1-билет

1Бөгелектер және олардың ветеринариялық маңызыбөгелектер имаго сатысында қореқтенбейтін,ауыз аппараты жетілмеген,қосқанатты, денесін түрлі түсті түк басқан жәндіктер.Олардың балаңқұрт сатысы әртүрлі жануарлар ағзасын мекендеп, паразиттік тіршілік етіп өседі.Бұлар қосқанаттылар отряды қысқа мұрттылар отряд тармағына қарасты 3 тұқымдастықтарға жіктеледі.Бұл аурулар тобына ірі қара гипедерматозы,яғни оқыра жылқы гастрофилезі (қарын бөгелегі) , ринеэстроз(пысқырық бөгелегі) қой эстрозы (кеңсірік бөгелегі) ж/е т.б. жатады.Бұл аурулар еліміздің барлық түпкірлерінде кездеседі,сол себептен де мал шаруашылығына оразсан зиян келтіреді.

2Иксодид кенелері, жіктемесі, морфологиясыIxodidae тұқымдасыжайылым кенелері 66 туыстыққа бөлінеді.Олар:Hyalomma-шыны көз, Ixodes-жабысқақ,Dermacentor-тері жырғыш, Haemaphisalis қан сүйгіш, Rpipicephalus-желпуіш бас, Boophilus-бұқа сүйгіш.Ixodidae тұқымдасы кенелерінің денесі ірі және біртұтас, пішіні сопақ-ұзынша келген. Денесінің алдыңғы жағында тұмсығыгнатосома орналасқан. Тұмсықтың құрамына: оның түбі, екі қармалауышы, екі хелицері (жоғарғы жақ) және бір гипостомасы (төменгі жақ) енеді. Иксодидтердің қармалауыштары сезім қыз- метін атқарады, олардың көптеген сезімтал талшықтары бар. Қар- малауыштарының көмегімен кене жануарлар терісіне жабысатын жерін тауып алады.Қармалауыштар арасына өткір тістерімен қаруланған хелицерлер орналасқан.Хелицерлердің астыңғы жағына гицостом орналасқан, оның үсті тікен тәрізденіп иректелген, солары арқылы кенелер теріге мықтап жабысады. Тұмсықтың тұрқы мен пішіні әртүрлі.

3Қышыма қотыр кенелеріне зерттеуге материалдар алу , зерттеу және кенелерді жинау әдістеріӘдетте кенелерді жайылымнан және жануар денесінен жинап алады. Осы деректергө сүйене кенелер фаунасын нақтылы жерде анықтауға болады. Жайылым жағдайында айына 2-3 рет ауылшаруашылық жануарларынан, шопан иттерінен жинапған кенелер арахнофауна деректерін толықтыруға мүмкіндік туғызады. Жануарлардың құлақ, бас, мойын, төс, қолтық арты, желін, шап, құйрық асты түбі тұстарын мұқият тексеріп, байқапған ересек кенелерді екі. саусақ (бас және сұқ саусаққа резинке қолғап киіп) көмегімен жинаған дұрыс. Кене денесін бірден тартып апмай, ерсілі-қарсылы қимылдатып тартқан жөн. Кене туыстығын анықтау үшін тұмсығын денесімен міндетті түрде бірге апу қажет, егер тұмсығы теріде қапып қойған жагдайда оны қабындырады. Ал дернәсілдерін (личинка мен нимфа) пинцет көмегімен жинайды.Табылған кенелер апдын апа 70 %-тік спирт немесе Барбагалло ерітінділері құйылған пробирка немесе аузы кең шыны сауытта, ал кейбір жағдайда ылғапданған сорғыш қағаз, ағаш ұнтағы түбіне салынған ыдыстарда жиналып лабораторияға жөнелтіледі. Тек әрбір сынамадағы ыдыс сыртындағы қағазда (этикетка) қай мап түлігінен, қай уақытта, қай елдімекенде жиналғаны көрсетіледі.

2-билет

1.Иксодид кенелерінің биологиясыИксодид кенелері өзінің жеке дамуында (онтогенезінде) бірнеше сатыдан өтеді. Оларға жұмыртқа, балаңкене, нимфа және имаго жатады. Аталы- ғымен шағылысқан кенелердің ұрғашылары, мал қанына тойынғ- ан соң жерге (жайылымдарда) түсіп, күн сәулесі түспейтін жы- рыққа, тастар астына, қалың ескі шөп ішіне және т.б. жұмыртқа- лайды. Кенелердің ұрғашылары 3 мыңнан 15 мыңға жуық жұмыр- тқа салады да тіршілігін тоқтатады. Үш аптадан кейін жұмыртқа- лардан алты аяқты балаңкенелер шығып, мал қанымен қоректе- неді. Кейбір балаңкенелер жануарлар денесінен түспей, дамуы- ның келесі сатысы — нимфаға айналады. Нимфа сатысы да 4-6 тәулік қан сорғаннан кейін жануарлар денесінен түсіп немесе сол жануардың үстінде-ақ ең соңғы сатысы-имагоға айналады. Әр нимфадан кененің ұрғашысы не еркегі шығады. Кенелердің то- лық өсіп-даму циклі (айналымы) олардың таралу ареалына байла- нысты — бірнеше айдан 3—4 жылға дейін созылады.Жайылым кенелерінің мал түріне шабуылдауына байланысты оларды бір иелі, екі иелі және үш иелі деп жіктейді. Бір иелі кенелер өсіп-дамуының барлық сатьшарында бір ғана жануардың қанын сорады. Екі иелі кенелер балаң және нимфа сатыларында бір жа- нуарды талап, ал имаго сатысында басқа жануарды талайды. Ал,1 үш иелі кенелердің балаң, нимфа және имаго сатылары үш түрлі I жануарларды талап, өсіп-дамиды.

2.Ешкі кривеллиозыкривеллиоз-ешкінің тері асты бөгелегі туғызатын ауру.немесе ешкі оқырасы деп те аталады.Hyp.silenus буын аяқтылар типіне жатады.диптериа отрядына қосқанатты,мұрттары қысқа.Ірі қара гиподерматозына өте ұқсас.Орташа деңгейдегі шыбын,көздері өте жақсы жетілген,үстін түк басқа, арқасында 2 сұрғылт жолағы бар,дара жынысты.Олар негізінен түс кезінде ұшады.Ұшу мерзімі сәуірден маусымға дейін.330-400 жұмыртқаға дейін салады.4 сатыда дамиды.Қыста жұлын айналасында жатады.Теріде тесік пайда болып сол арқылы олар сыртқы ортаға шығады.тем жоғары болса олар жылдам имагоға айналады.1 жылдық шыбындарда интенсивтілігі көп болады.Олар желді жақсы көрмейді.Ешкі өріс ауыстырғанда бірге көшіп жүреді.Теріні бүлдіреді,организмді уландырады,қондылығы төмендейді.Вет сан шаралар:ешкіні зерттеу,0,04 стомазан пайдалынылады.Ивамек зерттелмеген.

3.Кенелерді өлтіру, консервілеу, уақытша және тұрақты препараттар жасау әдістерікенелерді өлтіру үшін акарицидтер мал шарушылығына көп зиян келтіретін және жұқпалы ауруларды тасымалдайтынэкзопаразит кенелерді құрту үшін де пайдаланылады. Акарицидтердің түрін таңдау, қолдану тәсілі мен мерзімін белгілеу олардың уытына және кенелердің түрлеріне байланысты. Кейбір кенелердің көбею кезеңдері өте жиі болғандықтан олардың акарицидтерге төзімді басқа түрлері жылдам пайда болады. Осыған байланыстыкенелерді құрту үшін акарицидтердің жаңа түрлері, қоспалары, кенелерді улау механизмі өзгешелері қолданылады.Кенелерді энтомологиялық инелерде сақтауға болады.шы банкаларды өліп калған кенелерді энтомалогиялық инелерге кигізіп сақтайды.Оларды қор,ай үшін энтомологиялық қораптарда ұстап нофталинмен өңдейді.Кенелерді консервілеуді 70/ спирт,5/ формалин мен су қоспасы немесе Барбагалло ерітіндісін қолданамыз.

3-билет

1.Иксодид кенелеріне қарсы ветеринариялық шараларИксодид кенелерімен күрес екі бағытта жүргізіледі: біріншісіолардың шоғырланған жерлері - биотоптарында жою, ал екіншісіжануарларға жабысқандарын жою.Кенелерді өз биотобында жою тиімдірек. Кенелерге қарсы шараларды, олар малға жабыспас бұрын бастаған жөн. Кенелердің көптеген түрлері жұмыртқаларын жерге салып, олардан балаң кенелері де сонда пайда болатынын ескере отырып, сол аймақтағы жерді жыртып, көп жылдық шөп егіп, жасанды жайылымға айналдыру жақсы нәтиже береді. Мұндайда көп кенелер өздігінен жойылады, сондай-ақ өсімдіктер құрамы өзгереді, топырақтың жылылық-суықтығы, ылғалдығы өзгеріп, қалған кенелердің тіршілігіне кедергі жасайды.перитройдтар,каратэ фюри,ивермек-ON,моксидектин жақсы әсер етеді.Қораны аэрозольдік әдіспен залалсыздандыру қажет.

2.ЭстрозЭстроз - қойдың кеңсірік құрт ауруы, оны пысқырық деп те атайды. Бұл ауруды Oestrus ovis - қой бөгелегінің балаңқүртnары қоздырады. Олар қойдың танауына, маңдай және бастың қосалқы қуыстарына еніп, сол қуыстардың кілегей қабығын қабындырады.Қой бөгелегі Oestidае тұқымдасына, қосқанаттылар тегіне жатады.Қой бөгелегінің ұзындығы 9-11 мм. Сыртынан қарағанда үлкен шыбынға ұқсас. Басыньщ екі жағында күрделі екі көзі бар, ал төбесінде қарапайым нүкте тәрізді үш көзі бар. Үрғашы бөгелек көздерінің арасы алшақ келеді. Олардың күрделі көздері көптеген қарапайым көздерден құралған. Еркек бөгелектердің көздері үлкенірек әрі бір-біріне жақынырақ орналасқан. Осы белгілеріне қарап, олардың жынысын айыруға болады. Басының алдыңғы жағында екі мұртшасы бар, ауыз мүшелері дамымаған, себебі бөгелектер ересек сатысьшда қоректенбеңці. Кеудесінің төменгі жағында үш жұп аяғы бар. Олардың аяғы бес буыннан тұрады. Кеуде бөлігінің жоғарғы жағында қос қанаттары бар.Қой немесе кеңсірік бөгелегінің өсіп-өнуінде 3 кезең байқала- ды: 1) балаңқұрт, 2) қуыршақ, 3) имаго немесе ересек бөгелектер. Балаң құрттың даму кезеңі 3 сатыға бөлінеді.Диагнозы. Эстрозды анықтағанда эпизоотологиялық дерек- терді, аурудың клиникалық белгілерін, өлекседегі өзгерістерді ескерудің маңызы зор. Эстрозды айналма, яғни ценуроз ауруынан ажырата білу керек.Серологиялық аллергиялық зерттеулер жүргізіледі.Емі ж/е дауалау шаралары:малды жайлауға шығару,малдың қиын биотермиялық әдіспен залалсыздандыру,Емі ивермектин 50 кг-1 мл күзде егу керек.Сембуш жақсы әсер етеді.

