4.. С.А. Беличеваның девиантты мінез- құлықтағы әлеуметтік ауытқуды топтастыруын түсіндіріңіз

3-сұрақтың басында тұр.

5.. «Девиантология» басқа ғылым салаларымен пәнаралық байланысын сипаттаңыз

Девиантологияны оқымай тұрып мына пәндерді меңгеру керек: «Жалпы психология», «Əлеуметтік педагогика», «Психогенетика», «Заң психологиясы», «Конфликтология», «Жеке тұлға жəне топ психологиясы», «Əлеуметтік психология», «Психологиялық кеңес беру негіздері» жəне т.б. Девиантология психология, медицина, педагогика салаларымен, әлеуметтану, құқықпен тығыз байланысты. Этика, коммуникация, философия сияқты өткен семестрде өткен пәндерді тізіп жаза береңдер.

6.. Виктимологиялық ғылымның қалыптасуы мен даму тарихын айқындаңыз

Виктимология сөзбе-сөз мағынада "жəбірленуші туралы ілім"дегенді [латын тілінің vikmima — жəбір (құрбан), грек тілініңLogos-ілім сөздерінен шыққан] білдіреді. Жəбірленушіні зерттеумен айналысатын ғылым виктимология деп аталады. Тар мағынасында виктимология немесе криминалдық виктимология деп қылмыс жəбірленушісін зерттеу деп түсіну қажет.

Жəбірленуші болушылық немесе құрбандық — бұл адамды қылмыс құрбанына айналуға бейім етуі мүмкін физикалық, психикалық жəне əлеуметтік ерекшеліктері мен белгілері. Викти-

мизация — жəбірші (құрбан) болушылықты игеру үдерісі. "Қылмыс құрбаны" ұғымы "зардап шегуші" ұғымына қарағанда кең. Қылмыс құрбаны — заңды түрде зардап шегуші деп мойындалғанына немесе мойындалмағанына қарамастан, заң бұзушылық əрекеттен моральдық, физикалық немесе мүліктік зиян көрген кез келген адам. Басқаша айтқанда, "жəбірленуші" — виктимологиялық ұғым, "зардап шегуші" — қылмыстық-процессуалдық ұғым. Бұл ұғымдар өзара сəйкес келмеулері мүмкін. "Жеке тұлғаның құрбан болуы ... қылмыстық əрекетпен жасалғаннан басқа, дəлірек айтқанда, белгілі бір жағдайларда қылмыс құрбаны

болуға қабілеттілік, немесе, басқа сөзбен айтқанда, объективті түрде мүмкін болған жағдайдың өзінде болдырмауға қабілетсіздік". Соңғы жылдары криминалистикалық зерттеулер қылмысты ашу мен тексеруде қылмыс құрбанының рөліне баса назар аудара бастады. Виктимология — криминологияның маңызды бағыттарының бірі ретінде, зардап шегушінің жеке тұлғасын, оның

таныстарын, қылмыскермен өзара қарым-қатынасын, қылмыскерді айыптау жағдайындағы құрбанның мінез-құлқындағы ерекшеліктерін зерттейді. Виктимологиялық зерттеулерде қылмыс генезисіндегі құрбанның рөлі, оның қылмыскермен тұлғааралық байланыстары мен қарым қатынастары маңызды орын алады. Салыстырмалы тұрғыда, виктимология өз алдына жеке ғылым

ретінде жақында ғана, тек 1947 жылдан кейін ғана пайда болды (Л.В. Франк).

Қылмыс жасау механизміндегі құрбанның рөлі идеясы жаңа емес, көне дəуірден бастап, бұл идея көптеген заң жəне əдеби ескерткіштер мен басқа да дереккөздерде көрініс тапқан.

Афиналық шешен жəне көрнекті саяси қайраткер Демосфен (біздің дəуірге дейінгі 384—322 жылдар) өлтіру ісі бойынша сотта сөйлеген сөзінде былай деген: "Иə, менің ойымша, ең басында осы істер туралы құқықтық нұсқауларды бекіткен төрешілер, адамдар ең алдымен жалпы өлтіруді рұқсат етілмейтін іс деп есептеу немесе кейбір жағдайда оны əділ деп мойындау қажет деген

сұрақпен айналысқан; бірақ, мына оқиғаны ескере отырып, Орест анасын өлтіргендігі үшін айыпты деп мойындалғанымен, оны бəрібір ақтады, құдайлар сотында, олар кейде өлтіру əділ іс

болады деген тұжырымға келді..." Бұл мифта зардап шегушінің кінəсі айыпталушының жауапкершілігін жеңілдетеді немесе жояды немесе оның заңсыз əрекеті біріншінің мінез-құлқынан туындайды деген идея бар. Сонымен қатар, бұл жерде "қылмыскер-құрбан", "құрбан-қылмыскер" жай-күйінің динамикасы жақсы көрсетілген. Мифта сипатталған өлтіру жағдайы ең жақын туысқандардың арасындағы қарым-қатынастардан туындаған.

