БАҚША ДАҚЫЛДАРЫ Тамыр жемістілер түрлері, маңызы, өсірілетін аудандары және өнімділігі. Қант қызылшасы – негізгі қант өндіруші дақыл. Қант қызылшасы тамыржемісінің қанттылығын және қант шығымдылығын жоғарлату жолдары. Биологиялық ерекшеліктері және суармалы жерлерде өсіру технологиясы. Қант қызылшасын тұқымға өсіру ерекшеліктері. Картоптың маңызы, өсірілетін аудандары және түйнек өнімділігі. Биологиялық ерекшеліктері мен өсіру технологиялары. Картоп жинау әдістері. Картоп өсірудің озық технологиялары мен экономикалық тиімділігі. Бақша дақылдары. Халықшаруашылығындағы маңызы, тағамдық құндылығы. Қазақстандағы бақша шаруашылығы. Өсірілетін аудандары және өнімділігі. Қарбыз, қауын және асқабақ – морфологиялық ерекшеліктері. Түрлері, шаруашылықтық сипаттамалары. Өсіру ерекшеліктері. 3 МАЙЛЫ ЖӘНЕ ЭФИРМАЙЛЫ ДАҚЫЛДАР Майлы дақылдардың маңызы, өсірілетін аудандары және тұқым өнімділігі. Майлы дақылдар майларының сапа көрсеткіштері. Күнбағыс – бағалы майлы дақыл. Түрлері, жіктелуі, топтары. Биологиялық ерекшеліктері. Өсіру технологиясы және өнімді жинау ерекшеліктері. Мақсары қуаңшылыққа, ыстыққа және тұзға төзімді майлы дақыл. Өсірілетін аудандары және өнімділігі. Өсіру технологиясы. Рапс, қыша және майлы зығыр – бағалы майлы дақылдар. Түрлері, биологиялық ерекшеліктері. Өсіру технологиялары. Майкене – бағалы техникалық май беруші дақыл. Түрлері, биологиясы және өсіру ерекшеліктері. Жер жаңғағы – жоғары майлы дақыл. Биологиялық ерекшеліктері мен өсіру технологиясы. Эфир майлы дақылдар. Көп түрлілігі және пайдалану аясы. Біржылдық және көпжылдық формалары. Республикада кездесетін эфир майлы дақылдар (кориандр, анис, мята және т.б.) биологиялық ерекшеліктері және агротехникасы. 4 ТАЛШЫҚТЫ ДАҚЫЛДАР Талшықты дақылдар түрлері, маңызы, жіктелуі және өсірілетін аудандары. Мақта – республикадағы негізгі талшықты дақыл. Негізгі түрлері мен аудандастырылған сорттары. Мақта арнайы ауыспалы егісі. Мақта плантациясын суғару ерекшеліктері. Мақтаның биологиялық ерекшеліктері мен өсіру технологиясы. Мақта талшығының технологиялық сапа көрсеткіштері. Талшықты зығыр және сора. Дақылдардың өсіру бағыттары. Биологиялық ерекшеліктері және өсіру технологиялары. 5 ЕСІРТКІ ДАҚЫЛДАР Темекі және қара темекі. Маңызы, өсірілетін аудандары және шикізат өнімділігі. Республикада темекіні көшетте және танапта өсіру ерекшеліктері. Темекі өсірудің озық тәжірибелері және экономикалық тиімділігі. Темекі шикізатын өңдеу және сақтау шаралары.

46 Майлы тұқымдардың тіршілік циклі. Тұқымның жетілуі және жетілу кезеңінде құрғақ заттардың жиналуы.