3.Кенелердің құрылысын зерттеу, түрін анықтаукенелер өрмекші тәрізділерге жататын буынаяқтылар типіне жатады.Денесі бір тұтас идиасома,тұмсығы гнатасома,кейбір түрлерінің қалқаншалары бар.2 отрядқа бөлінеді.1-қансорғыш кенелер,2- қышыма қотыр кенелері.Паразитаформдық кенелердің денесі алдыңғы және артқы бөлектеріне бөлінбей тұтасып келеді.Қотыр кенелері пішіні ұсақ,19 мыңға жуық түрі белгілі.Сан алуан қотыр ауруларын туғызады.Паразитоформды кене қан сорғанда өзінен 100 есе қан сора алады.Кенелер дара жынысты болып келеді.Денелері біртұтас,кеуде құрсаққа бөлінбеген.Имаго яғни ересек кене 4 жұп аяққа ие.Акариформды кенелер өте ұсақ жануарлар денесінде тұрақты паразитті тіршілік етіп,иесінің сөлімен ұлпасымен қоректенеді.Әртүрлі жеке қышыма қотыр ауруларының қоздырушысы.Аналық кене денесінің артқы бөлігі жұмсақ қатпармен (хитин) жамылып, қан сорғанда дененің бірнеше есе ұлғаюына мүмкіндік береді. Төрт жұп аяғы кене денесінің астыңғы (вентрапьдық) бетінде бекінеді. Әр аяғындағы бірінші қимылдамайтын буын - кокса, екіншісі - ұршық, үшіншісі - сан, төртіншісі - сирақ, бесіншісі - табан алды және алтыншы буыны - табан деп аталады.

4-билет

Гамаз кенелері , жіктемесі, морфологиясы мен биологиясы Гамазоид кенелері де паразитиформ тегіне жататын буынаяқтылар. Бұл кенелер тобы ішінде Dermanyssus gallinae тауық кенесінің практикалық маңызы зор. Бұл кене боррелиоз, орнитоз, тьірысқақ және оба ауруларының қоздырғыштарын тасымалдайды. Сонымен қатар бұл кенелер құс денесіне жаппай жабылғанда олар азады, жұмыртқалау қабілеттілігі төмендейді, тірілей салмағы кеміп, балапандар өлім-жітімге ұшырайды. Тауық кенелері I).D.gallinae ұсақ, тұрқы 0,75 мм-дей (аш кезінде) қозғалымпаз буынаяқгылар. Аш кенелер ашық сары түсті, қан сорған соң олар қызарады, сонсоң қоңырқай тартады. Пішіні сопақ, үстінде көптеген қылдары бар. Дене сырты көптеген қалқаншалардан (склеритгерден) құралған, ал олардың арасында созылымпаз жарғақ бар, ол кененің қан сорғанда 2 есе үжеюіне мүмкіндік береді. Аяқтары ұзын, оның ең бірінші буыны - коксалары қозғалымпаз, ал ең соңғы буын таба- нында жұп тырнақшалары және мөлдір жабысқағы бар. Бірінші жұп аяқтары сезім қызметін атқарады, кене қозғалғанда алдыңғы аяқтары жылдам көтеріліп және жылдам төмен түсіп, кене өз жо- лын сипап көргендей болады, себебі тауық кенесінің көзі жоқ. Ауыз мүшелері тесіп-соруға бейім: жоғарғы жақтары (хелицерлері) ұзын және үшкір. Тыныс тесіктері (стигмалары) 3-ші және 4-ші коксалар тұсында ашылады. Кененің еркегі ұрғашыларынан кішірек, хелицерлері қысқарақ, бірақ қомақты. Балаң кенелері қан сормайды, сыртқы қабыршағы мөлдір, шыны түсті.Тауық кенелері құс қораларында, құс ұяларында мекендейді. Олардың жиылатын жерлері: қабырғаның саңылауы мен жарықтары, құс қораларындағы қоқыс және шаң.

Цефалопинозтүйенің кеңсірігінде ,жұтқыншағында ,тор сүйектің иірлерінде өмір сүретін Oestridae тұқымдасына жататын Cephalopina titillator деп аталатын түйе бөгелегінің балаңқұрттары қоздыратын созылмалы ауру.Қазақша аты құмыр.Қазақстанның Оңт. ж/е Солт. Батысында түйелі аймақтарда кездеседі.Қоздырғышы.Құмыр ауруын түйе бөгелегінің балаңқұртта- ры қоздырады. Түйе бөгелегінің дене тұрқы 8-11 мм. Денесі - бас, кеуде және құрсақ бөлімдерінен тұрады. Түйе бөгелегі ашық- қоңыр түсті. Басы ірі, сары түсті, мандайы сары-сұр түсті. Көздері күрделі, мұртшалары қысқа. Ауыз мүшелері дамымаған. Кеудесі қоңыр күл түсті қызыл, қоңыр дақтары бар. Аяқтары сарғыщ, қанаттары қоңыр.1-сатыдағы балаң құрттарының дене тұрқы -0,72 мм. Бас тұсында аузы және нашар дамыған екі ауыз ілгектері бар, Әр буылтық- тың астыңғы жағы тікенекті. Олар мұрын қуысы иірлерін мекендейді.2-сатыдағы балаң құрттар ақ түсті. Денесі ұршық тәрізді, арт жағы сүйірлеу. Дене тұрқы 0,8-1,7 см, ені 2-3,5 мм. Перитремалары дөңгелек, сары түсті. Жаңа жетіліп келе жатқан ауыз ілгегі және тікендері бар.ІІІ-сатыдағы балаң құрттардың ұзындығы 32 мм, ені 9 мм, денесі 12 буылтықтан құралған.Пішіні цилиндр тәрізді, алдыңғы жағы кішкене кеңірек, сары-сұр түсті. Бас буылтығы қысқа, оңда орақ тәрізді иірілген екі ірі, қара түсті ауыз ілгектері бар.Түйе бөгелегінің өсіп, өнуі. Түйе бөгелегінің қанаттанып ұшуы және жануарларға шабуылы мамыр-маусым айларында басталады. Әр аналығы 800-900 дана I сатыдағы балалан-құрт шығарады. Бөгелектің аналығы ұшып жүріп, түйе танауына 20-30 балапан- құрт бүркіп жібреді. Алғашқыда олар мұрын қуысында, кеңсірікте дамып, одан әрі бастың жоғарғы қуыстарына жылжиды.Патогенезі. Бұл аурудың түйе организміне патогендік әсері басқа да эстридоз ауруларына өте ұқсас.Ауру белгілері. Егер түйе кеңсірігінде бірен-саран ғана бөге- _; лек құрттары болса, цефалопиноз (құмыр) жөнді байқалмайды.Балаң құрттар саны көп болса, түйе тынысы тарылып, демін аузы- лан алады. Ауру түйе басын көтеріп ұстап, жатқанда мойнын ,алға қарай созады, жемін өте баяу шайнайды.Емі.Цефалопинозбен күрестің негізгі әдісі түйе бөгелегінің I I сатьідағы балаң құрттарын жою.Түйе танауындағы балаң құрттарды майысқақ түтікпен шұқып,сыртқа шығаруға болады.Сыртқа шыққан балаң құрттарды жинап алып өртеп жіберген абзал.

Дезакаризация және оның әдістерікенелерді жою,дезинсекцияның түрі.Дезакаризацияны жүргізу нысандары жануар денесі,бөлмелер,кене биотопы.Дезакаризацияны фермаларда,тауык фабрикаларында,ет комбинаттарында ж/е т.б. басқа нысандарда жүргізеді.Профилактиканы жүргізуді алдын ала жоспарлайды,ол үшін кененің биологиясын,дамуын және акарицидтік препараттардың әсер етуін.Дезакаризацияны жүргізудің механикалық,физикалық,биологиялық,химиялық және аралас түрлері болады.

5- билет

Гамаз кенелеріне қарсы ветеринариялық шараларбұл кенелермен тиімді күрес құстан босатылған қораларда жүргізіледі.Ол үшін қора ішін құс саңғырығынан мұқият тазалап,ағаштан жасалған бұйымдарды сыртқа шығарады.Құс қора ішінде дератизация жүргізіледі,көгершін,қарлығаш және торғай сияқты құстардың ұяларын алып тастау қажет.Перитройдтар,макроциклді лактондар,ивермек-он,карате фюри жаксы әсер етеді.Мал қораларын тазалау,малды кенеге қарсы дәрілеу,мал қорасын дезакаризациялау.

ГастрофилезГастрофилез - тақ тұяқтылардың (жылқы, есек, қашыр) асқазан жолдарын, таз қарнын мекендейтін gastrophilidae тұқымдасының Gastrophilus туысына жататын бөгелек балаң құрттары қоздыратын энтомоз ауруы. Гастрофилез малдың ас қорыту процесі бұзылуымен, жануарлардың бірте-бірте арықтауымен, гастритке, гастроэнтеритке шалдығуымен сицатталады.Қоздырғышы. Қазақстанда тақ тұяқтылардың гастрофилезін бірнеше бөгелек түрлері қоздырады.Жылқы бөгелектерінің ішіндегі ең ірісі. Дене тұрқы 13-16 мм, сары қоңыр түсті. Басы үлкен және түкті. Басында екі күрделі және 3 қара- пайым көздері орналасқан. Құрсақ жағында денесін дақтар басқан. Жүмыртқасы сары түсті, ұзындығы 1,2 мм айқын көрінетін көлде- нең жолақтары бар.. I сатыдағы балапан құрттардың ұзындығы 1,05-1,1 мм, ақ түсті. Бас жағында екі ілмекті аузы бар.III сатыдағы балаң құрттардың дене тұрқы 20 мм, пішіні сопақ. Денесінің әр буьштығында екі қатар тікенектері бар, біреуі екіншісінен ірірек.Өсіп, өнуі. Қарын үлкен бөгелегінің ұрғашылары жұмыртқаларын бір бірден жылқының аяқ иық кеуде түктеріне желімдейді.Ауру белгілері:жылқының асқазындағы балаң құрттардың санына байланысты.бөгелек балаң құрттары көмей немесе жұмсақ таңдайда болған кезінде жылқы жөтеледі,суарғанда мұрыннан су қайта ағады,жем шайнауы ж/е жұтуы қиындайды.Анықтау:созылмалы өтеді,сойған кезде анықтаймыз,аллергиялық,серологиялық әдістер ұсынылған.Вет-шаралар:жылқыны жайлауға жаю,30 км дейін жақсы ұшады,ивермектин дәрі, эквален пастасы,аксоматпен өңдеу керек.

