1 Қысқа мерзімді активтердің теориялық негіздері

Қысқа мерзімді активтердің сипаты мен нормативтік-құқықтық реттеу олардың есепке алу экономикалық табиғаты.

ҚЕХС 1 (п.57) сәйкес активтерге ағымдағы активтер классына жатқызылуы тиіс:

• ол іске асырылатын немесе қалыпты операциялық цикл ішінде сату немесе тұтыну үшін пайдаланылатыны күтілуде;

• ең алдымен сауда мақсатында немесе қысқа мерзімге сақталады және баланс күнінен бастап есептегенде, он екі айдан аспайтын мерзімге жүзеге асырылады деп күтілуде; немесе олардың пайдалану бойынша шектеулерсіз, қолма-қол ақша немесе ақша қаражатына балама болып табылады. Барлық басқа активтер ағымдағы активтер классына жіктелуі тиіс.

Әлиев М.Қ., Алтынбеков М.А «Ағымдағы активтер», «қысқа мерзімді активтер», «айналым активтер» түсініктерін - ҚЕХС­на сәйкес айналым капиталымен ұқсастығы, ағымдағы активтер құрылымын қалыптастыру шамасы олардың қаржыландырумен тығыз байланысты. Кәсіпорындарда өндірістік­коммерциялық қызметінің үздіксіздігі үшін түрлі меншік нысандарының ағымдағы активтерге инвестициялар қажет дегенді білдіреді деп қарастырған [1, 48 б.].

Құбылыстар мен процесстер, айналым мүлігі бір мезгілде пассивті балансында көрсетіледі, яғни тиісті қаржыландыру көзі болып табылады.Мысалы, автоматты түрде шикізат сатып алу және оларды қамтамасыз ету үшін қаржылық міндеттемені жасайды, өз кезегінде, осы банк шоттарындағы міндеттемелер профициті қолма-қол ақша мен кәсіпорынның қолма-қол бөлімінің төлемін азайтады және сол уақытта несие төлемдерді жабу үшін қажет капиталдың мөлшерін азайтады. Дайын өнімді жүзеге асыру барысында дебиторлық қарыз көлемін ұлғайту және қосымша қажеттілікті қажеттігі көбею мүмкін. Ақша қаражаттың уақытылы түсуі кірістер мен кәсіпорынның меншікті қаржы ресурстарының өсуіне әсер етеді.

Кәсіпорынның ағымдағы активтердің мақсатты басқару және бухгалтерлік есеп алдын ала жіктеу қажеттігін анықтайды. Қаржылық басқару ұстанымы бар, бұл жіктеу 1-суретте көрсетілген ол мынадай негізгі сыныптау негізінде жүзеге асырылады.

Елеулі құрылымдық өзгерістер ­мекеменің тұрақсыз жұмыс белгісі және, керісінше, жұмыс капиталының құрылымының тұрақтылығы өндіру және өнімді сату (жұмыстар, қызметтер), сондай-ақ белгіленген процесін көрсетеді.

Айналым капиталын бірінші функциясының мазмұны тұжырымдалуын төмендегідей көрсетуге болады: айналым капитал құны озық қозғалыс жұмыс нысаны өндіру және сату процесін сабақтастығын айқындайды, және айналым капиталын айналымы сабақтастық (жүйесін қалыптастыру бүкіл жұмыс капитал көздерінің қалыптастыру) қаржылық және несиелік механизмі арқылы қамтамасыз етіледі [2, 67 б.].

Сурет 1 - Ағымдағы активтердің сыныпталуы

Айналым капиталын екінші функциясы өндіріс процесінде оның экономикалық әсері болып табылады. Өндіріс және сату процесін бойынша айналым капиталын әсері, және оның тиімділігі ғана емес, айналым капиталын ұйымдастыру болуы болып табылады.

Белгілі бір күнтізбелік күніндегі жағдай бойынша қысқа мерзімді активтерінің құны бухгалтерлік баланста және оның қосымшаларына, соның ішінде бухгалтерлік есеп ұсынылған мәліметтермен тікелей көрсетіледі. Белгілі бір күнтізбелік мерзімде ағымдағы қаражаттар көлемі, көбінесе тоқсанның,жылдың басында немесе соңына қарай анықталады және белгілі бір уақыт кезеңі ішінде динамикасы туралы қорытынды жасауға мүмкіндік бермейді, тіпті кәсіпорынның нақты қорытындылармен сол уақытта анықталған тиімділігі болуы мүмкін емес, онда орташа көлемді қолданады.

Ағымдағы қаражаттар ұйымдастыруды қажет етеді, олардың тиімділігін арттыруға көмектеседі. Ол үшін келесі мәселелерді шешу қажет:

• ағымдағы қаражат құрамы мен құрылымын анықтау;

• ағымдағы қаражаттар үшін өндірістік талаптарды белгілеу;

• ағымдағы қаражаттар қалыптастыру көздерін анықтау;

• ағымдағы қаражаттарды дұрыс басқару;

• қауіпсіздік және ағымдағы қаражат тиімді пайдалану үшін қажетті жауапкершілік деңгейін анықтау [3, 50 б.].

Қысқа мерзімді активтердің құрамына ағымдағы өндірістік активтерін құрайтын және айналымдағы , жекелеген элементтерін оларды орналастыру жиынтығы кіреді.