 ӨСІМДІК МАЙЛАРЫН ӨНДІРУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ  Майлы өсімдіктерге күнбағыс, қыша, рапс, майкене, мақсары және басқа дақылдар жатады. Бұл дақылдар дәнінің қүрамында 30-52 пайыз май болады. Осы қасиеттеріне қарай майлы өсімдіктер халық шаруашылығында жан-жақты пайдаланылады.  Өсімдік майы сіңімді тағам. Сондықтан олар маргарин, консерв, кондитер, нан пісіру өнеркәсібінде кеңінен қолданылады.Өсімдік майлары тоқыма өнеркәсібінде (су өткізбейтін маталар, сиса жасау), клеенка өндірісінде, медицина саласында қолданылады. Олар жеңіл өнеркөсіп өндірісінде,ЯҒНИ сабын, зәйтүн, линолеум өндіру үшін шикізат қоры болып табылады ,  Май бұршақтың күнжарасы мен майкене қоспалары желім, пластмасса және басқа заттар алу үшін қолданылады. Кейбір майлы өсімдіктердің (күнбағыс, зығыр және тағы басқалары) күнжаралары мал үшін концентратты бағалы жем. Көптеген май дақылдары – балды өсімдіктер.Өсімдік майы - әр түрлі май қышқылдар қосылысынан құрылған күрделі үш атомды спирт-глицеринді эфирлер. Ақуыз және көмірсу қосылыстарымен салыстырғанда өсімдік майы аз қышқылданатын жоғары кернеулі қосылыс, өйткені 1 г өсімдік майында 9500 калория болса, ал 1 г ақуыз бен калий сутегінде осыған сөйкес 4400-4500 және 4000-4200 калория бар. Әр түрлі майлы дақылдардың дәніндегі майдың мөлшері мен оның сапасы топырақ, климат, қолданылатын агротехника, өр өсімдіктің сорттары мен түріне байланысты болады. Мысалы, күнбагыс дәніндегі майдың мелшері 29,0 пайыздан 56,9 пайызға дейін ауытқыса, мақсарының дәніндегі мөлшері осыған сәйкес 25,0-37,0 пайыз аралығындаболады.Йодтық санының мөлшеріне қарап Л.С.Иванов барлық майлы дақылдарды үш топқа бөлді:  - бірінші топқа техникалық мақсатта қолданылатын, тез кебетін, йодтың саны 130-дан жоғары зығыр, перилла және басқа өсімдіктерден алынатын майлар жатады;  - тамаққа пайдаланылатын, баяу кебетін, йодтық саны 85-тен 130-ға дейінгі күнбағыс, майбүршаң, кыша, рапс, мақсары және басқа дақылдардан алынатын майлар екінші топңа кіреді;  - үшінші топқа тамақ және техникалың мақсат үшін пайдаланылатын, кеппейтін, йодтың саны 85-тен кем майкене жөне басқа өсімдіктерден алынатын майлар жатқызылады. Өсімдік майларының түрі, дәмі, консистенциясы және басқа белгілері жағынан да бір-бірінен айырмашылығы бар.  Республикадағы майлы дақылдардың ең бастысы -күнбағыс. Оның дәнінде 50-52 пайыз май және 16-16,5% протеин болады. Күнбағыс майы негізінен тағам үшін, яғни маргарин, майонез, балық жөне көкөніс консерві-лерін, нан және кондитер өнімдерін шыгаруға қолданылады. Сонымен қатар оның майы сабын қайнату және зәйтүн өндірісінде пайдаланылады. Дәнінің қауызы жақсы отын. Күнбағыс табағының күлте жапырақшаларынан дәрі дайындайды.Күнбағыстың күн жарасында 8-10 пайыз май, 1,1% мал азықтык; өлшем болады, сондықтан ол малға бағалы концентратты жем. Күнбағыс балды өсімдік және отамалы дақыл болғандықтан ауылшаруашылық өсімдіктері үшін жақсы алғы егіс. Егіншілікте егіс танаптарында ықтырма дақыл ретінде себіледі. Күнбағыс Павлодар, Шығыс Қазақстан облыстарында дән және сүрлем үшін, ал республиканық басқа облыстарында тек сүрлем үшін ғана өсіріледі.  Сыртқы ортаның фикторларына қойылатын талаптар: Алғашқы даму кезеңінде күнбағыс жылуды онша керек етпейді. Оның себілген дәні топырақтың тұқым сіңіру тереңдігіндегі жылылық 3°С жеткенде ене бастайды. Бірақ себілген түқым тез және біркелкі көктеп шығуы үшін қолайлы температура +20-25°С шамасында болып табылады.Топырақта бөртіп, біраң өнбеген түкымы 13°С, ал жер бетіне көктеп шыққан жас өркені 5-6°С суыққа үсімейді. Күнбағыстың гүлдену кезеңіндегі колайлы температура +20-25°С болып саналады, Күшті дамыған және топырақтың терең қабатына бойлап өсетін тамыр жүйесі болғандықтан күнбағыс қүрғаңшылыққа да төзімді келеді. Дамуының алғашқы кезеңінде ауа және топырақ құрғақшылығын жақсы көтереді. Ылғалды ең көп қажет ететін мезгілі күнбағыстың табагы пайда болуы - гүлдену кезеңі. Осы мезгілде өсімдік өсу кезеңінде сіңіретін барлық ылғалдың 44 пайызын пайдаланады. Аталған уақытта ылғал жеткіліксіз болса, табақтың ортасындағы дәндер толыспай, жеңіл болып қалады.Күнбағыстың бір ерекшелігі, ол көктеп шыққаннан бастап табақ қүрғанға дейін топыраңтың 80 см тереңдігіне дейінгі ылғалды пайдаланады. Бірақ одан артық тереңдіктегі ылгалды пайдалану қиындықка соғады. Сондықтан жаздың екінші жартысында жауған жаңбыр күнбағыс үшін өте пайдалы. Құрғақшылыққа төзімді болғанымен, күнбағыстың транспирациялық коэффициенті 470-570-ке тең, сондықтан одан мол енім алу үшін топыраңтың ылғалдылығын оның далалың су сыйымдылығы 70 пайыздан кем брлмауы керек. Күнбағысқа егуге қара және қызыл-қоңыр топырақтар колайлы. Гранулометриялық қүрамы ауыр саздаң жөне жеңіл құмдак; топырактар күнбағыс өсіруге жарамайды.  Тыңайту: Күнбағыс 1 тонна дән құрау үшін топырақтан 60 кг азот, 26 кг фосфор және 186 кг калий пайдаланады. Осы сіңірілген элементтердің орнын толтыру үшін топырақты тыңайту керек. Ол үшін күнбағыстың осы элементтерді қай уақытта ңалай пайдалану ерекшеліктерін білген жөн. Күнбағыстың қоректік элементтерді ең көп қажет ететін кезі көктем шыққаннан бастап, гүлденгенге дейін, ал одан кейін ол бұл элементтерді шамалы мөлшерде пайдаланады. Алғашқы есіп-даму кезеңінде азотқа онша зәру болмағанымен кейін бас алып табақ құрғаннан гүлденгенге дейін оны көп мөлшерде керек етеді, бірақ бұдан соң оның азотты сіңіруі тағы да төмендейді. Калийді бүкіл өсу кезеңі бойынша пайдаланады, дегенмен оны табақ құрудан толық пісіп жетілгенге дейін көбірек сіңіреді.  Егер топырақта азот көп, фосфор жеткіліксіз болса, күнбағыстың өсу кезеңі ұзарып, дәніндегі майдың мөлшері азаяды. Күнбағыстың жақсы өсіп дамуына топырақтың өзіндегі калий қоры жеткілікті, сондықтан оған калийлі минералдық тыңайтқыш берудің қажеті жоқ. Күзде сүдігер жырту алдында әр гектарға 30-40 тонна кең және әсерлі заттар есебімен 60-90 кг фосфор шашып, то-пыраңқа сіңіреді. Себу кезінде түқыммен бірге әр гектарга әсерлі заттар есебімен 10-15 кг түйіршікті суперфосфат сіңірген жақсы нәтиже береді. Азот минералдық тыңайтқышымен күнбағысты әр гектарға әсерлі заттар есебімен 15-20 кг мөлшерде үстеп қоректендіру қажет.  Топырақ өңдеу: Басқа дақылдар сияқты күнбағыска танапты дайындау алғы дақылдарды жинап алғаннан кейін топырақты негізгі өңдеуден басталады. Күзде топырақ өңдеу тәсілі күнбағыстың алғы дақылына, танап-тағы арамшөптердің түрлеріне және басқа жағдайларға байланысты. Дәнді дақылдар мен жүгері алғы егістерінен кейін танапта бір жылдың арамшөптер басым болса, топырақты 6-8 см-ден 8-10 см-ге дейін 2-3 рет қопсытады, содан кейін ПН-4-35, ПН-8-35 жөне басқа түренді соқалардың бірімен 20-22 см тереңдікке сүдігерге жыртады, Танапта көп жылдык арамшөптер басым болғанда оны гербидидпен қоса әр түрлі тереңдікке өңдейді. Алғы дақылды жинап алғаннан кейін аңызды ЛДГ-10, ЛДГ-15 сыдыра жыртқыштарымен 6-8 см тереңдікте өңдейді, ал арамшөптер көктеп шыққаннан кейін танапты жазық сыдыра тілгіштермен 12-14 см тереңдікке өңдеуді қайталайды. Арамшөптерді толық жою үшін әр гектарға 1,5-2 кг 2,4-Д гербицидін бүркеді. Осыдан 10-15 күн өткен соң жерді 27-30 см тереңдікке түренді соқалардың көмегімен жыртады, Топырақ жел эрозиясына ұшырайтын аудандарда жерді жазық табан сыдыра тілгіш тереңқоп-сытқыштармен аудармай өңдейді. Ерте көкгемде жер дегдісімен топырақтың күзде негізгі өңделген әдісіне карай БЗСС-1,0, БЗТС-1,0 (түренді соқалармен жыртылған жерлерде), БИГ-ЗА (аңыз сақталып жазық табан сыдыра тілгіштермен қопсытылған танаптарда) тырмаларымен ылғал жабылады.  