№ 10. Практикалық сабақ. Тақырып 10: Өндіріс факторларының нарығы және факторлық табыстардың қалыптасуы

Сабақтың мақсаты: Студенттермен адамдардың шаруашылық іс-әрекетінде өндірістің әр түрлі факторларын пайдаланудан алынатын табыстарды білу студенттер үшін маңызды.

Практикалық сабақтың жоспары:

1. Халықтың табысы: түрлері және қалыптасу көздері.

2. Еңбек нарығы, оның мәні мен ерекшеліктері.

3. Капитал нарығы және оның құрылымы.

4. Жер нарығы.

5. Пайда кәсіпкерлік табыс ретінде.

Бақылау сұрақтары:

1. Өндіріс факторларына не жатады?

2. Өндіріс оакторлары рыногын қалай түсінесіз?

3. Өндіріс факторлары рыногындағы факторлық табыс деге-німіз не?

4. Өндіріс факторлары рыногы қандай құраушылардан түрады?

5. Рыноктағы пайыз мөлшерін қандай факторлар анық- тайды?

6. Өндіріс факторларының бағалары қалай қалыптасады?

7. Өндіріс факторлары өнімділігінің кему заңын қалай түсі-несіз?

Глоссарий:

1. Өзгермелі шығындар

2. Еңбек өнімділігі.

3. Орташа шығындар.

4. Өндіріс шығындары

5. Өнімділік көрсеткіші.

6. Тұрақты шығындар.

7. Шекті шығындар.

Есептер мен жаттығулар:

1. Төмендегі өндіріс факторлары рыногына тән ерекшелік-теріне сипаттама беріңіз:

Еңбек рыногы	Капитал рыногы	Жер рыногы	Ақпараттар рыногы
1. 2. 3. 4. 5.

2. Сіз капитал және капиталдық игілік түсініктерін қалай ажыратар едіңіз?

3. Капитал өндірісфакторы ретінде қандай қажеттілікті қанағаттандырады?

4. Төмендегі жалақы нысандары мен түрлеріне сипаттама беріңіз.

Нақты	Номиналды	Келісімді	Мерзімді

5. Жылдар бойынша ҚР төменгі және орташа жалақы деңгейін көрсетіңіз.

2001	2002	2003	2004	2005

6. Жер учаскелеріне деген сұраныс туынды сұраныс бо-лып табылады, яғни тәуелді. Атап айтқанда, ауыл шаруашылық өнімдеріне деген сұранысқа байланысты. Ал бұл сүраныстың

дамыған өнеркәсіптік елдердегі икемділігі қандай? Сіздің ойыңызша, ауыл шаруашылығы өнімдеріне деген сүраныс, мы-салы, Францияда жоғары ма немесе төмен икемділікті ме (табыс бойынша)? Бұл сұраныстың жан басына шаққандағы ұлттық табыстыңтөмен деңгейіндегі, оның ішінде Қазақстанда икемділігі қандай? Ауыл шаруашылығы тауарларына деген сұраныс жер рентасына қалай әсер етеді?

7. Дифференциалды жер рентасының сипаттамаларын ашыңыз:

І-ші дифферснциалдық рента	ІІ-ші дифференциалдық рента

8.0сыүшпункттегіталқылаулардыңлогикалықтүсіндірмесін беріңіз.

1. Пайда, дәлірек айтқанда пайдаға деген ұмтылыс жетілген бәсеке рыногында тепе-теңцік жағдайын бүзады.

2. Жетілген бәсеке рыногы - бұл экономиканың идеалды жағдайы.

3. Тиісінше пайда - шаруашылықтың рыноктық жүйесіндегі жағымсыз құбылыс және де онымен белгіленген заңдық тәртіпте күрес жүргізу керек.

9. Студентте 100 долл. бар және ол оны жинақтау неме­се жүмсау туралы шешім қабылдайды. Егер ол ақшаны банкке салған болса, онда бір жылдан кейін 112 доллар алады. Жылдық инфляция 14% қүрайды.

а) номиналды пайыздық қойылым қандай?

б) нақты пайыздық койылым қандай?

в) сіз студентке қандай кеңес берер едіңіз?

г) өзгеріссіз номиналды пайыздық қойылым жағдайында ин­ фляция қаркыныңың 10%-ға дейін төмендеуі сіздің ксцесіңізге қалай әсер етер еді?

10. Қайсысы тиімді: қаңтар айында 10 000 теңгс табыс алу немесе қараша айында 11 000 теңге табыс алу, жылдық банктік пайыз қойылымы- 10 %.

П.Жердің ұсынысы: Q=100ra; жерге сұраныс: Q=100-P. Ауыл шаруашылығымен байланыссыз сүраныс :Q= 50- Р, Р-Іға. жердің бағасы.

Анықтау керек: 1) жерді сатқан жағдайдағы бағаны. 2) банк-тік пайыз қойылымы 10 % - ға тең болғанда, жерді жалға беруден түсетін жылдық табысты. 3) жылдық амортизация - 50 мың теңге, салынған капитал - 3 млн. теңге болғандағы жер рентасын.

12. Станок 2000 доллар жыл сайын табыс экеле отырып, 3 жыл қызмет етеді деп болжаңады. Үшінші жылдың соіьында қалдық құны 6000 доллар қүрайды. Шығындарын толығымен жабуға бағытталған станок бағасын анықтаңыз. Егср:

а) пайыздық қойылым 8% құраса;

б) пайыздық қойылым 10%-ке тең болса;

в) пайыздық қойылым 8%-ке тең болса, ал болжаңатын инфля­ ция жылына 7% құрайды.