Қансорғыш жәндіктерді жинау және сақтау әдістеріқансорғыш жәндіктерді жәндіктер жануарларға жаппай шабуыл жасаған кезде жинаған ыңғайлы.қосқанатты жәндіктерді жәндік жануар денесінде отырған кезде қолымен немесе алақанмен ұстаған ыңғайлы болып табылады.Кейде жәндіктің үстіне шыны пробирка кигізіп ұстаған ыңғайлы.Ал өте ұсақ жәндіктерге сорып алу апараттарын қолданған жөн.Оларды сақтап зерттеу үшін балаңдарын сумен жууып,одан кейін тірідей 12-20◦с ыстық суға малып,консервылайтын Барбагалло сұйықтығына салынады.Жәндіктерді мақтадан жасалған матрастарда сақтау үшін энтомологиялық немесе басқа қораптың түбін бірқабат мақтамен жабады,жәндіктерді белгілі бір тәртіппен орналастырып этикеткасын қойып, бетін жабқышпен не шынмен жабады.Ондай препаратты ұзақ уақыт сақтауға болды.

6-билет

Акариформды кенелердің ветеринариялық маңызы, жіктелуіПсороптоз(тері қотыры,көң қотыры) Кенелер тері үстінде жорғалап,денесіндегі қылшықтармен және аяқтарындағы жабысқақтарымен,содай ақ сөл соруға бейімделген ұзын тұмсықтарымен теріде орналасқан рецепторларды тітіркендіреді,сондықтан тері қышынады.Қышынған жерлерін жануар тісімен жарақаттайды,сілекейімен ылғалдандырады.Осының барлығы алғашқы ошақта кененің жылдам өсіп өнуіне әсерін тигізеді.Терінің қышынуына кенелердің жарақатқа енетінулы сілекейі де әсерін тигізедіСаркоптоз(қышыма қотыр). Acariformes тегіне жататын ұсақ кенелер қоздыратын инвазиялық аурулар малдың төрт түлігінде түгел кездеседі.Бұл ауруды ел арасында қотыр деп атайады.Қотырды малдың түлігіне байланысты қышыма,көнтек,қыршаңқы деп те атайды.Мал жануарлар қотырын саркоптоид кенелері қоздырады.Қотыр кенелері иксодид,аргазид кенелеріне қарағанда өте ұсақ кенелер.Олар мал жануарлардың тұрақты паразиттері. Хориоптоз (тері жегіш қотыр)Ірі қараның аяқтары құйрық түбі,кейде желін терісі зақымданады.Жылқының аяқтары және санының ішкі жағы зақымдалады.Ешкі хориоптозы сирек кездесетін ауру.Аурудың алғашқы белгілері аяқ тұсында ғана болып,кейбір жағдайларда дененің басқа бөліктерінде де тарайды.Ауруға шалдыққан жерлері қатты қышиды,терінің эпидермисі қатты қайызғақтанады және жүні түсіп қалады.Ешкі малын емдегенде оларды тоғытуды ауыр көтеретін еске алу шарт.Ем және дауа шараларын жүргізілгенде ешкінің тұқымдасына дейін ескерген жөн.Себебі биязы жүнді ешкілер тотығуға аса сезімтал келеді.Хориоптозды анықтау емдеу және дауа шаралары саркоптозоидың басқа түрлеріндегідей жүргізіледі Ет қоректілердің отодектозы. Отодектоз ит пен мысықтан да басқа бағалы терілі аңдарда кездеседі.Инвазиямен көбінесе жоғарыда аталғандардың 1,5 айдаң 4 айға дейінгі күшіктердің зақымданады.Кейде ауру зілді түріне көшіп ауырғандардың ішінен өлім жітім көбейеді.Кенелерді мекен ететін негізігі орындары;құлақтың сыртқы қалқаны,сыртқы есіті түтігі және дабыл жарғағы Құс кнемидокоптозы.Аурудың қоздырғышы аяқтың қауырсынсыз жерлері қбыршақтарының астында өсіп,дамиды.Қабынған жерлер уыттанады.Одан шыққан дымқыл сұйық шаңмен араласып,құс аяқтары былғаныш сұр түске боялады.Қабыну және қышыну салдарынан құс аяқтарын шоқып тастайды,ауру асқынып аяқтары өлі еттенуге дейін барады. Ит демодекозы. Аурудың иттерде қабыршақты және іріңді безеулі түрлері болады. Алғашқыда кенелер қабақ доғасы, ерін, бет, мойын, шынтақ тұсындағы теріні мекендеп,сонаң соң басқа жерлеріне тарайды.Кене мекендеген ошақтардың түгі түседі,терісі қызарады,қалыңдайды,тыржыяды,кебек тәрізді қабыршақтар пайда болады.Кейде тері жарылып,үстіне қан шығады.Терінің қышуы әдетте білінбейді не өте әлсіз.Ауру иттерде қан аздық дамып,арықтау үдей түседі.Олар әбден титықтап,арықтап,созылмалы сепсистен өледі.

Соналар, жіктемесі, морфологиясы мен биологиясысоналар-ірі қансорғыштардың бірі.Олар жылдың ыстық кезңінде жануарларға жаппай шабуыл жасайды.Сондай ак олар су ауруы,топалаң ж/е т.б. аурулардың қоздырғыштарын тасымалдайды.Соналардың 3500 дей түрі белгілі.Ол диптериа қосқанаттылар тегіне,қысқа мұрттылар тек тармағына,табаниди тұқымдасына ж/е 65 туысқа бөлінеді.Евразия аймағында соналардың 190 түрі бар.Морфалогиялық құрылысы дене тұрқы 1-3 см дейін болады.Басқа жәндіктер сияқты соналардың да денесі үш бөлімнен тұрады: бас, кеуде және құрсақ. Сыртқы түсі әр түрлі. Басы жалпақ, оның екі жағында ірі күрделі (фасеткалы) көздері бар. Көптеген түрлерінің төбесінде нүкте тәрізді 3 қарапайым көздері де баршылық. Ауыз мүшелері тікенді-сорғыш болып, қан соруға бейімделген (ұрғашы соналарда). Еркек соналардың ауызы сорғыш типтес, себебі олар тек қана өсімдік шырынымен қорек- тенеді. Кеудесі жақсы дамыған, оған ірі қанаттары және үш жұп аяқтары бекиді. Құрсағы қап тәрізді, 7 буылтықтан құралған.Биологиясы:Соналарға тіршілік қабілетін сақтау үшін өсімдіктер шырыны да жетеді. Бірақ аналық бездеріндегі жұмыртқаларыньщ жетілуіне жануарлар қаны қажет. Сондықтан малға ұрғашы сона- лар ғана шабуылдайды.Негізінен олар 8-ден 18 сағатқа дейін, 16°С-тан жоғары жылы- лықта (орташа 25-30°С), кейбір түрлері ымырт жабылғанша ұшады. Олардың аналықтары көбінесе жылқы, ірі қара, түйе, бұғы малда- рына шабуыл жасайды. Қан соруының ұзақтығы 2-20 минут, олар терінің жұқалау жерін таңдап, 50-200 мг қан сорады.Ұрықтанған сонаның аналығы қансорғаннан соң 4-5 күннен кейін су қоймалары мен шалшық сулар жиегіне өскен өсімдіктердің жапырағына не сабағына үйіп-үйіп жұмыртқа салады. Жұмыртқ- алары бір-біріне және өсімдікке желімделіп жабысып қалады. Әр аналық 3-5 рет жұмыртқалағанда 1000 жуық жұмыртқа салады. 6-10 тәуліктен соң жұмыртқалардан балаң құрттар шығып, суға не ылғалды жерге түседі де, онда олар жыртқыштық өмір сүреді. Балаң құрттар 6 рет түлеп, дене тұрқы 20 мм-ге жетеді.

Жануарлар денесін иксодид кенелеріне тексеру және кенелерді жинау әдістері.Әдетте кенелерді жайылымнан және жануар денесінен жинап алады. Осы деректергө сүйене кенелер фаунасын нақтылы жерде анықтауға болады. Жайылым жағдайында айына 2-3 рет ауылшаруашылық жануарларынан, шопан иттерінен жинапған кенелер арахнофауна деректерін толықтыруға мүмкіндік туғызады. Жануарлардың құлақ, бас, мойын, төс, қолтық арты, желін, шап, құйрық асты түбі тұстарын мұқият тексеріп, байқапған ересек кенелерді екі. саусақ (бас және сұқ саусаққа резинке қолғап киіп) кө- мегімен жинаған дұрыс. Кене денесін бірден тартып апмай, ерсілі-қарсылы қимылдатып тартқан жөн. Кене туыстығын анықтау үшін тұмсығын денесімен міндетті түрде бірге апу қажет, егер тұмсығы теріде қапып қойған жагдайда оны қабындырады. Ал дернәсілдерін (личинка мен нимфа) пинцет көмегімен жинайды.Табылған кенелер апдын апа 70 %-тік спирт немесе Барбагалпо ерітінділері құйылған пробирка немесе аузы кең шыны сауытта, ал кейбір жағдайда ылғапданған сорғыш қағаз, ағаш ұнтағы түбіне салынған ыдыстарда жиналып лабораторияға жөнелтіледі. Тек әрбір сынамадағы ыдыс сыртындағы қағазда (этикетка) қай мап түлігінен, қай уақытта, қай елді - мекенде жиналғаны көрсетіледі.