Егін себер алдында бүркілетін гербицидтердің топырақтың беткі ңабатына дүрыс сіңуіне және егін себу жүмысы сапалы болуына жағдай жасау үшін танапты НП-8 күралымен тегістейді. Содан кейін өр гектарға 1,5 кг трефлан, 2-3 кг прометрин немесе 3,5 кг түйіршікті эп-там, Гезабард 50, с.п. 12,0-4,0 кг/га гербицидтерінің бірін енгізіп, топырақтың 8-10 см жоғарғы ңабатымен араластырады. Осы гербицидтер арамшөптерді 60-95 пайызға дейін құртады. Тұқым себер алдында топырақты 6-8 см тереңдікте қопсытады.  Тұқымды себуге әзірлеу және себу: Жоғары сапалы, іріктелген түқымдар сепкенде ғана күнбағыстан мол өнім алуға болады. Әр түрлі ауруларға шалдықпау және зиянкестермен заңымданбау үшін түқымның, әрбір тоннасын 2-3 кг ТМД препаратымен дәрілейді.  Түқым себу мерзімін белгілей білудің зор маңызы бар. Қолайлы мерзімде себілген танапта арамшөптер жойылып, егінді күтіп-баптауға шығын аз жұмсалады, ал күнбағыстың өнімі гектарына 1,3-3,2 центнерге артады. Күнбағысты себудің ең қолайлы мерзімі түқым сіңіру тереңдігіндегі топырақтың 10-12°С жылынған кезі. Егер температура бұдан төмен болса, себілген тұқым көпке дейін өніп шықпайды. Мүның езі топырақта оның өну қабілетін төмендетіп, олардың біразының шіруіне әкеліп соқтырады. Тұқым себу мөлшері сол жердің ауа-райына, топырақтағы ылғал қорына, себу өдісіне және басқа жағдайларға байланысты өзгеріп отырады. Орманды-далалық және далалық аймақтардагы тұқым себудің қолайлы мөлшері өр гектарға 40-45 мың бас, жартылай құргақшылық-далалық аймақта 30-40 мың бас дән болады. Өсірудің интенсивтік технологиясын қолданғанда тұқымның себу мөлшері 10 пайызға көбейтіледі. Күнбағысты қазіргі кезде пунктирді әдіспен өсімдік қатараралығын 70 см, ал олардың қатардағы арақашықтығын 24 см етіп, СПЧ-6МФ немесе СУПН-8 дән сепкіштердің бірімен себеді. Тұқым себу тереңдігі қүрғақ топырақтарда 8-10 см, ал ылғалы мол жерлерде - 4-5 см. Егісті күтіп-баптау жұмысы тұқым себумен бір мезгілде жүргізілетін топырақты нығыздаудан басталады. Егін себілгеннен 4-5 күннен кейін, яғни арамшөптердің "ақ жіпше" кезеңінде оны бірнеше рет тырмалайды, ал екінші рет тырмалау тұқым көктеп шығуға 3-4 күн қалғанда жүргізіледі. Күнбағыс көктеп шыққанша жүргізілетін бұл екі тырмалау арамшөптер өскінінің 50-60 пайызын жояды. Агрегаттардың жүру жылдамдығы сағатына 6-7 шақырымнан аспауы керек. Күнбағыстың 2-3 нағыз қос жапырағы пайда болғанда танапты егін себу бағытына кесе-көлденең жеңіл тырмалармен тырмалау ерте шығатын арамшөптердің өскінін 90 пайызға дейін құртады. Бірак бүл агротехникалық шараны ептілікпен байқап жүргізбесе күнбағыс өскіні де залал табады, оның 6-9% -ы жойылуы мүмкін.  Егістікті әрі қарай күтіп-баптауға өсімдіктердің қатар- аралығын қопсыту жатады. Қатар аралықты бірінші қопсыту күнбагыстың үш-төрт нағыз қос жапырағы пайда болған кезде, келесісі 10-12 күннен кейін жүргізіледі. Өсімдіктердің қатар аралығын қопсытқанда 12 см-ге дейін қорғау аймағын қалдыру керек. Қатар аралықтарды өңдеу үшін негізінен КРН-4,2, КРН-5,6 допсытқыштарын қолданады. Қорғау аймағындағы арамшөптерді жою үшін косымша жүмыс алғы дақылдарымеы жабдықталған ротациялық тісті-дискілі КЛТ-28 (қатараралықты бірінші қопсытқанда), сымды-тырмалағыш КЛТ-38 (екінші рет культивациялағанда) үйгіш тырмашылығы бар КРН-52 және КРН-53 (келесі культивациялауларда) қопсытқыштарымен жүргізіледі.Өсімдіктің ақ және сұр шірік ауруына қарсы күнбағыс жаппай гүлдегенде әр гектарға 1,0-1,5 кг 50% ронилан қолданылады.Күнбағыс егісінің әр гектарына 2 ара ұясын қойып өсімдікті тозаңдандыру оның өнімділігін арттыруға көмектеседі.Жапырақтарын құратып, дәні мен табағын тез кептіру, соның арқасында күнбағыстың жинау мерзімін жаңындату үшін оның егісін жаппай гүлдеген соң 30-40 күннен кейін десикациялайды, яғни әрбір гектар егістік-ке 20 кг магний хлоратын реглон спер 150 в.р./2,0 кг/га бүркеді. Егер жауын-шашын болмаса, ауаның температурасы + 18-20°С шамасында болса ңолданған десикант жаксы нәтиже береді. Егістікті магний хлоратымен таңертең ерте және күн батуға 3-4 сағат қалғанда бүріккен дүрыс. Десикацияланғаннан 10-15 күн өткеннен кейін дәннің ылғалдылыры 12-14 пайызға жеткенде күнбағысты ПСП-1,5 құралымен жабдықталған астық комбайндарымен жинауға кіріседі. Тұқым уатылып кетпеуі үшін дән бастырып барабанның жылдамдыгын минутына 300-350 рет айналатын етіп қояды. Егістікті десикациялауга мүмкіндік болмаған жағдайда күнбағысты оруды оның дәнінде май әбден толық жиналып біткен кезде бастайды. Бұл уақытта дәннің ылгалдылыгы 12-15%, күнбағыс табағы құрғақ, оның 12-15%-ы ғана сары, ал қалғандары, ягни 85-88% қоңыр-сары болады.Егін жинау, тұқымды тазалау және кептіру жүмыстары қатар жүруі керек, әйтпесе дән бұзылып кетеді. Сорттың дөніндегі майдың мөлшеріне байланысты қоймада сақталатын тұқымның ылгалдылығы 7% -дан аспауы керек.  Тағамдық құндылығы жоғары майлармен мен қатты майлардың құрамы технологиялық әртүрлі – рафинациялық тазалаудан өтеді. Бұл қажетті майды технологиялық процестермен өңдеу қатарынан қоспалар мен майлармен бірге болатын заттар, яғни оның азық-түліктік сапасын және технологиялық құрамын бұзатын заттарды тазалау мақсатында қолданылады.Рафинация процестері химиялық және физикалық болып бөлінеді. Химиялық рафинация кезінде майға түрлі реагенттермен әсер ету арқылы құрамындағы зиянды заттарды кетіреді. Ал физикалық рафинация процесі жуу, кептіру, иіссіздендіру, ағарту процестерінен тұрады. Химиялық рафинация процесі кезінде майдың құрамындағы қанықпаған бос майлы қышқылдарын сілті көмегімен бейтараптайды . Өсімдік майларында көптеген бояғыш заттар (пигменттер) болады, олар майларға ерекше дәм беріп, әр түрлі түске бояп тұрады. Мысалы майдағы каротиноидтар – қызыл түс, ал хлорофил – жасыл, гоcсипол мақта майына қара – қоңыр түс береді. Ағартылмаған өсімдік майларының құрамындағы әр түрлі интенсивті бояулар майлардың органолептикалық көрсеткішін және тауарлық түрін төмендетеді. Ағарту процесі кезінде мұндай қосымша заттар жойылады. Адсорбциялық рафинация көбінесе майларды ағарту үшін қолданылады. Майды адсорбциялық рафинация әдісімен өңдеудің мақсаты майдың құрамындағы бояғыш заттардан тазалау. Осыған байланысты бұл әдісті ағарту деп атайды. Адсорбциялық рафинация негізгі арнайы тазалайтын химиялық заттарды (адсорбент) тазалайтын заттарлы пайдалану арқылы жүргізіледі.Адсорбенттер әр түрлі қоспаларды өзіне тартып ұстап қалады. Адсорбциялық рафинация кезінде сыйымдылығы күшті адсорбенттер пайдаланады. Адсорбция процесінде адсорбент майда еріген бояғыш затпен әсерлесіп, оларды майдан бөліп шығарады. Кілегейлі ақуыздық заттар, яғни фосфолипидтер және сабын майлардың ағарту көрсеткішін төмендетеді. Сондықтан оларды майдан бөліп шығарып тастау қажет. Кейде адсорбция адсорбент және адсорбцияланатын зат (бұл әлдеқайда берік байланыс) арасындағы химиялық байланыс есебінен, ал кейде физикалық күштер (әлсіз байланыс) есебінен өтеді. Адсорбция таңдамалы сипатта болады, яғни әрбір адсорбент бір заттарды күшті, екіншілерін әлсіз адсорбциялап, үшіншілерін мүлдем адсорбцияламайды. Сондықтан әрбір нақты адсорбциондық рафинация жағдайында рафинацияланатын өнімнен адсорбент шығарылу қажет.  Майларды рафинациялау процесінде қолданылатын адсорбенттерге келесі талаптар қойылады:  а) Адсорбенттер майдан бояушы заттарды (пигменттерді) және сабын іздерін шығаруы қажет.  б) Адсорбенттер жоғары белсенділікке ие болуы тиіс. Ашық түстендірудің белгілі тиімділігіне жету үшін берілген адсорбент қанша кем шығындалса, ол соншалықты белсенді болады. Жоғары белсенді адсорбенттердің кем мөлшермен жұмыс жасау тиімді, себебі пигменттер және басқа қоспалармен қоса, олар майдың біршама мөлшерін де ұстап тұрады. Сондықтан адсорбент қанша көп енгізілсе, май шығыныда көп болады.  