1. Байыҡ сәсәндең ҡаҙаҡ аҡыны бохар менән

ӘИТЕШКӘПЕ

Байыҡ Салауаттың атаһы Юлап, уның атаһы Аҙналы менән Әй ⁷⁵ буйын биләгән Байназар тархандың улы булған. Байназар тархандың биш улы: өлкәне Байыҡ, икенсеһе Танып, өсоцсоһо Тайып, дүртенсеһе Ҡайып, бпшенсеһе Танһыҡ булған.

Үҙе сәсән булып, Байыҡ атаһынан йәшләй айырылған, ил гиҙгән; үҙалдына көн иткән Тайыбы Аҙналы тархандың ҡыҙып урлаған да был диярҙа * тормаған, ҡаҙаҡ араһына тайған. Танып менән Ҡайыбы бер яуҙа ғәйеп булған. Байназар — топсок улы Танһыҡ менән көн күргән.

Танып менән Ҡайып ғәйеп булған яуҙа Байыҡ та, Юлай ҙа булған. Яуҙан һуң, алай итеп, былай птеп, атаһы Юлайҙы аҡлат- ҡан. Байыҡ, морон тортор ер танмай, ҡаҙаҡ араһына ыҡлаған.

Шунда йөрөгәндә, Байыҡтап ҡаҙаҡ сәсәндәре ⁷¹³ көлөп, мыҫҡыл игергә уйлап, былай тигән:

Истәк * булдың, бар булдың,

Киң далала зар булдың.

Ү ҙең ә й ом аҡ ә йт ә й ем,

Тапһаң, улым итәйем,

Тапмаһаң, ҡолом итәйем;

Кондоҙ ҡупым которһөң,

Кисеп й онон тетерһең,

Йоҡом ҡалды тимәҫһең,—

Кондоҙ сырым итерһең.

Киң далала ҡуш агас,

Ҡуш ағастың ҡуш башы —

82

Бер ҡаҙанға һыймаҫтан Ҡуш ҡусҡарҙың ҡуш башы Бар нкәп ил ҡашҡаһы *.

Ат башындай ҡаҡ ерҙән Яра тошкән аҡ түгел,

Ай менән көндәй икәүһе,

Яңғыҙланған таҡ түгел.

Байыҡ:

— Киң далам тии әйткәнең —

Иленән ҡасҡан был истәк,

Маҡтаһын тип көткәнең,—

Мин дә күргән ер икән, һин дә белгән ер икән.

Ағас-таштан ҡыу булғас,

Өҫтөн яшын пар * ҡылған;

Сағыл тауҙан ҡыу булғас,

Шараҡ ҡыҙҙай һын булғас,

Ҡомдан сөйәлдәй тау ҡылған; һум елендән һот аҡмаҫ, һыуһаған йотом һыу тапмаҫ —

Дала тигәнең шул икән.

Турһыҡтай бурһыҡ үҫтергән,

Ҡарһаҡтан барын буҫтырғаи *,

Бутаһын юйған нары ман Ишәктән моңло ҡысҡырған,

Б үтәп моңо булмаган, һии-һпл торған сүл икән.

Ҡаяла талпынған боркөтөн,

Толпарҙа елкенгән егетен Алмаштырған бер бөтөн,

Алмаштырған бер бөтөн,—

Тойә өҫтондә ялпацлап,

Ҡолаҡсыны һәлпәңләп,

Ҡаҙаҡ тигән ир икән.

Ҡуш ағасым тигәнең —

Киң далала ҡуш ылаш;

7\аҙлғыңды киптергән Киң далала Ҡуш Алаш ⁷⁷.

Ҡуш ағастың ҡуш башы,

Тап Алаштың ҡашҡаһы * —

Бер ҡаҙанға ҡуш антын һалып бергә ҡайпатҡан,

Туҡалдай кейәү һайлатҡан Абылай солтан хан икән.

Шунан һуң ҡаҙаҡ бойҙәре Байыҡты тоторға эҙләй башлаған. «Илгә айҙар, йөрәккә хәнйәр булырға итә икән»,— тип юҡ итергә уйлағандар. Байыҡ ҡасҡан, кире Уралға ҡайтҡан.

83

2. Байыҡ сәсәндең салауат батырға әйткәне

Күн һыуҙар аҡҡан, күп йыл үткәп. Байыҡ сәсон айҙар булып, Аҙналы улы Юлай старшина булып дан тотҡан. Берҙән-бер кон Байыҡ мәмерйәнән сығып, Ҡылыс тауҙың башына менеп уйлап ултырған да, Юлайға бармак булып, юлға сыҡҡан. Кптеп барғанда, һунарға сыҡҡан Салауатҡа тап булған. Иҫәнлек-Һаулыҡ һорашҡан. Салауат үҙен танытып, Байыҡтың кемлеген һорағас, Байыҡ былай тигән, тн:

һөйләһәм, һүҙ оҙайыр,

Тыңлаһаң, һинең тағы ла Ҡолагың шәмдәй тоҙәйер;

Кем булһа ла буланым,

Шуны әйтеп уҙайым:

Ил тигәндең кеме юҡ,

Бейе лә бар ⁷⁸ был плдец,

Ире лә бар был илдең,

Ике арала йороүсе Теле лә бар был илдең.