Ағымдағы қаражат кәсіпкерлік қызметі үшін қаржыландыру мен несиелендіру аса маңызды,олардың қатарына келесі элеметтер кіреді:

1. Қорлар.

2. Дебиторлық қарыз.

3. Қаражаттарды есептеу.

4. Ақша қаражаттары.

Айналым капиталының құрылымы яғни, өндірістік айналым және қаражат өңдеу жеке элементтерінің қатынасы, ол айналым капиталдың жалпы сомасына әрбір элементтің үлесін көрсетеді. Айналым капиталы құрылымын оқу бағалау қабілетіне ақшалай қаражаттарды шаруашылығы айналымын босату оперативтік ұйымдастырылуына мүмкіндік береді, қаржылық­ шаруашылық қызметі үшін қажетті міндеттерді өтеу (1кесте).

Кесте 1 – Функционалдық рөлде ағымдағы активтердің құрамы мен құрылымы

Ағымдағы активтер тобы	Ағымдағы активтер құрылымы
1	2
1.Ағымдағы өндірістік қаражаттар	1.1.Өндірістік қорлар: - шикізат - негізгі құралдар - сатып алынған жартылай фабрикаттар - отын - қосымша материалдар - басқа да материалдар
	1.2.өндіріс процесіндегі қаражаттар - аяқталмаған өндіріс - өз өндірісінің жартылай фабрикаттары - алдағы кезең шығындары
2.Айналыс саласындағы ағымдағы активтер	2.1. Іске асырылмаған өнім - кәсіпорын қоймасындағы дайын өнім - жөнетілген өнім, бірақ әлі төленбеген -қайта сату үшін тауарлар
	2.2.Ақша қаражаттары - касса - есеп айырысу шоты - валюталық шот - құнды қағаздар - басқа да ақша қаражаттары - басқа да кәсіпорындармен ұйымдармен есеп айырысу
3.Айналым капиталының жалпы сомасы	Қатар 1 +Қатар 2
Е с к е р т у - Нұрсеитов Е.О. Ұйымдардағы бухгалтерлік есеп, 2009 ж. [4]

Қысқа мерзімді активтер есебі Қазақстан Республикасының Заңы «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы» 28 ақпан, 2007, жылғы №234 ІІІ нормативтік­құқықтық реттелуі арқылы жүзеге асады, бухгалтерлік есептің келесідей міндеттер тұжырымдалған:

• бухгалтерлік есеп ақпарат ішкі және сыртқы пайдаланушылар пайдаланатын ұйым мен оның мүлкі туралы толық және нақты ақпарат қалыптастыру;

• шаруашылық операцияларын ұйымдастыру және бекітілген ережелер мен бағалаулар сәйкес меншік және міндеттемелер, материалды пайдалану, еңбек және қаржы нәтижелерін, олардың орындылығын, қолжетімділігін және қозғалысы іске асыруға Қазақстан Республикасының заңнамасының сақталуын бақылауды жүзеге асыру үшін қажетті ақпаратты қамтамасыз ету;

• операциялар және ішкі резервтерді анықтау теріс нәтижелерін алдын алу, оның қаржы тұрақтылығын қамтамасыз ету [5].

Бухгалтерлік есеп негізгі мақсаты кәсіпорынның экономикалық қызметінің толық көрінісі болып табылады және оның мүліктің сақталуын бақылау. Клиенттермен және қосалқы мердігерлермен елді мекендердің мәртебесі бастап,оның қызметкерлерiне еңбекақы уақытылы төлеу, салықтар мен алымдарды, сондай-ақ басқа да бюджетке төлемдер төлем тәртібі кәсіпорынға байланысты. Бұл жағдайларда, төлем тәртібін сақталуын бақылау үшін қажетті, бухгалтерлiк есеп бөлімінің мамандарымен көмегімен жүзеге асырылады.

Қысқа мерзімді активтердің негізгі міндеттері мыналар болып табылады:

• Қысқа мерзімді активтердің барлық операциялардың құжаттамасының уақытылығы және дұрыстығы;

• сақтау орындарында және қозғалыстың барлық кезеңдерінде олардың қауіпсіздігін бақылау;

• ағымдағы активтердің жүйелі бақылау;

• өнеркәсіптік стандарттарға салыстырғанда ағымдағы активтердің жинақ немесе шығындарының сомасына дәл ақпаратты уақтылы алуын;

• мердігерлермен сатып алушылардың есеп айырысулар уақытылы бухгалтерлік есеп шоттарында төлеуге жіберілетін соманы атқарылған жұмыспен қызмет көлемі туралы ақпарат алу;

• меншік және жұмыстар мен материалдық активтерді есептен шығару бақылау көлемі толықтырулар болдырмау үшін жалақы тапсырыстарды есептен шығаруға бастапқы құжаттар бойынша атқарылған жұмыстардың көлемі салыстыру;

• орындалған және тапсырылған жұмыс, көрсетілген қызмет және есеп айырысулар басқару шешімдерінің қабылдау ұйымның басшыларына объективті және уақытылы ақпаратпен қамтамасыз ету [6, 257 б].

Осылайша, дипломдық жобаның теориялық бөлігінің нәтижелерін келесідей қорытынды жасаймыз: қысқа мерзімді активтер қаржылық жағдайда бағалаумен байланысты қаржылық есептіліктің элементтері болып табылады.