в) Адсорбент салмағына пайыздық қатынас мөлшеріндегі майдың адсорбент жұтқан шамасы оның май көлемі деп аталады. Адсорбентке май көлемдігі мүмкін төмен болу талабы қойылады.  г) Адсорбент майға қарағанда химиялық тұрғыдан индифереттік болуы қажет, яғни ол ешқандай химиялық реакцияларды (тотығу, полимеризация және т.б.) болдырмауы қажет.  д) Адсорбент майға бөтен иіс пен талғам бермеуі керек.  е) Адсорбент майдан жеңіл түрде бөлінуі шарт. Адсорбция процесі адсорбент бетінде өтеді, сондықтан мүмкін болатын үлкен бос бетті болуы үшін оны ұсақтап майдалау керек. Бірақ өте жұмсақ шаң түріндегі адсорбентті майдан тұңбалаумен де, фильтрлеумен де бөлу қиын. Осы жағдайларды ескере келіп, адсорбенттің жеткілікті мөлшерде белсенділігін көрсететін және сол уақытта майдан жеңіл бөлінетін ұсақталу дәрежесін таңдау қажет .Адсорбциялық активтілігін арттыру үшін ұнтақтарды өңдеу химиялық және қышқылдық әдістермен жүзеге асырылады.Көмір үлгілерін химиялық анализ әдістерін колданумен әр түрлі сорғыш көмегімен анализ жүргізілді.  1.4.1 ӨСІМДІК МАЙЫНЫҢ ҚҰРАМЫ, ҚАСИЕТТЕРІ ЖӘНЕ ЖІКТЕЛУІ  Майлар химиялық құрамына байланысты триглицеридтердің әртүрлі қосындыларын білдіреді. Триглецирид молекуласы күрделі эфир болып табылады, ол глицериннің үш атомды спирті және май қышқылдарнының үш молекуласынан құралған. Табиғи майлардың құрамына ең бастысы бірнегізді, қаныққан, қанықпаған май қышқылдары кіреді, олар бір қышқылды топты құрайды (БҚТҚ). Оларға тармақталмаған көміртегі тізбегі мен молекуладағы көміртегі атомдарының жұп саны тән. Ал тақ санды көміртегі атомдары кейбір майлардың құрамында аз мөлшерде кездеседі.  Көміртегі атомдарының санына байланысты төмен молекулалы қаныққан май қышқылдары деп ажыратады, олардың құрамында 4 тен 10 – ға дейін көміртегі атомдары бар. Оларға майлы, капронды, каприлді, капринді жатады. Бұл қышқылдар, каприндіден басқасы, бөлме температурасында сұйық, майға тән иіс пен дәм береді. Олар сүтті және қойдың майларында бар, сондай-ақ, кейбір қатты өсімдік майларында.  Табиғи майлардың едәуір көп тараған жоғары молекулалы қаныққан май қышқылдарына лаурин, миристин, пальмитин және стеарин жатады. Бұл қышқылдар жоғары балқу температурасына ие, қатты өсімдік майлары мен жануарлар майларының құрамына көп мөлшерде кіреді.  Қанықпаған (шексіз) жоғары молекулалы май қышқылдарының ішінде, едәуір жиі кездесетін қышқылдар, құрамында 18 көміртегі атомдары бар қышқылдар: олеин, линол, линолен. Бөлме температурасында қанықпаған қышқылдар сұйық болады. Майлар, көбінесе құрамы қанықпаған және аз молекулалы қышқылдар, сұйық немесе май тәрізді консистенцияға ие, олар ағзаға жақсы сіңіріледі. Полиқанықпаған қышқылдар асқан реакционды қабілетке ие, ауа оттегісімен тез тотығады. Қанықпаған қышқылдардың қасиеттерінің біріне, олардың катализатордың (никельдің, мыстың және т.б.) болуы кезінде, екі байланысты орын бойынша сутегіні қосып алады. Осы реакцияның нәтижесінде шексіз қышқылдар қаныққанға дейін қалыптасып, май қатты консистенцияға ие болады. Адам ағзасына ерекше маңызды полиқанықпаған май қышқылдары: линол, линолен және арахидон. Негізгі ретінде линол қышқылын ерекшклейді (екі екілік байланыстар), ағзаға тәулігіне 3—5 г қажет.  Линол қышқылы өсімдік, жүгері, соя майларының құрамында кездеседі, күнбағыс майында оның құрамы 60% дейін жетеді.  Майлардың қасиеттері көбіне ортақ болып келеді. Майлардың тығыздығы, судың тығыздығына қарағанда аз (890—980 кг/м3). Майлар суда ерімейді, бірақ органикалық еріткіштерде жақсы ериді (эфирде, бензинде, хлороформда, дихлорэтанда және т.б.). бұл қасиет майды майлы шикізаттан ажыратудың негізінде жатыр (экстракция).  Жоғары температураларға дейін қыздырған (260—300 °С) кезде, майлар ажыратылып, олармен қоса жағымсыз иісі бар ұшпа өнім шығады. Едәуір төмен температурада полиқанықпаған майлы қышқылдары бар өсімдік майларын ұзақ қыздырған кезде, ол қоюланып, өнімдік қасиеттері жойылады.  Сумен қатынасуы кезінде триглецеридтердің толық ажыратылуы жүруі мүмкін, яғни май гидролизі, ол глицерин мен еркін май қышқылдарының ажырау өнімі ретінде қарастырылады.  Гидролиз шикізат пен майларды дұрыс сақтамаған кезде, жоғары ылғалдылық пен температурада, липолитті ферменттердің (липаз) әрекетіне қолайлы жағдайлар туындаған кезде тезтетіледі. Өнімдік майлардың құрамында май қышқылдарының жоғарылауы жағымсыз, себебі ол азықтық қасиеттерін азайтуы мүмкін.  Майлар ауа оттегісімен тотығады. Сол кезде әртүрлі қосылыстар құрылады: тотықтар және гидрототықтар, тотыққышқылдар, аз молекулалы қышқылдар, альдегидтер. Мұндай өнімдердің жиналып қалуы майдың бұзылуына әкелуі мүмкін, ол кезде май ашыған нмесе қышқыл татыған дәмге ие. Қышқылдану үдерісі жарық пен температураның жоғарылауы кезінде тез жүре бастайды. Молекулалы қышқылдармен қышқылдануға триглецеридтер тез ұшырауды, олардың құрамына екілік үш байланысы және одан да көп байланысы барлар жатады. Кейбір майлардың құрамында қышқылдануды тежейтін заттар бар (қышқылдануға қарсы зат). Майлардың табиғи қышқылдануға қарсы заттарына каротин, токоферол (Е дәрумені) жатады. Майларды сақтаған кезде, максималды түрде гидролиз бен майларды қышқылдандыратын факторларды жою керек.  Майлардың құрамында ілеспе заттар бар: фосфатидтер, пигменттер, витаминдер, стериндер, балауыздар, еркін майлы қышқылдар және т.б. Бұлардың май құрамында көп болуы өсімдік майларына тән; мысалға, тазартаылмаған соя майында фосфатидтердің мөлшері 3,5 % дейін болуы мүмкін, олардың көп мөлшері тұнба жасап, майдың сыртқы көрінісін нашарлатады.  Көптеген майлар үшін пигмент ретінде каротиноидтар жатады. Олар майға ашық-сарыдан қызғылтқа дейін түс береді. Жасыл түске ие хлорофиллдер кейбір майлардың құрамында бар (зығыр, кендір майларында). Мақта майында госсипол пигменті бар, ол улағыш қасиетке ие және майға қара-қоңыр рең береді. Май еріткіш дәрумендерге A, D, Е, К жатады.  Балауыз майға бұлдыр түс береді. Құрылысы бойынша олар жоғары молекулалы бір атомды спирттер мен жоғарғы молекулалы қаныққан май қышқылдарының күрделі эфирлеріне жатады. Балауыз азықтық қасиетке ие емес, себебі адам ағзасына сіңбейді.  Майлардағы еркін май қышқылдары жартылай синтезді өнімі немесе триглицеридтердің ажыратылу деп қарастырылады. Еркін май қышқылдарының сандық құрамының көрсеткіші ретінде майдың қышқылдық санын жатқызады, ол 1г майдағы еркін май қышқылдарын нейтрализациялауына қажет күйдіргіш калийдің санымен көретіледі. Қышқылдық шамасының жоғарылауы майдың бұзылуын көрсетеді.  Майларды оның бастапқы қалпына байланысты жануар майы және өсімдік майы деп ажыратады. Консистенциясы бойынша қатты және сұйық деп ажыратады. Қатты майлар өз тарапында аз молекулалы қышқылы бар ( кокос майы, сүт және қой майлары) және аз молекулалы қышқылдары жоқтарға (какао майы, жануар майлары – шошқа, сиыр, сүйек) ажыратылады.  Құрамына табиғи және қайта өндірілгендер кіретін майларды жеке даралайды. Оларға маргарин, кондитерлік, кулинарлық және нанпісіру майлары жатқызылады.  Сұйық өсімдік майлары өзінің майлы-қышқылды құрамына және кебу әдісіне (майдың бетінде қабықшаның пайда болуына) сәйкес, бірнеше топқа бөледі. Тунгке тән (тез кебетін) майлар, бетінде берік қабық қалыптастырады, олар үш түйінді қос байланысты көп қышқылдардан тұрады. Зығыр майына тән майлар (кебетін), зығыр,кендірдің құрамында - 50 % дейін линолен қышқылы бар.  Көкнәр майларына тән майлар (жартылай кебетін) – көкнәр, күнбағыс, соя, жүгері, мақта және басқалар линол қышқылының көптігімен ерекшеленеді. Зәйтүн майына тән майлар – зәйтүн, бадам және жержаңғақ – ауада жұқа қабатта кеппейді, негізгі ретінде олеин қышқылынан тұрады. Кастор майы ауада кеппейді, оның құрамында шексіз рицинол қышқылы бар 