7-билет

1.Иксодид тұқымдасына жататын кенелер, ветеринариялық маңызы Иксодид немесе жайылым кенелері Иксодид кенелерінің мал патологиясындағы маңызы жөнінде ең алғаш пікір айтқан Кильборн және Смит (1983). Олар алғаш рет ірі қара пироплазмозын кенелер тасымалдайтынын анықтаған. Протозоидтық, вирустық, бактериалдық және саңырауқұлақтар тудыратын аурулар қоздырғышын тасымалдауда және оларды сақтауда иксодид кенелерінің маңызы барын В.Л.Якимов, А.В.Белицер, Е.П.Джунковский, А.А.Марков, И.В.Абрамов, Р.Кох, А.Тейлер, Эд. Сержан және т.б. зерттеулері көрсетті. Ixodidae тұқымдасы кенелерінің денесі ірі және біртұтас, пішіні сопақ-ұзынша келген. Денесінің алдыңғы жағында тұмсығы-гнатосома орналасқан. Тұмсықтың құрамына: оның түбі, екі қармалауышы, екі 137 хелицері (жоғарғы жақ) және бір гипостомасы (төменгі жақ) енеді. Иксодидтердің қармалауыштары сезім қызметін атқарады, олардың көптеген сезімтал талшықтары бар. Қармалауыштарының көмегімен кене жануарлар терісіне жабысатын жерін тауып алады. Қармалауыштар арасына өткір тістерімен қаруланған хелицерлер орналасқан. Хелицерлердің астыңғы жағына гипостом орналасқан, оның үсті тікен тәрізденіп иректелген, солары арқылы кенелер теріге мықтап жабысады. Тұмсықтың тұрқы мен пішіні әртүрлі. Денесі-идиосома, кененің даму сатысына және қанға тою дәрежесіне байланысты пішіні мен тұрқы өзгеріп тұрады. Аш кененің денесі жалпақтау, ал тойынғанда сопайып дөңгеленеді. Арқа жағында тығыздалған хитин қалқаншасы (скутум) бар. Ол ұрғашы кенелердің тек қана арқасының алдыңғы жағын, ал еркектерінің жотасын түгел жауып тұрады. Кейбір кенелердің алдыңғы жағында қалқаншаның шет жағына орналасқан көздері болады. Денесінің іш жағында, төртінші аяқтарынан төменірек торлы табақшалар - перитремалар, ал олардың ортасына тыныс тесіктері-стигмалар орналасқан. Сондай-ақ, кененің іш жағында жыныс және артқы тесіктері орналасқан. Иксодид кенелерінің еркектерін, ұрғашыларынан айыру оп-оңай (диморфизм). Аш ұрғашы кененің дене тұрқы еркегінікіндей немесе аздап үлкенірек. Қан сорғаннан кейін ұрғашыларының денесі бірнеше есе үлкейеді. Иксодид кенелерінің (географиялық) жер жүзіне таралуы кейбір биотикалық және абиотикалық жағдайларға байланысты. Әсіресе, кенелердің қоректік ортасы болуының маңызы өте зор. Одан басқа кенелердің өмір сүруіне қолайлы жылылық, ылғалдылық, өсімдіктер құрамы да үлкен әсер етеді. Кенелердің малға жабылуы, жұмыртқалауы ауа райының қолайлылығына, сондай-ақ күннің ұзақтығына да байланысты. Буынаяқтылардың мекендейтін жерін биотоп деп атайды. Биотоптардағы кенелердің саны үнемі өзгеріп отырады. Адамның табиғатқа қол сұғуы, өсімдіктер және жануарлар дүниесін әртүрлі өзгерістерге душар етеді. Мұндай өзгерістерге сол биотопта тіршілік ететін кенелер өте сезімтал келеді. Мал жайылымдарын жақсарту мақсатымен себінді шөптердің аумағы ұлғайған сайын кенелер саны да азаяды. Кенелерді өз биотоптарында және ауыл шаруашылық жануарларына жабысқан кезінде жою шаралары, адаммен мал басын олар жұқтыратын аурулардан сақтандырады.

2.Шіркейлер, жіктемесі, морфологиясы менШіркейлер (мошки) (Simuliidae) Шіркейлер аса уытты, малдың эктопаразиттері. Егер малды шіркейлер жаппай шабуылдаса, олардың сілекейіндегі уытпен мал уланады. Мұндайда симулиотоксикоз ауруы дамиды. Бұл ауруға шалдыққан малдың жүйке жүйесі қозады, күйзеледі, терінің шелі жайылып ісінеді, жүрек қызметі әлсірейді және көбінесе өлімге үшырайды.Шіркейлер жаппай жабылғанда мал оттан қалады, олардан қорғануға тырысады. Сауын сиырдың 10-20% -ке дейін сүттілігі кемиді.Шіркейлер қосқанаттылар - Diptera тегіне, ұзын мұрттылар Ncmatocera тек тармағына, Simuliidae тұқымдасына жатады. Көп тараған түрлері: Simulium galeratum, S. columbaczense, Odagmia ornata және т.б.Морфологиясы. Шіркейлер ұсақ шыбындарға ұқсас, денс түрқы 2-4 мм. Түсі кәбінесе қара, сұр немесе көк. Басы аздап төмен қарай иілген, мұртшалары ұзын 11 буылтықты, тұмсығы тікенді сорғыш, қан соруға бейімделіен, кеудесі бүкір, қанаттары жалпақ, аяқтары қысқа және жуан.Өсіп өнуі. Шіркейлер, ағыны қатты суларда ғана өеіп-өнеді. Ұрықтанған және қанға тойынған аналықтары, ағын су жағалауындағы шайынды тастарға және өсімдіктерге 100-800 мөлшерінде жұмыртқа салады. Жүмыртқалары жәндіктердіц жыныс мүшелерінен шыққан желім тәріздес заттың көмегімсн тастар мен өсімдіктерге жабысып қалады.4-12 тәуліктен соң, жұмыртқалардап шөлмек пішінді балаң құрттар шығады. Олар жабысқақтарымен және артқы буылтығындағы ілгектерімен шайынды тастарға және т.б. заттарға жабы­сып алады. Балаң құртгардың бас жағында бірнеше қармауыштары бар. Қармауыштары сумсн ағып келетін органикалық заттарды сүзіп қалуға мүмкіндік береді. Олар ұсақ қарапайымдылармсн, өсімдік бөлшектерімен қоректенеді және суда еріген өттегімен тыныс алады.3-4 апта ішінде балаң құрттар 5 рет түлеп, кебіс тәрізді пілла түзсйді де, соның ішінде қуыршақтанады. Қуыршақ сатысы 3 аптаға созылады. Қуыршақ ішінен қанаттанған шіркейлер су астынан шығады. Ауа қалдықтары көмсгімен судан шығып, жер бетінде өмір сүре бастайды. Бір жыл ішінде шіркейлер 1-5 ұрпақ берсді.Шіркейлер 15-25°, ал кейбір түрлері 5° жылылықта ұша алады. Шіркейлер орман және жағалаудағы өсімдіктер маңына кептеп жиналады. Ұшу қабілеті төмендеу, сондықтан оларды ауа толқынымен жел оңдаған, ал кейде жүздеген км жерге алып кетуі мүмкін.

3.Жайылымдарға паразитологиялық зерттеу жүргізу, қанатты қан сорғыштарға қарсы шаралар ұйымдастыруГнусқа қарсы күрес шараларын жоспарлау. Жыл сайын гнусқа қарсы күрес шаралар жинағының жоспары жасалып тұрады. Бүл шаралар жоспарының құрамына енгізілетін мә- селелер:а) белгілі жер көлемінің өндірістік және ауыл шаруа- шылық игерілуіне байланысты, қос қанатты қансорғышта- рға қарсы мемлекет тарапынан белгіленетін шаралар. Өндірістік-энергетикалық комплекстермен ауыл шаруашы- лық, гидротехникалық және жер өңдеу жұмыстарын жүргізуді жоспарлаған мекемелер, құрлыстың басынан аяқталуына дейін, гнусқа қарсы белгіленген шараларды бүлжытпай орындауға тиіс.б) шаруашылықтың өзінде жүргізілетін шаралар: сазды жерді қүрғатып, екпе шөп егіп, пайдалану; суландыру жүйесінде, су мөлшерімен деңгейін қадағалайтын қондырғ- ыларды үқыпты үстап, дүрыс пайдалану; жайлымда, ферма- лар мен жазғы лагерлерде, қажет болған жағдайда, дер кезінде деларвация, дезинсекция жүргізіп, химиялық зат- тармен малды гнустан қорғау жұмысын ұйымдастыру жата- ды. Жоспар әрбір шаруашылықта нақтылы жүргізілетін ша- раларды қамтуға тиіс. Жоспарда гнустан қорғалуға тиісті объектілер, онда жүргізілетін шаралардың мерзімі мен қай- талануы, қажетті инсектицидтер мен жауындатқыш, аэро- золь қондырғылар, олардың мөлшері мен қамсыздандыру мәселелері, сазды өңірді құрғатьіп, оны пайдалануға рұқсат етілген жергілікті әкімшіліктің шешімі, шаруашылық бас- шыларының қос қанатты қансорғыштарға қарсы шаралар- дың орындалуы жөніндегі есебі көрсетіледі.Жоспарда сондай-ақ мал шаруашылық мамандарына семинарлар ұйымдастырып, олардың білімін көтеріп, кадр- лармен қамтамасыз етуге зор көңіл бөлінеді.'Бұған қоса, гнустың зияндылығымен оған қарсы күрес шаралары жөнінде үсыныстар мен листовкалар шығарып, баспа сөзін, радио мен көгілдір экранды пайдаланып, ағарту, үгіт-наси- хат жұмыстарын кеңінен жүргізу өте қажет. Жоспарда эн- томологиялық зерттеулерге көңіл бөлінеді. Қансорғыш на- секомдардың балаң құрттарының жаппай өсіп-өнетін су қоймалары есепке алынып, картасы жасалады. Онда личин- калардың даму мерзімі мен сан өзгерістері, түр қүрамц, ересек қансорғыштардың үшу мерзімі, сан өзгерісі, зиянды- лығы анықталып, шаралар жоспарында пайдаланылады.