Əкесі өз туған қызын құрбандыққа шалады..., əйелі күйеуін өлтіреді..., ұл өзінің ақ сүт беріп өсірген анасын өлтіреді. Басқа түрде виктимгендік жағдай Авельді ағасы Каинның

өлтіруі туралы жалпыға танымал інжілдік аңызда "үлгіленген" Аталмыш жағдайда құрбан

өзі қылмыстың жасалуына себепкер болады, ол бұл істі өз қалауынсыз, осы əрекетімен, белгілі бір жағдайда, ренішті ағасының қызғанышын тудырады, қызғанышқа бой алдырған ағасы өзінің ең

жолы болғыш "бəсекелесін" өлтіруге шешім қабылдайды. Авель ағасы Каинның тұнжыраңқы көңіл күйін көреді, төніп келе жатқан қауіпті сезеді, ағасының алдында қандай да бір кінəсін сезеді, алайда өлім қақпанына оңай түседі. Озбырлық алдында болған, құрбанның жоғарыда суреттелген жай-күйі "Авель синдромы" деп аталады. Қылмыстың виктимологиялық аспектілері бірнеше көрнекті жазушылардың туындыларында анық көрініс тапқан: Ф.М. Достоевскийдің "Ағайынды Карамазовтар", Ф.Верфельдің "Өлтіруші емес, құрбан кінəлі", Л.Франктің "Себеп", Т.Драйзердің "Американдық қайғы" жəне басқалар туындылары. Көне заманның өзінде адамның тағдыры белгілі бір деңгейде оның өзіне байланысты екендігі анықталған. Бұл халықтық

фольклорда көрініс тапты: "Əр адам өз бақытының ұстасы", "Батырдың қолындағы қысқа қылыш ұзарады" жəне т.б. Тарихта "мүмкін емес" деп ешқашан айтпайтын жəне əрқашанда орын

алған жағдайдан басым түсетін адамдар болғандығы белгілі. Осымен бірге адамдардың басқа санаттары да бар: үнемі жолы болмайтын, əрқашанда ісі оңға баспайтын адамдар; жəне

Н.В.Гоголь "тарихи адамдар" қатарына жатқызғандар: қашан болмасын жəне қайда болмасын, олар əйтеуір қандай да бір оқиғаға тап болады.

ХІХ ғасырдың соңында — ХХ ғасырдың басында құрбан тақырыбы əдебиетшілердің ғана емес, заңгерлердің, психологтардың жəне криминологтардың шығармаларында айқын көріністапты. Виктимологияның пайда болуы неміс ғалымы Ганс фон Хентингтің есімімен байланыстырылады. Ол қылмыскерлердің нақты санаты мен жəбірленушілердің нақты түрлерінің арасын-

дағы тəуелділік туралы идеяны ұсынды Аталған тақырыпты алғашқы ашушылардың

ішінде — Ф.Т.Джас ["Өлтіру мен оның мотивтері"], ал 1958 жылы

М.Е.Вольфганг "Өлтірудің түрлері" атты еңбек жариялады. Бұл еңбекте ғалым көптеген зерттеулердің нəтижелерін қорытып, өлтірушілердің өздерінің құрбандарымен қарым-қатынасы кезінде қалыптасатын жағдаяттардың түрлерін анықтады. Алаяқтық, қарақшылық шабуылдар, азаптау, бұзақылық, зорлау жəне тағы кейбір түрлері секілді қылмыстардың виктимологиялық аспектілері ғалымдардың назарын өзіне аудартты. 1967 жылы израилдық ғалым Менашем Амир зорлау барысында туындайтын жағдаяттарды зерттеді ["Зорлау түрлері", 1971 жыл].

Ресейлік ғалымдар да (Ю.М. Антонян, А.П. Дьяченко, В.П. Коновалов, Л.Ф. Франк жəне басқалар) құрбан болушылықты зерттеуге белсенді ат салысты. 1972 жылы "Виктимология жəне

құрбан болушылық" атты ғылыми монография жариялаған Лев Вольфович Франк кеңестік виктимологияның ақсақалы саналады. Л.В.Франктің ойынша, адамның мінез-құлқы қылмыстық қана болмайды, сонымен қатар оның құрбан болуына əкеліп соқтыруы мүмкін: қауіпті, аңғырт, ұяттан безген, арандататын, яғни өзі қауіпті болуы мүмкін.

7.. Суицидтік мінез-құлық себептері және мотивтеріне сипаттама беріңіз

Суицид — өзіне-өзі қасақана қол жұмсау. Суицидті мінез-құлық — өз өмірін қию туралы түсініктердің басқаруымен істелетін саналы түрдегі əрекет. Суицид термині итальян психологы Г. Дэзен 1947 жылы енгізіп, оны “өзін-өзі өлтіруге әрекет ету” - деп түсіндіреді. Суицид мотивтері:

-Көмек іздеу-өз-өзіне қол жұмсау бір нәрсені алу тәсілі ретінде қарастырылады (өзгелердің көңілін өзіне аударту, адамның «жан айқайы»)

-Сенімсіздік - өмір мәнсіз, ал болашаққа сенудің қажеті жоқ. Өмірді жақсы жағынан өзгертуге сенімнің жоғалуы.