47 Халық шаруашылығында қолданылуына байланысты май өсімдіктерінің негізгі топтары.

ЕГІС ДАҚЫЛДАРЫНЫҢ СЕЛЕКЦИЯСЫ ЖӘНЕ ТҰҚЫМШАРУАШЫЛЫҒЫ 3 кредит НЕГІЗГІ БӨЛІМ 1 Сорттар. Бастапқы материалдар және оны жасау әдістері Сорт туралы түсінік. Сорттарды шығу тегі мен шығару тәсілдеріне байланысты топтау. Сорттардың таралу аймақтарына бейімділігі. Сорттардың ауыл шаруашылығы дақылдары өнімін өндірудегі алатын орны. Дақылдардың болашағы зор және өнімді сорттары туралы түсінік. Өндірістік егістіктегі сорттық жүйе. Онда әртүрлі сорттардың болуы керектігі. Сорттың агротехникасы. Шаруашылықтардың егіс дақылдарының сорттарына қоятын талаптары. Алғашқы материалдар туралы түсінік. Олардың алу жолдары және түрлері: жергілікті сорт-популяциялар, будан популяциясы, өзіндік тозаңдандырылған линиялар, индуцияландырылған мутанттар және көпполиплоидты формалар. Өсімдіктің бағалы шаруашылық белгілер мен биологиялық қасиеттерінің донорлары. Н.И. Вавиловтың алғашқы материалдар туралы ілімі, (тұқым қуалаушылық пен өзгерткіштік жөніндегі гомологиялық қатарлар заңы, мәдени дақылдардың шығу орталықтары). Мәдени өсімдіктердің экологиялық-географиялық жүйесі. Жер жүзі өсімдіктерінің коллекциясын құру және оны селекция жұмысында пайдаланудағы Н.И. Вавилов атындағы Ресей егіншілік ғылыми зерттеу институт ғалымдарының еңбегі. Жеміс- жидек дақылдар селекциясы жұмысындағы коллекциялық бақтың орны. 2 Аналитикалық селекция Аналитикалық селекция туралы түсінік. Қазіргі кезде будандастыру бастапқы материалдарды құрудың негізгі жолы болып саналуы. Будандастыру арқылы пайда болатын трангрессиялар мен жаңа түрлер. Будандастырудың қарапайым және күрделі түрлері (сатылы, қайтармалы, қанықтыратын). Оларды қолдану аймақтары. Будандастыру әдістемелері мен техникасы. 3 Синтетикалық селекция Синтетикалық селекция туралы түсінік. Селекция жұмысындағы алшақ будандастырудың маңызы. И.В. Мичуриннің, Л. Бербанктің және Н.В. Цициннің жұмысындағы алшақ будандастырудың пайдалануы. Туыстық және түр аралық будандастырудың пайдаланылуы. Туыстық және түр аралық будандастырудағы қайшылықтар. Оларды жою әдістері. Буданның бірінші ұрпағының тұқым түзу қабілетінің нашарлау немесе болмау себебі және оларды жою жолдары. Алшақ будандастыруда қолданылатын биотехнологиялық әдістер. Алшақ будандастыру арқылы жаңа өсімдік түрлерінің түзілуі және селекцияда пайдалану (ауруға, сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларына төзімді т.б.) 4 Эксперименттік мутагенез және селекцияда қолдану Мутациялық өзгергіштік және оның селекциядағы маңызы. Мутацияның түрлері, олардың пайда болуы және алғашқы материал ретіндегі маңызы. Мутациялық формаларды алу жолдары. Мутагендер, олардың селекцияда қолданылатын түрлері, өсімдіктерге әсер ету әдістері мен мөлшері. Мутанттық популяциялармен жұмыс істеу әдістемелері. Мутант түрлерін будандастыру жұмысында қолдану. 5 Өсімдіктер селекциясында полиплоидия мен гаплоидияны пайдалану Полиплоидия және селекция. Полиплоидияның түрлері, олардың селекциядағы құндылығы. Полиплоидия және алшақ будандастыру. Дақылдардың органдарына колхицин мен әсер ету жолдары олардың мөлшері. Полиплоидтардағы тұқым өнімділігінің төмендеу себептері, оны жою шаралары. Гаплоидия, олардың маңызы және болашақта селекцияда қолданылуы. Гаплоидтар алу тәсілдері. Гаплоидтағы хромосом санын екі еселеу арқылы гомозиготалы линиялар алу. Гаплоидтық селекцияның болашағы. 6 Биотехнология әдістерін өсімдік селекциясында қолдану Биотехнология әдісін селекцияда перспективтік қолдануы. Генетикалық базисті өсімдіктер селекциясында кеңінен пайдалануы. Изогендік линияны андрогенез және геногенез әдісімен алу (өсімдіктің тозаңы, микроспорасы, жатыны, тұқым жарнағы және жатын қабы). Эмбрион өсіру (эмбриокультура), будандаспауды жеңу әдісі. Гендік инженерияны қолдану. Клеткалық инженерия. Өсімдік түрлерінде соматикалық алшақ будандастыру. Дене клондық варианттар мен өсімдіктерді алып қолдану. Индукциялық мутагенез. Бағалы селекциялық материалдарды шапшаңдатып көбейту. 7 Гетерозис және оны селекцияда қолдану Гетерозис құбылысы. Гетерозистік будандардың сорттардың басымдылығы. инцухт әдісі және оны гетерозистік селекция жұмысында қолдану. Гетерозистің пайда болу заңдылықтары. Гетерозис құбылысының ғылыми болжамы мен теориясы. Ата-аналық линиялардың, сорттардың комбинация құру қабілетін анықтау әдістемелері. Комбинация құру қабілетіне қарай ата-аналық желілердің, сорттарды іріктеу. Шаруашылыққа пайдалы белгілеріне қарай өзіндік тозаңданған желілердің аталық, аналықтарын іріктеп алу жолдары. Жүгері және басқа егістік дақылдарының будан тұқымдарын өсіру әдістері. Иннбридинг (инцухт). Өсімдіктердің аталық ұрықсыздық түрлері. Цитоплазмалық аталық бедеулікті (ЦАБ) будан алуға қолдану. Сорттар мен линияларды ұрықсыздық жағдайына аудару. Өсімдіктердің ұрықсызданған және ұрықтандыратын түрлерін алу. Жүгерінің будан тұқымдарын өндірудегі ЦАБ-ті қолдану схемасы. Құмайдың қант қызылшасының, күнбағыстың және басқа егіс дақылдарының будан тұқымдарын шығарудағы ЦАБ-ті пайдалану. Сыйыспаушылықты селекцияда пайдалану. Сұрыптап ұрықтандыру. 8 Сұрыптау және селекциялық материалды бағалау әдістері Сұрыптау, оның селекциядағы маңызы, Табиғи және жасанды сұрыптау. Сұрыптауды өсімдіктердің толық белгілерімен қасиеттеріне немесе кейбір белгілеріне сәйкес жүргізу. Жаппай, дербес, үздіксіз, туыстастық және керісінше сұрыптаулар. Өсімдіктердің тозаңдану түрімен көбеюіне байланысты сұрыптау әдістерін пайдалану. Ауру мен зиянкестерге төзімділік сұрыптау әдістері. Селекциялық материалдың ауруларға төзімділігін бағалау. Селекция жұмыстарының кезеңдеріндегі бағалау жұмыстары. Селекциялық материалдардың шығымдылығы мен өнімділігін бағалау. Селекциялық материалдарды бағалауда әр түрлі фондардың маңызы. Өнімділікті және тікелей немесе жанама белгілерді бағалау. Ауруларға төзімділікті бағалау. Өсімдіктердің зиянды жәндіктерге төзімділігін бағалау. Селекция материалдарының өнім және басқа белгілерін бағалау. Селекциялық жұмыстарды, тәжірибенің дәлдігін арттыратын тәсілдер. Селекциялық питомниктердің түрлері: батапқы материал, селекциялық, бақылау, инфекциялық арнайы. Сорт сынау. Питомниктердің көлемі, орналастыру тәртібі. Егістік жұмыстардың технологиясы. Себу, күтіп-баптау, сұрыптау, жинау және есептеу. Деректерді математикалық өңдеу әдістері. 9 Мемлекеттік сорт сынау және сорттар мен будандарды аудандастыру. сорт алмастыру және сорт жаңарту Ауыл шаруашылығы дақылдарының сорттары мен будандарын мемлекеттік сынаудың мақсаты және оны ұйымдастыру. Мемлекеттік сорт сынау мекемелері. Мемлекеттік сорт сынау станциялары мен учаскелері және оларды табиғат жағдайының ерекшеліктеріне негіздеп әртүрлі аймақтарға орналастыру принципі. Сорт сынау әдістері мен техникасы. Сорт сынау кезінде жасалатын бақылау, есептеу және талдау жұмыстары. Сорт учаскелерінде өндірістік сорт сынау. Әр дақыл сорттардың сынау жоспарын жасау және сорт учаскелерін сол сорттардың тұқымымен қамтамасыз ету тәртібі. Жаңа сорттарды дайындау және мемлекеттік тексеру. Мемлекеттік сорт сынау жұмыстарын жеделдету жолдары. Сорттар мен будандарды аудандастыру. Сорттарды алмастыру. Сорттарды дер кезінде алмастырып тұру тұқым шаруашылығының негізгі міндеті. Тұқымның көбею коэффициентін арттыру жолдары. Тұқым шаруашылығы жөнінде ғылыми зерттеу институтының, жоғары оқу орындарының, тәжірибе станцияларының, арнайы тұқым өсіру шаруашылықтарының алдыңғы қатарлы жаңа тәжірибелері. Сорт тұқымын жаңарту. Тұқымды репродукциясына қарай пайдалану мерзімдері. Өндіру жағдайларына байланысты тұқымның өнімдік қасиеттері. Сорттардың ауруларға шалдығуы мен ластануы себепті егістіктің пайдалануға жарамсыз болуы (бракталуы). Тұқымдарды жаңарту жоспары және тұқымдық егістіктің көлемін есептеу. Сатылатын сорттық тұқымдарға үстеме ақы төлеу шарты. 10 Тұқым шаруашылығы Тұқым шаруашылығы – ауыл шаруашылығы өндірісінің саласы. Тұқым шаруашылығы аудандастырылған сорттар мен будандарды және олардың жоғары сапалы тұқымын өндірудің технологиясын ұйымдастыру жолдарын зерттейтін ғылым. Тұқым шаруашылығының міндеттері және оның егіншілік саласын қарқындатудың ролі. Сорт пен будан-тұқым шаруашылығының негізі объектісі. Сорттық және тұқымдық сапа туралы түсінік және тұқым шаруашылығы жұмысы арқылы сорттарды жақсарту. Өндірісте пайдалану барысында сорттар сапасының төмендеу себептері. Сорттардың тазалығын сақтау және олардың тұқымдарын жақсарту шаралары. Тұқым шаруашылығының негізі-сорттың мол өнім беру мүмкіндігін жүзеге асыра отырып, генетика, селекция, биотехнология, егіншілік, фитопатология әдістері және басқадай ғылыми жетістіктер арқылы оның шаруашылық-биологиялық белгілері мен қасиеттерін сақтау. 11 Қазіргі заман талаптарына сай дақылдардың тұқым шаруашылығын ұйымдастыру Тұқым шаруашылығының түрлері: элиталық және тұқым өсіру шаруашылықтары. Бұл салада ғылыми және оқу-өндірістік жүйелерді ұйымдастыру. Селекция және тұқым шаруашылығы жұмыстарын бір жүйе ретінде топтастыру (сорт шығару, сынау, аудандастыру, алмастыру, жаңарту, тұқымның сорттық және себулік сапасына бақылау жасау, т.б.). Егістік дақылдардың тұқым шаруашылығындағы сорттық және тұқымдық бақылау. 12 Егіс дақылдарының тұқым шаруашылығында сорттық және тұқымдық бақылау Сорттық бақылау. Егіс апробациясы және сорт егістерін тіркеу, өскен жерде және лабораторияда бақылау. Сорт тазалығының және сорт егістері санатының нормалары. Негізгі дақылдардың тұқым шаруашылығын жүргізу жүйесі. Тұқымдық бақылау және оның міндеттері. Себуге және отырғызуға арналған материалдарға қойылатын талаптар. Тұқымның егістік сапасына белгіленген стандарттар (ГОСТ). Тұқымның физикалық және биологиялық қасиеттері. Ылғалдылықты анықтау. Түпнұсқалықты анықтау. Жұққан ауруларды анықтау. Зиянкестермен зақымдалуын анықтау. Сорт егістерінің, тұқымының және отырғызылатын материалдың құжаттамасы.