8-билет

1.Масалар, ветеринариялық маңызы.Мал жануарлардың уақытша сыртықы паразиттері және олардың әртүрлі инфекциялық және инвазиялық аурулар қоздырғыштарын тасымалдаушылары.Aedes,Culex,Anopheles туыстарының вет.маңызы зор.Морфологиясы.Масалардың денесі ұзынша,дене тұрқы 4-11мм,түсі әртүрлі көпшілік жағдайда сары және сары қоңыр.Басы кішкентай дөңгелек пішінді,күрделі көздері бар.Мұртшалары 15 буылтықтан құралған сыртын қысқа және ұзын түк басқан.Ауыз мүшелері тікенді сорғыш типті, екі 5 буылтықтары қармаулауыштар,кеудесінің төменгі жағы өркещтенген мөлдір. Anopheles туысына жататын масалардың қанаттарында қоңыр дақтар бар.Аяқтары ұзын 2 тырнақшалары бар.Құрсақ бөлімі ұзынша 10 буылтықтан тұрады.Биологиясы.Жануарлардың қанын тек қана ұрғашы масалар ғана сорады, ал олардың ересектері өсімдік шырынымен қоректенеді.Әрбір қан сорған ұрғашы масалар, ақпайтын тоспаларға немесе ылғалды жерге 150-450-ден жұмыртқа салады.Олардан 2-12 тәуліктен кейін балаңқұрттар өрбіп шығады.Балаңқұрттар қозғалымпаз өздігінен өмір сүре алады, тыныс алады ол үшін су үстіне тыныс түтікшілерін шығарады. Су ішінде олар 14 рет түлеп қуыршаққа айналады. Олардың денесі қара ,пішіні үтір тәрізді.Маса қуыршақтарының тыныс түтіңшелері денесінің алдыңғы жағында орналасқан .Қуыршақ кезеңі 2-4тәулікке созылады. Масалардың бір ұрпағына толық дамуына 3-6 апта уақыт керек. Қуыршақтан өнген аналықтары су жиегіндегі өсімдіктерге толып, бірнеше сағат қозғалмай отырады. Содан соң олар үйірге қатысып, аталықтарымен жұптасады да, шағылысқан соң қансорған мал іздейді. Масалардың ұрғашылар жылына 1-2 ден 17-28 ұрпаққа дейін береді. Ал еркек масалар 10-15 тәулік қана өмір сүреді. Масалар жұмыртқа немесе имаго сатысында қыстап шығады.Жұмыртқалары созылыңқы дөңгелекті ,алды сүйірлі, арты дөңгелектенген.Масаның патогендік әсері олардың малға жабылғана байланысты. Малға масалар жаппай жабылса , жануарлардың қаны азаяды, сондай –ақ олардық сілекейіндегі уытты заттар денеге тарап, бүкіл организмді уландырады. Маса қан сорганда денеге мкг сілекей жіберіледі. Сілекей құрамында параез, қабыну және ісік тудыратын уытты заттар бар. Ісіктін аумағы 10-15 мм. Маса шаққан жерде қатты қышығандықтан мал қасында, терісі зақымданып, инфекцияға жол ашылады. Егер 5-7 мыңдай маса жабылса 1 сағатта 100-200 г-дай қан сорады. Маса сілекейдің уытты заттыры орталық жүйке жүйесіне, қанға қан түзетін мүшелерге птогендік әсерн тигізеді. Маса шаққан жер қышынады, қабынып ісінеді, папула түзеді. Мал қасынып қабырғаға, ағашға және т.б заттарға үйкеп терісін заұымдайды. Организмнін жалпы реакциясы әр қилы, кейде қысқа уақытқа дейін ыстығы көтеріліп тіршілік тонус төмеңдейді.

2.Қой қорасы кенесі, ветеринариялық шараларыAlveonosis lahornsis зияны, ветеринариялық – санитариялық шаралар Қой қора кенесі Alveonassus lahortnsis оңтүстік,оңт шығыста таралған.Шөл-далалық ж.е таубөктерінің құрғақ далалық аймақтарын мекендейді.Кене мал қораларының әртүрлі жарықшақ –саңылауларын ұялайды.Кене қойда,түйеде жиірек кезд. Адамға сирекшабады.Қанды бөліп сорады.Ұрықтанған ұрғашы күніне 44 тен 300 дейін жұмыртқа салады.Жұмыртқадан 14-15 күннен кейін щыққан личинкалар малға қырқүйек қазан айларында жабылып,қоректенеді.Кенелер өте қалың кезде қой арықтап,олар сал ауруына шалдығып, шығын көбейеді.Сонымен қоса кене анаплазмоз ж.е тейлериоз ауру қоздырушыларын таратады. Кененіьмал қорасында жою үшін 1 пайыздық циодрин,дибром,дилор,дурсбан,0,05 пайыздық неоцидол,цимбуш,сумицидиин,0,25 пайыз анометринның судағы эмульсиясын бір текше метр көлеміне 200-400 мл мөлшерінде қолданады.Күзде малды қыстамаға қояр алдында қорвны қайталап дәрілейді.Мал денесіне жабысқан кенелерді жою үш­­­ін сульфидофос 20 эммульсиясын 0,25 г/кг салмаққа,диксафосты 0,04г/кг мөлшерінде теріге құю әдісімен қолданады.

3.Қораларды, жайылымдарды иксодит және орибатит кенелеріне зерттеу әдістері. Иксодид кенелерінен малдарды шабуылдарынан қорғау қажет . Іру қараны жаз айлларында жайған дұрыс , себебі мұндай жайылымда әдетте иксодит кенелері болмайды. Егер мүндай жайылымдар болмаған жағдайда малды жайылым кенелерінен босату үшін дәрілік препараттарды пайладанады . Егер қор жайжан немесе жайылымнан кенелер табылса қораны дезакаризация жұмыстарын ж.ргізеді. Жәйылым да анықтаған жжағдайда орын ауыстырады , одан кейін ол жердің жерін жыртып жұмыстар жүргізіледі . Ал қора жағдайында табылса малды басқа орынға орналастырып қораны тазалау, себебін анықтау.

9-билет

1.Бір, екі және үш иелі иксодид кенелері, ветеринариялық маңызыТабиғатта кене нің әрбір даму сатыларының қоректену ерекшеліктеріне байланысты, олардың көпшілік түрлері әрдайым иелерін ауыстырып, тіршілік циклы күрделенеді.Кененің әр даму сатысының иелері түрлерімен олардың санына сәйкес, тіршідік циклында кенелер көп, үш, екі және жалғыз иелі тоғышарларға бөлінеді.Ұрғашылары бірнеше гонотрофикалық цикл жасайтын және нимфалық сатыларының саны бірнешеге жететін, аргас кенелері көп иелілер тобына жатады.Барлық даму сатыларында бір жануар тұрінің қаның сорып, соның денесінде өсіп өнетін кенелер бір иелі тоғышар болып табылады.Личинка мен нимфалары жануардың бір түрінің, ересек ұрғашы кенесі басқа жануарлардың қанын сорса, оларды екі иелі тоғышарлар тобына жатқызады.Үш иелі кенелердің әрбір даму сатыларының өзіне тәе иесі болуға тиіс.Иксодид кенелерінің мал дәрігерлік маңызы олар жануарлардың сырт паразиттері боллып есептелсе, екінші жағынан аса қауіпті инвазиялық, жұқпалы аурулардың қоздырушысын таратады.Dermacentor marginatis үш иелі кене . Олар жылқының пираплазмоз ауруларынан басқа ірі қараның анаплазмозын , қой анаплазмозын және тейлериозын сондай ақ кеміргіштердің тулеремиясын тасымалдайды. Rh.bursa – екі иелі кенелер , көбіне ірі қара мал мен қойдан табылады, ал Rh. Pumilio үй және тағы хайуанаттарына онымен қоса адамға да жабысады. Rh.bursa – кенелері қойдың бабезиозын , тейлериозын және пироплазмозын тасымалдайды.

2.Шіркейлер, малға зияны, ветеринариялық шаралар Келтіретін зияны. 1. Сыртқы тоғышар ретінде: — малдың мазасын алып, олар дұрыстап жайылмайды, 20-50% дейін сүтін азайтады, 10-20% тірі салмағын төмендетеді, шіркейлер 5-6 минутқа дейін қан сорады; - сілекейінде өте улы қасиеттері бар. Сол себептен малды жэне адамда симулотоксикоз деген ауруды қоздырады және дерматит пайда болады. Симулотоксикоз жіті түрде өтеді, кейде бір тэулік ішінде мал өліп те қалады. Тыныс алу жолдары ісініп, ауа жетпей сілекейі ағып, мал орнынан түра алмай қалады. 2. Тасымалдаушы ретінде: - шіркейлер механикалық тасымалдаушы болып саналады. Адамның энцефалитін, оба вирустарын, мал топалаңы, туляремия мен пастереллезды, құс боррелиозы мен лейкоцитозоонозды таратады. - Онхоцерка деген жұмыр құрттардың аралық иесі жэне тасымалдауышы болып саналады. І. Шіркейлерді биотоптарда жою: 1. Гидромелиоративтік шаралар жүргізу - Ол шаруашылыққа қажеті жоқ майда өзендерді және көлдерді қүрғату; олардың орньгаа жасанды жайылым жасау; - Ірі өзендерде гидрогеологиялық режимді ұстау. 2. Химиялық шаралар: а) ларвоцидтік дэрілерді (яғни шіркейлердің балаңцарын жоятын дәрілерді) қолдану, оларды сулардың, өзендердің су бетіне шашу. Ол үшін қолданатын препараттардың ішінде дифостың тиімділігі жоғары. Дифостың 0,005-0,02%-дық судағы эмульсиясын 20-50 г. әсерлі заттың есебімен бір гектар судьщ бетіне шашу шаралары өте тиімді. б) Ересек сатыларды жою үшін өсімдіктерге дифостың 1%-дық судағы эмульсиясын 20мл/м² (200л/га) ұшақтан немесе ЛСД, ДУК, ВДМ деген агрегаттардың көмегімен шашады. Ересек сатыларды Г-17 деген гексахлоран шашканың түтінімен жояды - 35-100-150 метрден арасына салып қояды. 3. Биологиялық шаралар. Шаруашылыққа керекті өзендерде, көлдерде пайдалы балықтар өсіру. Балықгар шіркейлердің балаңдары мен қуыршақтарын жеп қоректенеді ІІ. Шіркейлерді малдың денесінде жою: 1. Инсектицицтарды немесе репеллентерді қолдану іске асады. Оксамат а) ірі тамшы әдісімен 3%-дық оксаматтың судағы эмульсиясын — 0,5-1 л эр басқа есебінен бұзауға немесе 1,5-2 л сақа малға шашады; б) аз мөлшерді тамшы немесе аэрозолды эдісімен 20%-дық оксаматтың судағы эмульсиясын 50-100 мл/эр бас малға жасына қарай береді. жылқыларға оксаматтың 20%-дық судағы эмульсиясын бүркіп шашады немесе аэрозолды әдісімен 50-100 мл/эр бір бас малға береді. 2. Шіркейлерді малдың денесінде жою: Инсектицидтарды немесе репеллентерді қолдану іске асады. а) Оксамат а) ірі тамшы эдісімен 3%-дық оксаматтың судағы эмульсиясын — 0,5-1 л эр басқа есебінен бұзауға немесе 1,5-2 л сақа малға шашады; б) аз мөлшерді тамшы немесе аэрозолды эдісімен 20%-дық оксаматтың судағы эмульсиясын 50-100 мл/әр бас малға жасына қарай береді.