- Көптеген проблемалар – адам біртіндеп шешуін табатын барлық проблемалардың шешімінің жоқ болып көрінуі.

- Басқа адамның жанын ауырту мүмкіндігі – кейде адам өзімен бірге проблемасын алып кетіп, өз жанұясының өмірін жақсартамын деп есептеуі.

- Прблеманы шешу тәсілі-адам өз-өзіне қол жұмсауды ержүректілікпен күштің көрсеткіші деп қарастырады.

Суицидтің себептері:

-ситуациялық: жақын және сүйікті адамдарының өлімі және оған куә болуы, ата-аналар және үлкендермен күрделі дау- дамайлардың болуы, қалыпты қарым-қатынасқа қабілетсіздік, психикалық аурудың болуы, бақытсыз махаббат және т.б.

- Әлеуметтік – психологиялық тұрғыдағы себептер: оқушылармен жүргізілетін психологиялық дайындық жұмыстарының аз жүргізілуі немесе нашарлығы (балаладың проблемалы жағдайларда өз-өздерін басқара алмауы, қиын жағдайлардан шығуда өзін дұрыс бағыттай алмауы; кері әсерлерге қарсы тұра алмауы, өзіндік ішкі қорғаныс бағытының, алға жетелейтін мақсаттың жоқтығы, эмоциялық күйлердің тұрақсыздығы, фрустрацияға, стресске бейімділігі; ҰБТ жағдайларында, әсіресе теріс не төмен нәтижеге ие болғанда өздерін ұстай алмауы, т.б.); мамандардың педагогикалық- психологиялық біліктілігінің төмендігі, осы мәселенің алдын алуға байланысты зерттеу, түзету, алдын алу жұмыстары бойынша практикалық әдістемелердің жоқтығы және т.б.

- Экономикалық-психологиялық тұрғыдағы себептер: балалардың құрбы-құрдастары қатарынан қаржы қаражат, киім киісі, ақша жарату, материалдық-тұрмыстық жағдайы жағынан жетіспеушілік көруі, т.б.

Суицидалды мінез-құлық соматикалық, психикалық ауытқуы бар, тіпті сау адамдарда да кездеседі. Сондықтан өзін- өзі өлтіретін адамдардың барлығының психикасында ауытқуы бар деуге болмайды. Медициналық статистикаға байланысты адамдардың бір жартысын ақыл- ойы кеміс адамдар, бірін жүйке-жүйесі тозған адамдар, бірін мазасыз адамдар десе, енді бірін өз эмоцияларын басқара алмайтын адамдар құраса, қалған бөлігін ешқандай психикалық ауытқуы жоқ адамдар құрайды екен. Суицидальді мінез-құлық тағыда балалар үйінде және толыққанды емес отбасында өскен балалар арасында жиі кездеседі. Сонымен қатар отбасы аралық қақтығыс, әке-шешесінің айырылысуына да байланысты болады. Көктем, жаз жыл мезгілдерінде сейсенбі күні суицид жасалу күні жоғары болады. Күз, қыс мезгілдерінде сәрсенбі, бейсенбі күндері суицидтің жасалуы төмен болады деп қарастырады. Суицидальді мінез-құлық көбінесе депрессия кезінде, алкогольдік токсикомания, психопатия және аффект кезінде жиі кездеседі. Өзін-өзі өлтіруге көбінесе индивидуалды проблемалар итермелейді. Қазіргі кезде жастар өздерінің өмірлерін бағалай алмайды. Егер бір проблеманы шеше алмай жатса, олар өз өмірлерін қиюға даяр болады, өйткені олардың ойларынша олар тек осылай ғана тыныштық, уайым-қайғысыз өмір және махаббат табатын сияқты. Көбінесе жасөспірімдер мен балалар жерлеу рәсімін көз алдарына елестетіп, ата- аналарының жылағандарын елестетіп, олардан өш алмақ болады. Адам өліміне әлеуметтік жағдайлар, жалғыздық та үлкен әсерін тигізеді. Бірақ кей біреулер ұрсысып өзін- өзі өлтіретін болса, енді біреулері түрмеде отырып бостандықты аңсайды. Сондықтан қоғамда өмір нашарлаған сайын суицидте көбейе түседі. Өзін-өзі өлтіру — өзін өмірден қасақана айыру (суицид). Өзін-өзі өлтірудің себептері әр түрлі. Көп жағдайда өзін-өзі өлтіруге себеп болатын нәрсе өмір жағдайының шынайы қиындылығы және өмір оңалмайды деп есептеу. Депрессивті жағдайлар «жиналып» соның салдарынан өзін-өзі өлтіру болуы мүмкін. Өзін-өзі өлтіру қарттарға, нашақорларға, жазылмайтын аурумен ауыратындарға, қылмыскерлерге тән әрекет. Балалардың өзін-өзі өлтіруі ашық қарсылық білдіру түрінде, көбінесе ата-аналарына қатысты жасалады. Қазіргі кездегі жастардың суицидке бару себебі, олардың өмір тәжірибелерінің болмауына, олардың алдарына қойған мақсаттарына жете алмау себептеріне байланысты және өмір қиындықтарына шыдамауына байланысты болады.