48 Майлы тұқымдар мен май жемістеріне стандарттар.

Майлы және эфирлімайлы дақылдарды стандарттау

Майлы дақылдарға жемістері мен тұқымдары майға толы өсімдіктер жатады. Майлы дақылдар тұқымдарының сапасын жалпы міндетті талаптармен сипаттайды: түсі, иісі, дәмі, ылғалдылығы, ластануы және зиянкестермен залалдануы.

Майлы дақылдар тұқымдарының сапа белгілерін бағалау мен сипаттауда кейбір ерекшеліктер бар. Мысалы. Майлы дақлы тұқымдарын қабылдау немесе жіберу кезінде дәнді дақыл астықтарына қарағанда ылғалдылығы бойынша төмен талаптар орнатылған. Бұл олардың құрамында болатын май ылғалды жұта және ұстай алмауымен түсіндіріледі. Осыған байланысты су тек қанан гидрофильді заттармен, яғни ақуыздармен ұссталынады. Сондықтан, майлы дақылдар тұқымдарында бос ылғал дәнді дақылдарға қарағанда төмен ылғалдылықта пайда болады, яғни олардың критикалық ылығалдылығы төмен. Осы ерекшеліктерге байланысты майлы дақыл тұқымдары үшін дәнді дақылдарға қарағанда стандарттармен басқа ылғалдылық нормалары орнатылған.

Майлы дақыл тұқымдарының партиясындағы ластану қоспаларын анықтау кезінде, оларды екі топқа бөледі: шөпшар және майлы. Соңғы топқа басқа майлы дақыл тұқымдарын жатқызады. Қоспалар тұқымдардың сақталуына әсер етеді және майдық шығымы мен сапаны төмендетеді. Әсіресе май сапасына бұзылған тұқымдары ерекше әсер етеді. Сонымен қатар басқа майлы дақыл тұқымдары да өнімнің шығымы мен сапасына әсет етуі мүмкін. Себебі оларда май құрамы төмен болуы мүмкін.

Өнеркәсіптік шикізат ретінде қолданылатын эфирлімайлы дақылдар тұқымдарының жемістерінен бөледі.

- бүтін жемістерді;

- шөпшар қоспасын;

- аталған дақылдың эфирлімайлы қоспасын;

- басқа дақылдардың эфирлімайлы қоспасын;

- бөлінген жемістер.

Майлы дақылдар тұқымдарының көп бөлігіне жалпы техникалық шарттардың мемлекеттік стандарттары әрекет етеді. Олар өңдеу өнеркәсіптері үшін дайындалатын және жеткізілетін тұқым сапасына, қабылдау ережелеріне, сапасын анықтау әдістеріне, транспорттау ережелеріне және сақтауға талаптар орнатады.

49 Дайындалған май шикізаттарына қойылатын талаптар. Негізгі нормалар.

ТАҒАМДЫҚ МАЙЛАР: АССОРТИМЕНТІ, ТАҒАМДЫҚ ҚҰНДЫЛЫҒЫ., ӨНДІРІСІ, САПАСЫНА ҚОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР, САҚТАУ ТӘРТІБІ

1. Өсімдік майлары

2. Жануар майлары

3. Маргарин

Майлар жоғары калориялы тамақ өнімдері болып табылады. Организмде 1 г май тотыққанда 37,7 кДж немесе 9,3 ккал энергия бөлінеді.

Майлар жылу бөлумен қатар маңызды физиологиялық мәнге ие. Майлардан адам организмі қажетті май қышқылдарын, витаминдер, фосфатидтер және басқа заттар алады. Биологиялық жағынан өсімдік майлар құнды болып саналады, олардың құрамында қанықпаған май қышқылдары– линол және арахидон болады. Бұл май қышқылдары атеросклероз ауруын тудыратын заттардың түзілуін тежейді. Майлар жеткіліксіз мөлшерде қабылданса, организмнің суық пен инфекциялық ауруларға қарсы тұру қабілеті төмендейді.

Май қасиеттерінің көрсеткіштері майдың сабындану саны, майдың қышқылдық саны және майдың йодтық саны жатады.

Майдың сабындану саны – бір г майды сабындауға қажетті күйдіргі калийдің миллиграмм мөлшері.

Майдың қышқылдық саны - бір г майдағы бос майлы қышқылдарды бейтараптандыпуға қажетті күйдіргі калийдің миллиграмдық мөлшері.

Майдың йодтық саны - жүз грамм майлы қышқылмен байланысатын йодтың мөлшері (грамм).

Шығу тегі бойынша майлар өсімдік майлары, жануар майлары және құрама майлар болып бөлінеді.

1. Өсімдік майлары – түрлі өсімдіктер дәнінен алынатын табиғи өнімдер. Майлы дақылдарға тұқымында, дәнінде майдың мөлшері көп болатын дақылдар жатады. Олардан алынған майлар тамаққа пайдаланылады және басқа өндіріс салаларында да қолданылады.

Өсімдік майлары негізінен глицериннің (глицеридтер), қаныққан және қанбаған бір негізді май қышқылдарының күрделі эфирлерінен (95-98%) түзіледі. Олардан басқа өсімдік майлары құрамында 1-2% май қышқылдары, 0,05-3% фофатидтер, 0,3- 0,5% өсімдік стериндері (фитостериндер), аз мөлшерде пигменттер, 0,5% -ке дейін Е витамині болады. Кейбір өсімдік майлары құрамында илік заттар, алкалоидтар, гликозидтер, эфир майлары т.б. кездеседі. Өсімдік майларының құрамы майдың түсіне, дәміне әсер етеді. Өсімдік майларына қыша майы, күнжіт, жүгері, күнбағыс, какао, мақта, жүзім, қауын, қарбыз т.б. өсімдік майлары жатады.

Өсімдік майларын алудың екі тәсілі бар. Бірі сығымдау, екіншісі экстракциялау. Сығу тәсілі май алудың ең ежелгі тәсілі, бұл кезде жоғары қысымда дәндерді сығып алады. Сығымдаудың екі әдісі бар: суық және ыстық. Суық сығымдауда дәндерді алдын-ала жылулық өңдемей сығады; майдың түсі ашық түсті болады, май дәндерінің табиғи дәмі мен иісін сақтайды. Май шығымын ұлғайту үшін майдаланған дәндерді 100-1100С температурада ылғалдандыра отырып қуырады, нәтижесінде май тұтқырлығы азаяды да, одан май толық бөлінеді. Майдың дәмі мен иісі күшее түседі; түсі қоюланады.

Экстракциялау –май алудың тиімді әдісі, бұнда майды дәндерден май еріткіштермен ерітіп алады. Бұл май дәндерінен майын толық бөліп алуға болады (күнжарасында 1% май қалады). Бұл тәсілде арнаулы аппарат ішіне органикалық еріткіштер (бензин немесе дихлорэтан) құйылып майдаланған дәндерден май ажыратылады. Майға араласқан органикалық еріткіштерді бөліп шығару үшін дистиллятор, ал майы бөлініп алынған қалдықтарға араласқан еріткіш заттарды бөлу үшін шнекті буландырғыштар пайдаланылады. Майы алынған қалдық заттар малдың құнарлы жемі. Дәндерден бөлініп алынған май тазартылады. Тазарту әртүрлі қоспалардан, ароматты, белокты және шырышты заттардан, пигменттерден, бос май қышқылдарынан ажырату үшін жүргізіледі. Қоспа түріне байланысты тазалаудың әртүрлі әдістері қолданады.

Механикалық тазалау – майды тұндыру, фильтрлеу немесе центрифугалау арқылы бөгде қоспалардан тазартады. Механикалық тазартудан ғана өткен майды рафинадталмаған деп атайды.

Гидратация кезінде майдан белокты және шырышты заттарды бөледі. 60оС дейін қыздырылған май арқылы ыстық су немесе 1%-ды ас тұзының ерітіндісін өткізеді. Белокты, шырышты заттар және фосфатидтер ісінеді, коагуляцияланады да тұнбаға түседі. Тұнбаны алып тастайды, ал майды сүзеді немесе сепараторда тартады. Механикалық тазалау мен гидратациядан өткен май гидратталған май деп аталады.

Нейтралдау (сілтілік өңдеу) майдан бос май қышқылдарынан ажырату үшін жүргізеді. Майға сілті ерітіндісін қосады, ол бос май қышқылдарымен әрекеттесіп сабын түзеді. Сабынды бөліп алу үшін майды сумен жуып кептіреді.

Ағарту майдан бояғыш заттарды бөлу үшін жүргізіледі. Майға ұнтақталған әртүрлі ағартқыш заттар, активті көмір және т.б. қосады, олар бояғыш заттарды адсорбциялап, бояғыш заттарды ұстайды, ал май мөлдірленеді. Содан кейін майды сүзеді.

Механикалық тазаланған, гидратталған, нейтралданған және ағарған майдезодорацияланбаған рафинадталған май деп аталады.

Дезодорация процессінде майдың табиғи ароматты заттары, сонымен қатар бензин қалдықтары ажыратылады. Дезодорация арнайы аппараттарда – дезодораторларда жүргізіледі. 170-230^оС дейін қыздырылған майдан өткір аса қызған бу өткізеді, бу ароматты заттарды жұтады.