3.Жануарларды қан сорғыш жәндіктерден қорғаудың химиялық әдістері.Жайлымда малды қос қанатты қансорғыштардан қорғау. Мадды қансорғыш насекомдардан қорғау үшін, олардың дене түгіне репеллент (иісімен шошытатын дәрі) не инсектицид эмульсиясын бүркеді. Қолданылатын бүріккіш қондырғы- лардың түріне байланысты, мал түгін домдаудың ірі тамшылы, үсақ тамшылы орта мөлшерлі және ультра аз мөлшерлі аэрозольды әдістері қолданылады. Мал тұратын қашаның ішінде аз басқа арналған алаң қоршалып, ол тар, ұзын мал өтетін өткелік пен (коридор) жалғасады. Ірі тамшылы домда- уды мал коридордан өткенде ДУК тан шланга арқылы ша- шады. Ересек малға 1,5-2 л, төліне 0,5-1 л ертінді жұмсалады. Үсақ тамшылы орта мөлшерлі әдіспен дәрі бүрку үшін, қаша қақпасының өн бойына дөріні жауындатып шашатын ШГР, ШГРУ қондырғысы орнатылады. Оған дәрі ертіндісі, резина шланга арқылы қосылған қысым беретін ДУК, ЛСД, ВМОК, мотопомпа қондырғыларымен жеткізіледі.Қақпадан өткен ересек малға (сиырға) 0,5 литр, ал бұзау-тайыншаларға 0,25 литр дөрі шашылады. Үсақ там- шылы аз мөлшердегі әдіспен дәріні қолдану үшін, қысым беретін компрессормен жабдықталған ДУК, ВДМ-ге ПВАН, ТАН, АФ-1 пневматикалық аэрозоль бүріккіш жалғастыры- лады немесе қол жетегімен жұмыс істейтін гидропульттар, автомакс пайдаланылады. Малды арнайы өткеліктен өтерде дәрілейді. Ересек малға 100 мл, төлге — 50 мл дәрі ертіндісі жұмсалады. Ультра аз мөлшерлі әдісті арнайы қондырғы микронизер - К-145, УМНО-мен жүргізеді. Бүл әдісте дәрі ертіндісі аэрозоль түрінде әр малға 25-50 мл мөлшерінде өткелік арқылы өткенде^: жауындатады. Дәріні орта мөлшерлі әдіспен бүрккенде пропоксур мен ДДВФ-тің 0,4 пайыздық дибромның — 0,5%-дық сулы эмульсиясын пайдаланады, ал бұл дөрілерді аз мөлшерлі әдіспен қолданғанда, олардың концентрациясын 1 пайызға өсіреді.0,005 пайызде неоцедолға тоғыту.

10-билет

1.Парсы кенесіне қарсы ветеринариялық шаралар.Парсы кенелерінің дене тұрқы4,5-9 мм, ал ені 3-6 мм. Пішіні жұмыртқа тәрізді , денесі жалпақ , аш кененің түсі сұр. Қанға тойынған кенелер түйебршақ тәріздіү Көздері жоқ, тұмсығы денесінің атынғы жағында , перитремалары орақ тәрізді. Парсы кенелері тауық ұяларын , оны қонақтайтын тұғырын, тақтай және бөрене жарықтарын жіне құс қоралары маңындағы жабайы құстардың ұяларын мекендейді. Бұл кенелер тек құстарға ғана жабысады. Сүтқоректілер денесінде болмайды. Парсы кенелері жылы уақытта ғана өсіп-өнеді. Ол үшін ең кем дегенде 20°С жылылық қажет. Парсы кенелерінің балаң сатысынан басқалары жарық сәуледен қашады, сондықтан олар қараңғыда ғана құстарға жабылады. Ал, ұядағы парсы кенелері құсты күндіз де шағады. Кенелер көп рет қан сорады. Әр қан сорған сайын ұрғашы кенелер 130 шақты жұмыртқа салады. Жұмыртқа ішінде 2 аптадан соң балаңкене дамиды. Олар құстың мойнына, қанат астына, клоака маңына жабысып, құстың қанын сорады. 3-10 күннен кейін олар түсіп қалып, бірінші нимфа сатысына, онан соң қан сорғаннан кейін екінші нимфа сатысына айналады. Соңғы нимфа сатысынан имаго немесе ересек кене пайда болады. Кененің толық өсіп-өнуі 1-2 жылда аяқталады. Парсы кенесі 2-3 жылдық анштыққа шыдайды.Парсы кенелеріне қарсы кешенді шараларды жұргізу-оларды құс қораларында толық жоюға мүмкіндік береді. Ол үшін құсты уақытша лагерлерге көшіріп, құс қорасын және оның маңындағы ағаштарды, қуыстарды мұқият зерттеу қажет. Құс қорасындағы аралық қабырғаларды және т.б. тетіктерді сыртқа шығарып ыстық сумен жуып кептіру керек. Қабырғадағы саңылаулардың сылағын түсіріп, жарыққа ыстық соляр майын немесе бояу жағады.Қора ішін дәрілеу үшін дәрілер пайд. Бұл дәрілерді бүрку үшін ДУК, ВДМ, ЛСД қондырғылары және гидропульттер қолданылады. Құс қораларын 3-5 күннен кейін қайта екінші рет және керек жағдайда үшінші рет дәрілейді.

2.Құмытылар, жіктемесі, морфологиясы мен биологиясы. Сырт қүрылысы. 1. Ересек сатысы — имаго. Дене тұрқы 0,8-2,5-3 мм, көбінесе 1 мм шамасында. Бұлар беймазалардың ішіндегі ең майдасы. Сыртынан масаға ұқсас, бірақ, олардан ұсақтау және мығымды (дембелше, сом денелі) болады. Басы жұмыр, еңкейген, мұртшалары ұзын, 15 мүшеден қүралган. Үрғашысында қысқалау болып келеді. Ал, еркегінде үзындау жэне түкпен қапталған. Екі күрделі ірі көздері бар, ол бүйрек пішінді. Тұмсығы үрғашыларда шанышпалы- сорғыш, еркектерінде жалағыш. Кеудесі дөңес. Қанаттары енді, түкті. Тыныш кезінде, жэндік отырған кезде қанаттар құрсақ үстінде бүктелген. Сиіісоісіез түқымы өкілдерінің қанаттарында дақтар бар, ал, басқаларында түссіз, эр түрінің өзіне тиісті қанат суреті бар. Аяқтары ұзын, сымбатты, табандарында қос тырнақшалары бар. Қүрсағы жұмыртқа тәріздес 10 буылтықтан қүралған, түкті болып келеді. Жұмыртқалары сопақ, 0,12-0,4 мм, жылтыр, басында ақшыл, сосын қоңыр болып қалады. Балаңдар қүрт тәріздес, ұзындығы 5-15 мм-ге дейін жетеді. Қуыршағы қоңыр түсті, 5 мм. шамасында, қозғалмайтын саты. Даму айналымы. Дамуы толық метаморфозды, 14-25-30 күнде бітеді, жылда 3-5-6 үрпақ береді. Шағылысу ауада өтеді. Үрықтанған соң кейбіреулеріне қан соруы қажет емес, автогенді даму процесі де болады, бірақ, көбісі міндетті түрде қан сорады. Бір жұмыртқалағанда 80-150-ге жуық жүмыртқа бөледі. Құмыты шыбындар жұмыртқаларын ылғалды топыраққа, лайлы өзен, жьшға жағаларына, шалшық суға, шіріп жатқан жапырақтарға, нәжіске, кейде саңырауқұлақтарға салады. Сосын 2-5 күннен кейін жұмыртқалардан жіп тэріздес өте тез қимылдап жүзетін баландар шығады. Олар 4 рет түлеп, 15 мм-ге дейін ұлғаяды да қуыршаққа айналады. Онысы қоректенбейді, көбінесе қозғалмайды. Кейін 3-5- 7 күн өткенде қуыршақтан қанатты жәндік жер бауырлап шығады. Олардың біраз уақытқа дейін ұшатын қабілеті болмайды. Тек қана қанаттары кепкен кезде ұшады. Қыстап шығатындар жұмыртқалар мен балаң құрттар.

3.Жануарларды қан сорғыш жәндіктерден қорғаудың биологиялық әдістері

Қос қанатты қансорғыштармен күресудіц биологиялық әдістері. Белгілі бір биоценозда қос қанатты қансорғыштар- мен қоректенетін жыртқыштарды не оларда өр түрлі ауру ту- ғызатын қоздырушыларды пайдалануды биологиялық күрес өдісі деп атайды. Бүлардың ішінде, табиғаттағы белсенділігі қансорғыштардың өсіп-өнуімен сөйкес келетін, сыртқы орта- да экологиялық тиімділігі мол түрлер мен зақымдау қабылеттілігі жоғары ауру қоздырушыларына назар бөлінеді.Табиғи биоценоздарда маса популяциясының 12 ден 57 пайызын зақымдап, оның 40 тан 70 пайызға дейінгісін өлімге үшырататын вирустық (масаның радуждық вирусы, цитоплазматикалық полиэдрозы), бактериальдық (Мicrococcus oligonitrophilus, Bac.thuringiensis) қоздырушылар кең таралған. Қазақстанның оңтүстік, оңтүстік-шығы- сында ашық таяз су қоймаларында масаның жұқпалы ауру- лары жиі кездеседі.Қазақстанда масаның балаң қүрттарында саңырауқүлақтар туғызатын жүқпалы аурулар жиі кездеседі. Аеdes жөне Culex масаларының өсіп-өнуімен табиғаттағы популя циясының қалыңдығын реттеуде СCoelomomyces iliensis саңырауқүлағының зардаптылығы мол. Қазақстанның оңтүстігінде бұл саңырауқұлақ масаларда індет туғызып, табиғи популяцияның 95-100% өлімге үшыратады, ал солтүстік аймақтарда Сulех туысы масларының 84,6% ауруға шалдығады.Қансорғыштардың табиғаттағы санын биологиялық реттеуші түрғысында Меrmitidae түқымдасына жататын гельминттердің болашағы мол. Олардың әлемде 700 астам түрі белгілі. Биологиялық күрес әдістері сол сияқты әртүрлі насеком жыртқыштарын өсіріп, оларды табиғи биотоптарға енгізіп, қансорғыштарды қүрту мәселелерін қарастырады. Бүлардың ішінде гидробионттық буынаяқтылардың болашағы мол, әсіресе кәдімгі су бүргесі(Notonecta glauca), су шаяны (Nepa cinerea), су қоңыздары (Dytiscidae), ранатра (Ranatra linearea). Олар барлық табиғи аймақтарда кездеседі және обырлығы ерекше, төулігіне 15 тен 50 дейін маса ли- чинкаларын жояды.Аэробионтты буынаяқтылардың ішінде белсенді жыртқыш насеком инеліктер. Олар тәулігіне 7-8 сона және 70 тақау масаны жояды.Қансорғыштардың табиғатта санын реттеуде, таяз суда тіршілік ететін үсақ балықтар түрлерінің маңызы өте зор. Олар өзен, көлдердің, жайлым сулардың ашық таяздау жерлерінде өсіп-өніп маса, құмыты, шіркей личинкаларымен қоректенеді. Олардың 10 нан астам түрлері өте нөтижелі ларвифагтар, Ae.flavescens және Ае. caspius личинкаларының 153 тен 604-ке дейінгісін қүртады. Табиғатта қансорғыштардың биологиялық реттеушілерін пайдаланудың өзіндік қиыншылықтары бар, өйткені әзірге олардың биологиялық және экологиялық қасиеттері, тоғы шар иелік қатынас ерекшеліктері, қос қанатты қансорғыш- тармен олардың табиғи жануарлармен ауру қоздырушылары- ның экологиялық баптарының сәйкестігі толық анықталма- ған. Бүған қарамастан қос қанатты қансорғыштарға қарсы жүргізілетін күрес жүйесінде биологиялық әдістердің үлесі жылдан — жылға артуда.