Ҡыҙы ла бар был илдең,

Наҙы ла бар был илдең,

Ҡыҙ алам тии, туҡмалған Таҙы ла бар был илдең.

Күсе * лә бар был илдең,

Косо лә бар был илдең;

Күсен ситтәр талағас,

Үсе лә бар был илдең.

Илдең ире тиһеңме,

Таланған күстән айырылған —

Шуларҙың бере тиһеңме?

Туҡмалып та таҙ ҡалған,

Ҡаны агын һаҙ булғап,

Яуызды күрһә, ҡарпыған,

Йөрәгенән матҡыған,

Асыуҙа ҡайнап сыныҡҡан,

Уралда аупап ереккән,

Ҡанһыраған арыҫландай Ҡаңғырып йөрөгән ҡартымын!

Аты юҡҡа — атымы к,

Яуызға һамап ятымын.

Торор йорто юйылған,

Балалары һуйылған,

Батырҙары ҡыуылған Ил сәсәне, ҡартымын.

Атҡа менеп сабырҙай Юлдаш эҙләп юлыма,

Ҡаяла башаҡ ҡайратыр

84

Ҡорҙаш эҙләп ҡонома,

Ҡаңғырып йөрөгән ҡартымык. Айҙар тигән атым бар,

Ҡулымдан ҡорал һалмаҫҡа Илгә биргән антым бар.

Салауат тигән исемең Ишетеп беләм ҡолаҡтан,

Исемеңде ишетеү —

Белеү түгел йөрәктән.

Юлыма тап килгән һуң,

Әйтә торған һүҙем бар.

Уралда үҫкән күп батыр,

Бары буйын буйлаған,

Ат оҫтондэ уйнаған,

Ҡаяла башаҡ ҡайраған,

Егет булып бары ла һылыу ҡыҙып һайлаған,—

Бары ла үткән, ҡалмаған. Батырын тапҡан ил ҡалған, Батырҙар сапҡан юл ҡалған. Батырҙар сапҡан — ил тигән, Хандар сапҡан — ҡол тигән,

Йөҙ егерме ауылды Ҡыуҙай үртәп көйҙөргән,

Ил оҫтонә яу ҡылған,

Ил таларға дау һалған,

Илде ҡанға йоҙҙоргән,

Тәфкпләү ⁷⁰ ҙә сапҡан, дан тигән Ат йөҙҙөрөп күҙ йәшкә,

Ошаҡ тейәп тиктәҫкә,

Олатайың Шәғәлс ⁸⁰,

Уның улы Аҙналы,—

Улар ҙа сайҡап, мал тигән.

Ҡол теләгән ҡол алған,

Мал теләгән мал алған,

Яу теләгән яу һалған,—

Бары ла үткән, ҡалмаған.

Хан башын да ер йотҡан, Тәфкиләүҙе лә ер упҡан, Шәғәлене лә ҡуймаған,

Уның башына ил еткән,

Аҙналыны ла аҙаҡтан Янаралы әт иткән.

Бары бөткән, ҡалмаған,—

Ҡаяға тамған ҡан ҡалған, Батырҙар сапҡан юл ҡалған, Дошманға бысаҡ ҡайраған Бөтмәй торған ил ҡалған. Аҙналының балаһы

S3

Инде Юлай пи котә?

Яумы котә, дан котә?

Атаһы юлын эҙләйме?

Батырҙар юлын күҙләйме?

Өйонә тобәп барайым,

Йоҙонә күҙ һалайым,

Йөрәге ппсек һуҡҡанын Тел төбөнән беләйем.

«Батырҙар юлы ереккән,

Саң баҫҡан, эҙлән танманым,

Ҡылысым үтмәҫ, тутыҡҡан,

Ҡаяла ҡайраҡ тайманым»,—

Тиһә: «Бына — мпн! — тирем,—

Батыр юлын буйлаған,

Ат өҫтөндә уйнаған

Алдыңа кнлгән ҡарт,— тирем,—

Ат өҫтөндә санҡанда,

Алдыма дошман баҫҡанда,

• Елем менән дошманды

Ҡолата килгән ҡарт!»— тирем.

Байыҡтың һүҙен ишеткәс, Салауат та аңлаған. Байыҡ ҡартты үҙе менән бергә алып ҡайтып киткән.

Юлай менән өсәүһо һөйләшеп, һүҙ үткәндәрен саҡырып, бергә кәңәш тойнәшеп, яу башларға булғандар.

һуғышта былар еңелгән. Башлыҡтары Пугачев та, Салауат менән Юлай ҙа— бары ла ҡулға алынған. Әлеге Байыҡ ҡарт, меҫкен, тағы ла ҡасҡы булып йороргә гснә ҡалған. Артынан эҙәрләү төшкәс кемгә генә барһа ла, бары ла ҡурҡҡас ҡурсыуҙан, Байыҡ бөтөнләй күҙ йырған. Берәү күрмәгән, белмәгән — ғәйеп булып юғалған.