Тазалаудың толық схемасынан өткен май дезодоратталған рафинадталған май деп аталады.

Майлар жоғары калориялы тамақ өнімдері болып табылады. Организмде 1 г май тотыққанда 37,7 кДж немесе 9,3 ккал энергия бөлінеді.

Өсімдік майларының ассортименті. Тағамдық мақсатта негізінен күнбағыс, мақта, соя, жүгері, арахис, қыша, зәйтүн, күнжіт майлары қолданады.

Күнбағыс майы күнбағыс дәндерін сығымдау немесе экстракциялау арқылы алады. Тазалау әдісіне байланысты ол рафинадталған, гидратталған, рафинадталмаған болып бөлінеді. Гидратталған және рафинадталмаған майды жоғары, 1-ші және 2-ші сортқа бөледі. Рафинадталған май сортқа бөлінбейді.

Мақта майы алдын-ала өңделген мақта дәндерін сығымдау немесе экстрактау арқылы алады. Тағамдық мақсатта дезодоратталмаған рафинадталған май (жоғары, 1-ші және 2-сортты) және дезодоратталған май (жоғары және 1-ші сортты) қолданады. 10-12оС температурада мақта майы лайланады, ал 0оС-та толығымен қатып, қатты массаға айналады. Мөлдір май алу үшін оны 7-8оС температурада суытады да сүзеді. Мөлдір май салаттық дезодоратталған мақта майы деп аталады. Ол мөлдір, ашық сарытүсті, дәм мен иіссіз болады.

Жүгері майы жүгері ұрықтарын сығымдау немесе экстрактау арқылы алады. Өңдеу әдісіне байланысты ол рафинадталған және рафинадталмаған болып бөлінеді. Оны сортқа бөлмейді.

Соя майы – алдын-ала өңделген соя дәндерінен сығымдалып немесе экстракцияланып алынатын май. Рафинадталған, гидратталған және рафинадталмаған түрлері шығарылады. Гидратталған және рафинадталмаған май 1-ші және 2-ші сортқа бөлінеді.

Зәйтүн майы (оливковое масло). Зәйтүннен сығымдау арқылы түсі көкшіл реңі бар ашық-сары болып келетін, өзіне тән иісі мен дәмі бар май алынады. Зәйтүн майы 00 С температурада қатады ды, қыздырғанда еріп мөлдір түске енеді. Құрамында қаныққан май қышқылы аз болады (4-14%), және қызуға төзімді болып келеді. Зәйтүн майы еттен сұйық немесе қою тағам әзірлегенде, салаттық май ретінде және консервілер дайындағанда қолданылады.

Зығыр майы (Льняное масло)- зығыр дәнін сығымдау арқылы алынады. Оның майы мөлдір, сары түсті, иіссіз болады. Қаныққан май қышқылдарының мөлшері 60-80 процент, оның 30-60 проценті линоль қышқылы. Тамақ әзірлеу үшін зығыр майын қыздырмай ақ қолдануға болады. Оны ұзақ сақтаса және қыздырса тез тотығады және тұтқырланады, сондай ақ ондағы май қыщқылдары химиялық реакцияға ұшырайды. Зығыр майының әліпмай иісі шығып, дәмі күйік татитын болғандықтан оны кулинарияда пайдаланбаған жөн.

Арахис майы алдын ала өңделген арахис бұршақтарын сығымдау немесе экстрактау арқылы алады. Май жасыл реңді ашық сары түсті, дәм мен иіссіз болады.

Қыша майы қабығынан ажыратылған және тазаланған қыша дәндерін сығымдау арқылы алынады. Тағамдық мақсатта жоғары және 1-ші сортты май қолданылады. Май сары түсті, дәмі мен иісі - қыша майының өзіне тән болады.

Күнжіт майы алдын-ала тазартылған күнжіт дәндерін сығымдау арқылы алады. Тағамдық мақсатта рафинадталған, сонымен қатар 1-ші және 2-ші сортты рафинадталмаған май қолданылады.

Өсімдік майларының сапасына қойылатын талаптар. Май сапасын бағалағанда мөлдірлігіне, түсіне, дәміне және иісіне назар аударады. Дезодоратталған рафинадталған май мөлдір, тұнбасыз, иіссіз болу керек. Зәйтүн майында әлсіз білінетін табиғи дәм мен иіс болу керек, Қыша майы өзіне тән дәм мен иісті, бөтен иіссіз; күнжіт майы – жағымды нәзік дәмді, ашымаған болу керек. Рафинадталмаған майда кішкене тұнбаның болуы рұқсат етіледі. Физико-химиялық көрсеткіштерден стандартпен түс саны, қышқыл саны, ылғалдылығы,

Дезодоратталған рафинадталған майларды 500, 400, 250 г сыйымдылықты шөлмектерге, 400 г және одан жоғары полимерлі ылыстарға құйылып жабылу керек. Майы бар шөлмектерді жәшіктерге, немесе полимерлі ыдыстарға салынады.

Шөлмектерге құйылған өсімдік майларын 18оС дейін температурада 85 % салыстырмалы ауа ылғалдылығында 4 айға дейін сақталады.

2. Жануар майлары

Қорытылған жануар майлары – сиыр, қой, шошқа, сүйек, және т.б. шикі майларды құрғақтай қыздырып немесе аздап су қосып қорытып алынған майлар.

Май шикізаты жиналатын жеріне қарай тері асты, ішкі және бұлшық аралық болады. Ішкі майы тері асты майына қарағанда жоғары температурада балқиды. Ішкі мүшелерде жиналған май сапасы бойынша әртекті. Бүйрек және жүрек маңындағы май ең жақсы болып саналады. Асқазан және ішектерден алынған май өзіндік иіске ие.

Іш май - қазы, түйенің өркеші мен қомы, үлпершек май, ұлтабар май, бүйрек май, желін май, сүбені майы, жал-жаяның қыртысы, шелдің майы, және т.б. Іш май шарбы, шажырқай деп екіге бөлінеді. Шарбы – қарынды орап тұратын ала бұлт жұқа май, шажырқай – ішектерді орап жататын, көптеген ұйқы бездері болатын желбірше май. Сүйек майы соғым сүйектерін қыстай жинап қойып, жазғұтұрым жарып қайнатады. Сүйек майы сары майға тең келетін бағалы май саналады. Малдың майына құйрық майы да жатады. Сол сияқты семіз малдың сорпасының бетінен қалқып алынатын “сорпа майы” да сапалы май қатарына жатады.

Қорытылатын майларды іріктейді, ет қалдықтарынан ажыратады, қан қалдықтарынан және басқа ластанудан тазарту үшін суық сумен жуады.

Май қорытудың екі әдісі бар: құрғақ және ылғалды.

Құрғақ әдісте май шикізаттарын қазанда су қоспай қыздырады. Май қызып көлемі ұлғаяды, клеткалардан бөлініп бетіне шығады. Ыдыраған ткань қалдықтары шыжық деп аталады, ол тұнбаға түседі. Бетіне жиналған майды бөліп алып сүзеді. Осы әдіспен алынған май сақтауға тұрақты, бірақ қою түсті және өзіндік күйген шыжық иісті болады.

Ылғалды әдісте су қолданылады. Бұл шикізаттың күйіп кетуінен сақтайды. Бірақ суда шыжықтың тканьдері ериді де, түзілген сорпадан майды бөліп алу қиынға соғады, сондықтан май сақтауға онша тұрақты емес.

Қазіргі кезде майды үздіксіз әрекеттегі қондырғыларда ылғалды әдіспен алынады. Бұл майды күйдіру процессін қысқартады (10-12 минутқа дейін). ‡здіксіз әдіспен алынған майда витаминдер, фосфатидтер және басқа биологиялық құнды заттар сақталады.

Қорытылған жануар майларының ассортименті. Мұндай майлардың көп тараған түрлеріне сиыр, қой, шошқа, сүйек және құрама майлар жатады.Органолептикалық көрсеткіштеріне, қыщқылдық санына және құрамындағы ылғалдың мөлшеріне байланысты қорытылған жануар майлары (құс және құрама майлардан басқалары) жоғары және бірінші сорт болып бөлінеді. Құс майлары 1- және 2-сортқа бөлінсе құрама майлар сорттарға бөлінбейді.

Сиыр майының түсі ақшыл-сары немесе сары, жағымды иісі мен дәмі бар, 15-200 С температурада тығыз немесе қатты болады. Ерітілген кезінде мөлдір. Бірінші сортты майда жеңіл қуырылған дәм болуы мүмкін. Сиыр майының балқу температурасы жоғары (42-520С), сондықтан оның сіңімділігі төмен (80-94%).

Қой майының түсі ақтан ақшыл-сарыға дейін (жоғары сорт), сары (1-сорт) болуы мүмкін. Дәмі мен иісі өзіне тән. Бірінші сортты майда жеңіл қуырылған дәм болады. Қой майының консистенциясы 15-200С температурада тығыз және қатты, ал құйрық майының консистенциясы осы температурада қоймалжың болады. Ерітілген қой майы мөлдір түсті. Қой майының балқу температурасы (44-450С), сіңімділігі (80-90%).