11-билет

1.Құмытылар, малға зияны, ветеринариялық шаралары Құмыттылардың малға зияны, ветеринариялық шаралары Құмытылар – ең ұсақ қосқанатты қансорғыштар (гематофагтар). Лар жануарға мыңдап шабуыл жасайды,сондай-ақ індетті және инвазиялық аурулар қоздырғыштарын механикалық, биологиялық әдістермен тасымалдайды. Құмытылар «мокрец» атты бұл жәндіктердің ылғалды жергерге бейім екендігі көрсетеді. Құмытылар тундра, тайга және орманды-дала алқаптарында көбірек кездеседі. Олар тегістік жерлермен қатар, таулы алқаптарда да, 1000м биіктікке дейін таралған. Шыққан жерлерінен 300-400м қашықтыққа ғана ұшады. Сібір және Қиыр Шығыстың кейбір аудандарында басқа қансорғыштардан құмытылар басымдау б/ды. Құмытылардың сілекейі уытты. Олар шаққан жылқыда аллергиялық дерматит байқалады. Олар жылқы обасын, энцефалитін, қой перипневмониясын таратады. Culicoides туысына жататын түрлері жылқының онхоцеркоз (қоздырғышы-Oncocerca cervicalis) ауруы өоздырғышының аралық иесі. Құмытылар шабуыл жасағанда жануарлар беймазаланады, өнімі төмендейді. Олардың уытына әсіресе тақтұяқтылар, ірі қара мен ұсақ мал, түйе мен құстар сезімтал келеді. Шаққан жері аурады, шелі ісінеді, дерматит дамиды, аздап түгі түседі. Мелиорация жұмыстары арқылы құмыты шығатын жерлерді құртады. Малды дымқыл жерлерден аулақ бағады. Сондай-ақ балығы жоқ қоймаларына 10мл м2 мөлшерінде 1% хлорофос ерітіндісі н/се дифостың 0,005-1% ерітіндісі, 1гектар жерге 0,01-0,5кг есебімен шашады.

2.Кнемидокоптоз.Құс кнемидокоптозы, қоздырғышы, зертханалық балау әдістері Қоздырғышы – Acariformes тегине analgesoides тобына, knemidocoptes туысына және knemidocoptes mutans түріне жататын кенелер.Kn. mutans кенесінің дене түрқы 0,5 мм, пішіні дөңгеленген. Ұрғашыларының арқа жағы шығыңқы, ал құрсақ жағы жайпаңдау келеді. Тұмсығы таға тәрізді. Аяқтары өте кыска, арқа жағынан карағанда 3ші және 4ші жұп аяктары көрінбейді.ұрғашыларының табанында 2 тырнакша тәрізді өсіктері бар. Еркектерінің дене пішіні сопақ, арт жағында қылтанақтары бар. Еркек кенелердің аяқтары ұрғашылардың аяқтарынан ұзындау келедіҚұс кнемидокоптозын анықтау, ветеринариялық – санитариялық шаралары Анықтау. Аурудың белгілеріне және зақымданған аяктардан алынған қатпаршактарды микроскопиялық зерттеулеріне, сондай-ак олардан Knemidodcoptes кенелерін табуға негізделген. Ветсан шаралар - кнемидокоптозға жасы 6 айдан аскан құстарды түгелдей немесе ішінара қышынғандарын карау керек. Ауру құстар етке сойылады не емделеді. Егер шаруашылықтағы құс ішінде 10% - дан астамы ауруға шалдықса мұндағы құс басы түгелдей өзгертіледі. Емдеу максатымен құстың аяктарын 1 минуттай қайың қарамайына не нафталин мұнайына салып емдейді. 10 күннен соң осындай ем қайталанады. Ауруға бейім немесе жұғуға қауіпті деген топтардағы құстарды бір

3.Шыбындарды қораларда жою шараларыШыбындарды жою шараларын мал қорада жөне жайылымда жүргізеді.Мал қоралары мен ферма маңын таза ұстаған жөн. Алдымен шыбындардың өсіп, өнуіне қолайлы орындарды құрту қажет. Мал қораларын тазалап, жем қалдықтарын, мал қиын дер кезінде шыға- рып, оттықтарды таза ұстау керек. Мал тезегін сумен жуып шыға- ратын жүйе қолдану, оларды тазалау мерзімін бұлжытпай оран- дау, шыбындардың жаппай өсіп-өнуіне тосқауыл болады. Мал тезегін дер кезінде көң қоймаларына шығарып, биометриялық өдіспен зарарсыздандырады. Ферма маңында шашылған сүрлем қалдықтарын, сабан үйінділерін мұқият жинап отыру керек, себебі олар шыбындардың өсіп, өнуіне қолайлы орта болып табылады. Жазда қораға шыбындар енбес үшін есік, терезелерін ұсақ тор- мен жабады.Шыбын балаң құрттарын жою. Шыбын өсіп-өнетін орындар- да (биотоптарда), олардың балаң құрттарын жоюды - деларвация деп атайды. Шыбындардың өсіп, өнетін еден астындағы, канал- сыз дәретханалардағы, көң және т.б. органикалық қалдық үйінділе- ріндегі шыбынның балаңқұрттрын жою үшін инсектицидтермен дәрілеп отыру қажет. Дезинфекция (жәндіктерді жою). Шыбындардың өсіп-өніп, кебеюіне тосқауыл салу үшін жазғытүрым, күн жыл ысымен қрра- ларда дезинфекция жүргізіп, қыстап шыққан шыбындардың бірін- ші үрпағын қырады. Күзде дөл осындай дезинфексия шараларын, қыстайтын жөндіктер санын азату үшін, өр 3 ай сайын жүргізеді. Бұлардан басқа шыбын саны тым көбейіп кеткен жағдайда, лажсыз дезинфекция жүргізіледі.Дезинфекция жұмыстары инсектицид дәрілерді қора ауласына бүрку немесе аэрозольмен тұмандату арқылы орындалады. Мал қорасын ылғалды өдіспен дезинфекциялау үшін 0,5-1% неоцидол эмульсиясы.Дөріні бүркуге ДУК, ЛСД, ВДМ және т.б. машиналар мен агрегаттар қолданылады. Дезинфекцияны түгелдей немесе шыбын- дардың көбірек жиналатын жерлерін, яғни терезелер, бағандар, қора төбесі, есігі және т.б. ғана қамту арқылы жүргізуге болады..Шыбьшдардың саны қайта көбейген сайын, қораларды дөрілеу- ді қайталау керек. Шыбын биотоптары шамалы және санитарлық күйі жақсы мал қораларын айына бір-ақ рет дезинфекциялаудың өзі жеткілікті, ал шыбындардың өсіп, өнетін орындары көп болса, айына 3-4 рет дезинфекциялаған артық болмайды.Шыбындарды жайылымда қыру. Мал үстіне қонған шы- бынды күнделікті инсектицидтермен жойып отырады. Мұндайда шыбын саны жайылымда бірте-бірте азая береді.

12-билет

1.Үнсіз масалар, ветеринариялық маңызы Үнсіз маса көбелектілер тұқымдасы Рзусһоidiае, тұқымдас тармағы phlebotominae қарасты ұзын мұртты қос қанатты қан сорғыш насеком. Олардың 300 ден астам түрі 1 белгілі. Қазақстанда phlebotoiminus және sergentomyia туысының 12 түрі белгілі. Үнсіз маса негізінде оңтүстік жылы аймақтарда таралған.Морфологиясы. Үнсіз масаның ұзындығы 1,3-3,5 мм. Денесін, басын, сарғыш түк басқан (31 сурет). Басы кішкентай, көздері үлкен, қара. Тұмсығы қысқа, істік төріздес. Мұрттары 16 буыннан, қармалағыш мұртшалары 5 «I I буыннан тұрады. Қанаттары жалпақ, үші сүйір. Аяқтары өте ұзын. Қүрсағы 10 буыннан тұрады. Оның соңғы екеуі жыныс мүшелерінің сыртқы бөліктері болып табылады.Жұмыртқасы сопақ-ұзыншақ, сұр қоңыр, ұзындығы, 0,35-0,38 мм. Личинкасы құрт тәрізді, денесі ұсақ (0,5- 0,8 мм), түкті, 13 буыннан тұрады. Личинканың бір рет түлегеннен кейін жоғалып кететін басында тісі болады. Личинканың мұрттары үшеу. Ауыз құрлысы кеміргіш түрге жатады. Личинка төртінші рет түлеген' соң қуыршаққа айналады. Қуыршақтың ұзындығы 3 мм., пішіні шоқпар төрізді, сарғыштау.Биология мен экология- сы. Жұмыртқа мен балаң құрттары органикалық зат- тарға бай, ылғалды жөне қараңғы жерде дамиды. Та- биғатта үнсіз масаның ли- чинкалары үңгір-лерден, кемірушілердің інінен, ал едді мекендерде-мал қоралsy , тышкандардың інінен , қоқыс үйінділерен табады.Малдәрігерлік маңызы. Үнсіз маса қатты шағып, маза- лайтын насеком. Ол елді мекендерде адамның, үй жануар- ларының, өсіресе ірі қара, ешкі, ит, қоянның, жайлымда кездесетін жабайы аңдардың, кемірушілердің қанын сорады. Бұл масаның шаққан жері қатты ашиды, қышып, қызарып іседі. Үнсіз маса аса көп талап шаққан кезде, малдың дене ыстығы көтеріліп, өнімділігі төмендейді. РҺІеЪоіотив рараіаві, Рһ. 8ег§еп1і, Рһ. сһіпеп$І8 қан сорумен қатар лейш- маниоз ауруының қоздырушысын тасымалдайды. Бүл ауру- дың екі түрі кездеседі: тері лейшманиозы (пендиннің ойық жарасы) және висцеральдық лейшманиоз (қалаазар, қара ауру).

