1..«Девиантология» пәнінің мәні, мақсаты мен міндеттерін айқындаңыз

Пәннің мақсаты: студенттердің кəмелетке толмаған балалар мен жас өспірімдердің мінез-құлықтарындағы ауытқуларды болжау жəне алдын алу бойынша түсініктері мен психологиялық жəне педагогикалық білімдерін жетілдіру.

Пәннің міндеттері:

• Студенттерде нормадан ауытқушы мінез-құлық табиғаты туралы теориялық білім қалыптастыру;

• Девиантты мінез-құлықтың қалыптасуына əсер етуші жағымсыз факторлар туралы студенттердің білімдерін жетілдіру;

• Студенттерді кəмелетке толмаған балалардың мінез-құлықтарындағы ауытқушылықтың негізгі алдын алу шараларымен таныстыру;

• Бағдарламаның мазмұнына сай балалармен жəне жасөспірімдермен түзету — реабилитация жұмыстарына арналған тренингтік сабақтарда студенттердің практикалық дағдыларды игеруіне жағдай жасау.

Осы бөлімнің міндеті «мінез-құлықтағы ауытқушылық (девиация)» ұғымын анықтау болып табылады. Девиация (ауытқушылық) көпшілік мақұлдаған нормалар мен белгіленген стандарттардан (моральдық, əлеуметтік, заңдық) ауытқыған мінез-құлық

деп есептеледі. Психологияда адамның белсенділік деңгейін көрсету үшін іс-əрекет, қарым-қатынас, таным секілді ұғымдармен қатар «мінез-құлық» термині кең қолданылады. Кез келген мінез-құлыққа баға беру əрдайым қандай да бір нормамен салыстыруды қажет етеді. Алайда, өкінішке орай, барлық мүшелері жалпы нормативті талаптарға сай əрекет ететін қоғам жоқ. Ауытқушылық əртүрлі формада кездесуі мүмкін: дарындылар, дуаналар, тақуалар, əулиелер, қылмыскерлер жəне т.б.

2.. Девиантология ғылымының тарихы мен дамуы туралы теорияларды жазыңыз

Əлеуметтануда ауытқыған мінез-құлықтың пайда болуының себептерін түсіндіретін бірнеше бағытты бөліп көрсетеді. Н.Смелзер: «девиантты мінез-құлық деп қоғамда қалыптасқан

нормалар мен типтерге сай келмейтін іс-əрекеттерді түсіну қажет» деп жазған. Кейбір зерттеушілер аталмыш ұғымды анықтауда қосымша, дəлірек анықтайтын белгілерді енгізуді ұсынады. Сонымен, Роберт Мертон «Əлеуметтік құрылым жəне аномия» атты еңбегінде мінез-құлықта ауытқулардың пайда болуының себептері қоғам ұсынған мақсаттар мен оларға қол жеткізу құралдарының арасындағы келіспеушілік деп есептейді, басқаша айтқанда, адамдар аномия күйіне əртүрлі жолдармен бейімделеді: конформизммен немесе мінез-құлықтағы ауытқулардың əр алуан түрлерімен. В. Фокс девиантты мінез-құлық «тəртіп бұзушыны

түрмеге қамауға немесе басқа жазаға тартуға əкелетін, нормадан ауытқу» деп есептейді. Бұл анықтамалар «девиантты мінез-құлық» ұғымының мазмұнын едəуір тарылтады, өйткені əлеуметтік-құқық саласының аз ғана бөлігін қамтиды. ХХ ғасырдың басында бихевиористтер мінез-құлық —психологиялық ғылым пəні деп жариялағаннан кейін, адамның мінез-құлқы туралы ғылыми түсініктер кең тарала бастады. Мінез-құлық психологиясының негізін салушылардың бірі Джон Уотсон (1931) мінез-құлық туралы мынандай пікір айтқан: «мінез-құлық— жұмыртқаның ұрықтануы кезінде пайда болатын жəне ағзаның дамыған сайын күрделенетін үздіксіз белсенділік ағыны».Тұлғаның мінез-құлқын зерттейтін бұл пəнаралық саланың қазіргі күйі ынтымақтастық емес, қарама-қарсыластық сияқты көрінеді. Бүгінгі таңда кең тараған əрекеттің бірі девиантты мінез-құлық психологиясы мен психопатологиясының қарама-қарсылығы болып табылады, яғни сау жəне ауру психикалық іс-əрекет мəселелерін шектеу, оларды бір-бірінен ажыратып қарастыру.

Девиантты мінез-құлықтың айқын мысалы — есірткі заттардың қолданылуы. Оның психологиялық мəселесі (есірткіге психологиялық тəуелділік) жəне медициналық (наркотикті теріс пайдалану), физикалық тəуелділік — нашақорлық. Өз көзқарастарының басты ой

желісін ескере отырып, В.Д.Менделевич кітабында мынандай анықтама береді: «Адамның девиантты мінез-құлқы қоғамда қабылданған нормаларға қарсы келетін жəне психикалық

үрдістердің теңсіздігінде, бейімсіздікте, өзін-өзі актуальдендіру үрдісінің бұзылуы кезінде жəне өзінің мінез-құлқына эстетикалық жəне өнегелі қадағалаудан ауытқу кезінде пайда болатын қылық

жүйесі немесе жеке қылық болып табылады». Қазіргі кезде девиантты мінез-құлықты зерттеу екі бағытта қарастырылады: біріншісі — психикалық денсаулық нормасынан ауытқыған мінез-құлық ретінде (жүйке аурулары, психосоматикалық бұзылулар, патологиялық күй жəне т.б.); екіншісі —

«əлеуметтендіру — дезадаптация — оқшаулау» құқықтық, мəдени жəне əлеуметтік нормаларды бұзуымен байланысты əлеуметтікке қарсы мінез-құлық. Девиацияның ең айқын көрінісіне делинквентті (құқыққа қарсы) жəне криминалды (қылмыстық) мінез-құлық жатады. Психологиялық сөздікте девиантты мінез-құлық «адамның белгілі бір қоғамда бекітілген немесе қалыптасқан нормалар мен үміттерге сай келмейтін іс-əрекеті, қылығы» деген мағынада берілген. Сондықтан да ауытқыған мінез-құлық психология, педагогика, психиатрия секілді ғылымдардың зерттеу нысаны болса, əлеуметтік құбылыс ретінде əлеуметтану, құқық, əлеуметтік психология ғылымдарының зерттеу пəні болып табылады.