Шошқа майы қатты, ақ түсті болады, бірінші сортты майдың түсі сарғыш немесе сұрлау болуы мүмкін. Шошқа майының консистенциясы 15-200С температурада қоймалжың немесе тығыз. Балқу температурасы (36-420С).

Сүйек майы ақтан сарыға дейін түсті. 1-ші сортында сұр рең болуы мүмкін, дәмі мен иісі өнімнің өзіне тән болады. 1-ші сортта жағымды қуырылған дәм, балғын сорпа татымының болуы рұқсат етіледі. 15-20оС температурада консистенциясы сұйық, қоймалжың немесе тығыз болады. Ірі қара мал мен шошқаның сүйектері тамақ майын алатын шикізат болады. Сүйек сүйек колагені және аз мөлшерде суда ерімейтін кальций тұздарымен толыққан майдан тұрады. Сүйек сыртқы қатты қабаттан және ішкі кеуекті қабаттан тұрады. Сүйектердің ортасында қызыл, сары, сұр май бар. Оның құрамында олеин, стеарин, және пальмитин қышқылдары бар. Сүйектен майды алу үшін алдымен оларды жуады, майдалайды, содан кейін сүйектерді жылумен өңдеп (сумен немесе бумен өңдеп немесе құрғақтай қыздырып) алады. 1000С жоғары температурада өңделген сүйектердін желім алынады.

Жинақ майды шұжықтарды, ысттамаларды, субөнімдерін және т.б. қайнатып сорпа бетінен жинайды. Майдың түсі ақтан қюо сарыға дейін. Сұр және жасыл рең болуы мүмкін, сонымен қатар шыжық, сорпа, дәмдеуіштер, ыстамалар дәмі мен иісі біліну мүмкін. Еріген күйде май лайлы болады. Консистенциясы сұйық, қоймалжың немесе тығыз.

Қорытылған жануар майларында (құрама майдан басқа) түрі мен сортына байланысты 0,2-ден 0,3% дейін ылғал болады.

Қорытылған жануар майларын буып-түю және сақтау. Қорытылған жануар майларын ағаш немесе фанерлі штапталған бөшкелерге, сонымен қатар ағаш жәшіктерге 30 кг-нан салады. Ыдыс түбіне пергамент немесе үлдір төсейді. Майдалап өлшеп буып түю үшін картон, қағаз, ыны, метталл ыдыстар қолданады.

Қорытылған жануар майларын –5-тен –8оС дейін температурада 6 айға дейін сақтайды. Дүкенде бұл майларды 0-4^оС температурада 80% ылғалдылықта сақтаған жөн.

3. Маргарин. Маргарин – жоғары сапалы тағам майларына сүт, тұз, қант т.б. қоспалар қосып дайындалатын өнім. Маргарин өндірісінің шикізаттарына өсімдік майлары, қорытылған жануар майлары, сүт, сары май, май бояғыштары, тұз, қант, витаминдер, эмульгаторлар жатады. Калориялық жағынан маргарин сары майдан кем емес. Құрамына өсімдік майларымен бірге енетін шектік май қышқылдарының мол болуы оны балқу температурасының төмен болуына әсер етеді (27-34⁰С), сондықтан оның сіңімділігі жоғары (97,5%-ке дейін). Маргаринге витаминдер қосу арқылы сапасын арттырады. Маргарин құрамында 82%-ке дейін май және 17%-ке дейін су болуы мүмкін. Калориялығы (100 г ) - 640 ккал.

Маргарин өнімінің жіктелуі және ассортименті. Маргарин асханалық, бутербродтық және өндірістік өңдеуге арналған болып үш түрге бөлінеді.

Асханалық маргарин- мал, өсімдік майлары, сүт, дәмдік, хош иістік ж.т.б. заттардың қоспасынан дайындалынған тамақ өнімі.Асханалық маргарин сүтті маргариннің бірі. Мұның құрамында 72, 75, 82% май болады, үйде тағамдарға, қоғамдық тамақтандыру орындарында кулинарлық, ұннан пісірілетін кондитер, нан өнімдерін дайындау үшін пайдаланылады. Жаңа, Сары майлы, Сүтті, Радуга, Солнечный сорттары бар. Асханалық маргаринді жоғары және бірінші сортқа бөледі.

Бутарбродтар дайындау үшін майлылығы 62 және 82 %-ік маргарин пайдаланылады. Экстра, Ерекше, Славяндық, Жеңсік, Шоколадты сары майлы сорттары бар. Славяндық сортына А витаминін қосады. Мұндай маргариндер тауарлық сорттарға бөлінбейді.

Өндірістік өңдеуге арналған маргариндерді майлылығығы 82, 82,5 % және 83 % . Кондитерлік маргарин – сүтті, сары майлы және қабаттамалы қамырға арналған болып шығарылса, нан өндірісіне арналып сүтсіз және сұйық маргарин түрлері өндіріледі. Мұндай маргариндер сауда орындарына түспейді Бутербродты маргарин - "Экстра", "Әуесқойлық", "Шоколадты кілегейлі" - үй жағдайында бутерброд жасау үшін және халықтық тұтыну өндірісінде қолдануға арналған; "Экстра" кондитер өнімінің кремін өндіру кезінде қолданады.

Маргарин сапасына қойылатын талаптар. Асханалық маргариндер жоғары және бірінші сортты болып өндіріледі. Маркалы және дәмдік қоспалары бар маргариндер сорттарға бөлінбейді.

Барлық маргариндердің дәмі мен иісі таза, сүтті сүт қышқылды хош иісі бар болуы керек. Маргарин консистенциясы 100С –да жеңіл еритін, біртекті, созылмалы, жылтыр. Бірінші сорттың жылтыры төмендеу болады. Маргарин түсі ашық-сары, құрамы біркелкі болуы қажет. Маргарин құрамындағы ылғалдың мөлшері 16-17 % -тен аспауы керек. Балқу температурасы 27 ден 32⁰С ге дейін.

Маргаринді 75-80% салыстырмалы ауа ылғалдылығында сақтайды.Маргаринді өткізу мерзімі оның сақтау температурасына тәуелді. Өлшеніп сатылатын маргаринді –10-нан 0оС-қа дейін температурада 75 күн, 0-ден 4оС дейін температурада – 60 күн, 4-тен 10оС дейін температурада – 45 күн сақтайды. Пергаментке оралған маргаринді осы температурада сәйкесінше 45, 35 және 20 күн, ал фольгаға оралған маргаринді – 60, 45 және 30 күн сақталады.

4. Аспаздық майлар. Аспаздық майлар әртүрлі жануар және өсімдік майларының сусыз қоспасы болып табылады. Олардың өндірісінде шикізат ретінде гидратталған өсімдік майлары, қорымылған жануар майлары және кит май массасы (саломасса) қолданылады.

Май қоспасын бекітілген рецептура бойынша дайындайды. Аспаздық майлар құрамына әртүрлі құрамдас бөліктер қоспаның балқу температурасына байланысты енгізіледі, ол 30-40оС аралығындаболу керек. Құралған май қоспасын қыздырады, енгізілген құрамдас бөліктер біртекті таралу үшін араластырылады да, дереу суытылады.

Қолданылатын шикізат пен тағайындалуы бойынша аспаздық майлар келесі топтарға бөлінеді.

Өсімдік майы өсімдік саломасы (75-80%) мен табиғи өсімдік майының (15-25%) қоспасынан алынады.

Фритюр майы өсімдік саломасынан жасалады, кит майынан алынған саломас қосылу мүмкін.

Белорус майы өсімдік және кит саломасы (60%), өсімдік майы (20%) және сиыр майы (20%) қоспасынан алынады.

Украин майы тағамдық саломас (өсімдік және кит), өсімдік майы және шошқа майы (30-40%) қоспасынан алынады.

Шығыс майы тағамдық саломас (өсімдік және кит), өсімдік майы және қой майы (15%) қоспасынан алынады.

Маргагуселин саломастан (40-70%), шошқа майынан (20%) және өсімдік майынан (10-30%) жасалады. Ароматизатор ретінде қуырылған пияздан алынған май тұндырмасы қолданады.

Аспаздық майлар қорытылған жануар майларының орнына қолданылады.

Аспаздық майлар түсі ақтан ақшыл сарыға дейін болу керек. Дәмі мен иісі май атына сәйкес болу керек. Консистенциясы қатты, біртекті. Еріген күйде аспаздық майлар мөлдір болу керек. Аспаздық майларында 99,7% май және 0,3% дейін ылғал болады. Олардың балқу температурасы түріне байланысты 18-36оС аралығында.

Аспаздық майларды 30 кг-нан фанерлі немесе картон жәшіктерге, сонымен қатар ағаш бөшкелер мен фанерлі барабандарға салынады. Оларды 200-500 г-нан май өткізбейтін полимерлі пакеттерге немесе кесек түрінде пергаментке орайды, сонымен қатар 0,5 және 1 кг-нан қаңылтыр банкілерге салады.

Аспаздық майларды –4-тен –6оС дейін температурада 12 айға дейін, 1-4оС – 6 ай, 5-10оС –3 ай, ал 11-18^оС – 1 айға дейін сақтайды. Ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 80% болу керек.

50 Астралық ұрықты өсіру. Күнбағыс, сафлор. Ұрықтың тауарлық сортының сипаттамасы.