2.ХориоптозХориоптоз, қоздырғышы, эпизоотологиясы, клиникасы және зертханалық балау әдістері Тері жегіш ,яғни терінің үстіңгі эпидермис торшаларымен қоректенетін Chorioptes туысына, Psoroptidae тұқымдасына жататын қотыр кенелері қоздыратын саркоптоидоздардың бір түрі. Қоздырғышы. Chorioptes туысына жататын кенелердің пішіні сопақ ,дене тұрқы 03-0,4 мм,тұмсығы теріні ,яғни эпидермисті кеміруге бейімделген.Жақсыдамыған 4 жұп аяқтары бар.Ұрғашы кенелердің 1,2,4 жұп аяқтарына қысқа және бунақталмаған тірекшелерге орналасқан сорғыш жабысқақтары бар .Еркек кенелердің барлық аяқтарында сорғыш жабысқақтары жақсы дамыған. Малдың әр түлігінде өзіне ғана тән Chorioptes кенелері өмір сүреді.Ірі қарада-Ch. bovis ,жылқыда-Ch. egui, ешкіде-Ch. caprae, қойда-Ch. Ovis. Бұл кенелер өзінің өсіп өніп дамуында мына сатылардан өтеді:жұмыртқа, балапан-құрт, протонимфа, телеонимфа, имаго. Эпизоотологиясы.Саркоптоидоздардың бұл түрі қотырға қарсы алдын ала сақтандыру шаралары жүргізілмейтін шаруашылықтарда кездеседі.Ең алдымен Chorioptes кенелері аяқтың тұсамыс буыны тұсын зақымдайды.Ол жердің терісі қайызғақтанады, қышиды сонан соң қатпаршақтанып қалыңдайды. Ірі қараның аяқтары , құйрыұ түбі, кейде желін терісі зақымданады.Жылқының аяқтары және санының ішкі жағы зақымданады. Ешкі хориоптозы сирек кездесетін ауру. Аурудың алғашқы белгілері аяқ құсында ғана болып кейбір жағдайда дененің басқа бөліктеріне де тарайды.Ауруға шалдыққа жерлері қатты қышиды,терінің эпидермисі қатты қайызғақтанады және жүні түседі.Ешкі малын емдегенде олардың тоғытуды ауыр көтеретінін ескеру керек.Олар аса сезімтал келеді. Клиникасы.Қышыма қотырдың жасырын кезеңі 15-20 күн.Саркоптоздың алғашқы сырт белгілері малдың басында, көз маңында ,тұмсығында байқалады.Жылқы мен шошқаның алдымен мойнында , жауырынында, сонан соң төс жағына тарап және құйрығының түбіне жайылады. Түйенің қотырға мойны ,сандарының ішкі жағы , бас терісі, аяқтарының жұлығы,бақайларының арасы шалдығады.Алғашқыда қотыр ошақтары қатты қышиды.Сонан соң онда кішкене түйіншектер және іріңді бөртпелер пайда болады.Қышыған жерлерін мал қасиды ,сондықтан зақымданған теісі жарылып кетеді.Терісі қатпарланып жүні түсіп қалады. Анықтау. Қотыр ауруларын нақты анықтау үшін микроскопиялық зерттеулер жүргізу керек.Зерттелетін зат- ауру малдан алынатын тері қырындысы.Ол үшін қандауырдың үшкір жағымен терінің сау және зақымданғае жерінің шекарксынан қырынды алынады.Қырындының көлемі 0,5-1 см3.-дай болуы керек.Қырынды ішінен қотыр кенелерін табудың бірнеше әдісі бар. Ветсан шаралар: ауруды болдырмас үшін ко малын жылына 2 рет акарацид дәрілерімен жазда және күзде тотығу кажет. Сонда ак мезгіл мезгіл мал басын дәрігерлік бакылаудан откзу кк. Сырттан әкелінген малды 1 а боы оқшаулап бағып, оған үнемі мал дәрігерлік баикау жасаиды.қотыр мал болек бағылып, емделеді. Мал ішінен қотыр шықан шаруашылықтан бірде бір бас малды басқа жакка шығаруга болмады. Қор жа, құрал самандарды, киім кешектерді әртүрлі изикалық және химилық әдістермен мезгіл мезгіл зарарсыздандырып отыру кажет. Жаиылымдар мен суаттарды мал тұрған шарбактарды биологилық әдіспен зарасыздандырады. Ол үшін котыр шыққан жерді жазда 2,5аи, ал қыста 5 апта паидаланбаиды, иғни ммал ұстамаидышет елдік дәрілерден кора жаиды зарасыздандыру үшін стомазон 1:210 ерт бүрку аркылы олданады. Ертіндіні жұмсау төлшері 30-50 мл м2, әрбір шаршы метрге 30-50 мл стомазон 1:200ертіндісі жұмсалады.

3.Малды шыбыннан жайылымда қорғау шаралары. Мал қораларда шыбындар сәуір , мамыр айларында пайда болады . Жаз бойы мал қораларын , жайылымдарды мекендеп , олар мал шаруашлығына көп зиян келтіреді. Шыбындарды жою шараларын мал қораларда және жайлымда жүргізеді. Мал қоралары мен ферма маңын таза ұстаған жөн . Алдымен шыбындардың өсіп , өнуіне қолайлы орындарды құрту керек .Мал қораларын тазалап , жем қалдықтарын , мал қиын дер кезінде шығарып , отықтарды таза ұстау керек . Мал тезегін сумен жуып шығаратын жүйе қолдану , оларды тазалау мерзімін бұлжытпай орындау, шыбындардың жаппай өсіп өнуіне тоқауыл болады. Мал тезегін дер кезінде көң қоймаларына шығарып , биотермиялық әдіспен залалсыздандырады . Ферма маңында шашылған сүрлем қалдықтарын , сабан үйінділерін мұқият жинап отыру керек, себебі олар шыбындардың өсіп , өнуіне қолайлы орта болып табылады. Жазда қораға шыбындар енбес үшін есік , терезелерін ұсақ тормен жабады.Шыбын өсіп өнетін орындарда (биотоптар) олардың балаң құрттарын жоюды – деларвация деп атайды . Шыбындардың өсіп, өнетін еден астындағы, каналсыз дәретханалардағы, көң және т.б органикалық қалдық үйінділеріндегі шыбынның балаңқұрттарын жою үшін инсектециттермен дәрілеп отыру керек . Шыбындардың өсіп өніп , көбеюіне тосқауыл салу үшін жазғытұрым , күн жылысымен қораларда дезинфекция жүргізіп , қыстап шыққан шыбындардың бірінші ұрпағын қырады. Күзде дәл осындай дезинфекция шараларын қыстайтын жәндіктерді азайту үшін , әр жүргізеді. Бұлардан басқа шыбын саны тым көбейіп кеткен жағдайда лажсыыз дезинфекция жүргізеді. Дезинфекция жұмыстары инсектицид дәрілерді қора аулаына бүрку немесе аэрозольмен тұмандату арқылы қолданады .

13-билет.

1.Вольфарт шыбындыры, ветеринариялық маңызы.Вольфартиоз немесе Вольфарт шыбыны юалаңқұрттарымен зақымдануы.Төрт түлік мал ішінде, құрттау көбінесе қойда жиі кездесетін, Қазақстанда кең тараған ауру,Вольфарт шыбыны ірі, дене тұрқы 9-13 мм, ашық сұр немесе күл түсті.Арқасында үш ірі қара жолағы, құрсақ жағында ірі дақтары бар, қанаттары мөлдір.Вольфартиоз ауруы Қазақстанның барлық аймақтарында кездеседі.Бұл ауру қой шаруашылығында кең тараған.Қой шаруашылықтарында қырықаннан кейін, қой арасында жаппай воьфартиоз байқалады.Шыбын балаң құрттары мал жарақатында ұлпа торшаларымен, сөлімен қоректеніп, жарақатты асқындырады, жара көп уақыт бойы жазылмайды.

2.Отодектоз.Otodectes cynotis кенесі ит, мысық, бағалы терілі аңдардың құлақ қышыма қотырын туғызады.Көбінесе 1,5-нан 4айлық шамасындағы жануарлар қотырға шалдығады.Отодектес кенелері хориоптес кенесіне өте ұқсас, бірақ олардан кенелері хориоптес кенесіне өте ұқсас, бірақ олардан айырмашылығы төртінші жұп аяқтары жетілмеген.Биологиясы.Кене дамуы он күнде аяқталады.Олардың құлақ қалқаншасының ішкі қабаты, есту жолы мен дабыл жарғағы қабынып, қатты қышып, мазасыздандырады.Ауру белгілері.Кененің өсіп өнуі құлақ қотырының дамып, өршкіне мүмкіндік туғызады.Құлағы қышып, терісі қабыршақтанып, есту жолы іріңмен бітеледі.Ауру жануар мазасызданып, бір орында тұра алмай, шыркөбелек айналады.Басын шайқап, құлағын қасып,қаңсылайды.Басы зақымданған құлақ жағына қарай қисаяды.Ауру құлақтан Ауру құлақтан миға ауысып, өлімге шалдықтырады.Ауруды анықтау.Құлақтағы белгілерге қоса, теріден алынған қырындыны тексеру арқылы жүргізіледі.Емдеу.Отодектозбен ауырған жануарлар құлағына, жас мөлшері мен түріне байланысты, 1-5мл акарицид дәрісі эмульсиясын құяды.Емдеуге қоса аңдар клеткаларын дезакаризациялайды.Аурудан сақтандыру үшін міндетті түрде аңдарды, ит, мысықтарды тексеріп отырады. Ауру шыққан шаруашылыұты карантинге қояды.Күзде асыл тұқымды бағалы терілі аңдарын шағылыстыру алдында, олардың құлағын жаппай дәрілейді.Ол үшін псороптоз қарсы қолданылатын аэрозольдерді (псороптол, акродекс, циодрин) пайдалануға болады.Бағалы терілі аңдар фермасына ит пен мысықтарды жолатпау керек.

3.Дезинсекция және оның әдіс- тәсілдері. Ауру қоздырғыштарын тарататын зиянды жәндіктері жою үшін мал фермаларында, құс фермаларында, ет комбинаттарында, қоймаларда т.б. қолданылатын малдәрігерлік санитариялық шаралардың бірі.Дезинсекцияның мақсаты ауру қоздырып, тарататын жәндіктері жою және олардың өсіп өнуіне, көбеюіне жол бермеу.Дезинцекцияның физикалық, механикалық, химиялық, биологиялық әдістері бар.Физикалық әдісті қолдану кезінде ыстық не суық температурамен бумен өңдеу, өртеуу, жоғарыы тербелісті ультраток, иондаушы сәулелердің әсерін пайдалану арқылы ұсақ жәндіктерді жояды.Механикалық әдісті қолдану кезінде есік, терезе торланып, қорай жай көн қоқыыстан тазартылады.Химиялық әдісті қолдану кезінде жәндіктерді жою үшін улы препараттар қолданылады.Биологиялық әдісті қолдану кезінде жәндіктерді жоюға құс, балық , микроорганизмдер пайдаланылады.Дезинсекция арнайы мекемелер мамандарының бекітуімен белгіленген ережеге сай жүргізіледі.Әдетте дезинсекциялық шаралар дератизациямен қатар орындалады.