Талқылауға үсынылған мәселелер:

1. Өндіріс факторларына рыноктық бағанын қүрылуының не-гізін нс құрайды?

2. Қандай ссбептерден өндіріс факторларына деген сұраныс қисығы жылжиды:

а) оңға жоғары; э) солға төмен? Неге осы қисық кез келген жағдайда теріс бағытта болып келеді?

3. Егер де фирма алдыңа шығынды азайтып, пайданы көбейту керек деген міндет қойса, проблеманың шешуі фирманың өндіріс факторларына сүранысын өзгерте ала ма? Неге? Ол қалай жүреді?

4. Өнеркәсіптің еңбексиымдылықты және капитал сиым- дылықты салаларын атаңыз. Неге кәсіпкерлер «еңбек» өндіріс факторын «капитал» сынды өндіріс факторына ауыстыруға ұмтылады? Қандай жағдайларда бұл ауыстыру тиімсіз болады?

5. Егер де еңбектің шекті өнімінің табысы еңбек бірлігіне (бір жұмысшының жалақысы) тең болса фирма жұмысшылар саның көбейте ме, фирманың еңбекке деген сүранысы қалай өзгереді?

6. Жеке фирманың өндірістік функциясының сандық мысалы-мен шығын-ның өсуі және табыстылықтың кемуі тенденциясын көрсетіңіз. Бұл тенденция қандай себептерден болады және оны болдырмаудың амалдары кдндай?

7. Фирманың табысының төмендсу тенденциясына өзіңіз білстін қарсы амалдарды атаңыз?

Пікір-сайыстар, зерттеулер және белсенді жұмыстың басқа да түрлері:

1. Қазіргі элемдік экономикада технологиялық инновация- лар шын мәнінде «жетекші өндіргіш күшке», экономикалық өсу қарқындарын және мемлекеттің салыстырмалы экономикалық қуаттылығын анықтаушы негізгі бэсекслестік қүралға айналды. Осыған байланысты, капиталдың бірте - бірте еңбекті ығыстыруы мумкін бе?

2. Қазақстан Республикасындағы ипөтекалық несие рыногына зерттеу төмендегі мәселелерді қамтитын жүргізу үсынылады:

а) ипөтекалық несие рыногының негізгі тұлғалары;

э) ипөтекалық несиелеу ұйымдарының багдарламалары;

б) ипотскалық несиелеу шарттары;

в) ипөтекалық несиенің қазіргі пайыздық қойылымы, оған әсер етуші факторлар;

г) ипөтекалық несиенің пайыздық қойылымын төмендету мүмкіндіктері;

ғ) ипөтекалық несие механизмінің перспективасы; д)қандай ұйымның ипөтекалық бағдарламасына сіз не себеп-тен артықшылық берер едіңіз?

Мәнжазба тақырыптары:

1. Өнімдер рыногы мен өндіріс факторлары рыногының тепе-тендігі.

2. Еңбек рыногындағы тепе-теңдік.

3. Еңбекке деген туынды сүраныс өндіріс факторы ретінде.

4. Капитал рыногының құрылымы.

5. Жалпы рыноктық тепе-теңдік теориялары.

6. Өндіріс факторларының шекті өнімділігі.

Блиц-тест:

1. Өндіріс құрал-жабдықтары дегеніміз не?

1. капиталдың бір бөлігі;

2. еңбек ресурстары;

3. еңбек заттары мен қүралдары;

4. материалдық ресурстар;

E) еңбек өнімдері.

2. Өндірістің негізгі факторлары (маржинализм бойынша):

1. тауарлар мен қызмет көрсету;

2. адамдар жасаған ресурстар, табиғи ресурстар;

3. жер, капитал, еңбек, кәсіпкерлік;

4. жер ресурстары, жұмыс күші;

E) ақпараттық ресурстар, кәсіпкерлік.

3. Өндірістің негізгі факторлары (К. Маркс бойынша)

1. жер, капитал, еңбек, кәсіпкерлік;

2. адамдаржасаған ресурстар, табиғи ресурстар;

3. жұмыс күші, еңбек құралы, еңбек заты;

4. ақпараттық ресурстар, кәсіпкерлік.

E) табиғи ресурстар

4. Еңбек күралдары:

1. жылу-отын;

2. табиғи заттар;

3. өңдеуші,техникалық құрал-саймандар;

4. энергетикакөздері;

E) материалдар.

5. Қажетті еңбек анықтамасын көрсетіңіз:

1. өмір сүруге жүмсалған орташа еңбек мөлшері;

2. ақысы төленген еңбек;

3. толық ақысы төленбеген еңбек;

4. жұмыс құнін толық камтиды;

E) жұмыскүшініңтолықақысы.

6. Қосымша еңбек үғымы:

1. қажетті жұмыс уақытының артық жасалатын еңбек;

2. ақысы төленбеген кәсіпкср иеленетін еңбек;

3. үстеме артық құн алуға жүмсалатын еңбек;

4. айырбастағы тауар құнының өсуі;

E) қажеттіжұмысуақытыныңдеңгейі.

7. Өндіріс әдісінің мазмұнын көрсетіңіз:

1. техника-технологиялық қатынастар;

2. өндірістік қатынастар жүйесі;

3. өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастардың бірлігі;

4. айырбас қатынасы;

E) өндірістік қатынастар.

8. Табиғи ресурстардың факторы:

1. пайыз;

2. жалақы;

3. жер;

4. жұмыс күші;

E) еңбек.

9. Табиғи ресурстар факторынан алынатын табыс:

1. пайыз;

2. капитал;

3. рента;

4. барлығы да дүрыс;

E) жалақы;

10. Төмендегі ұғымдардың қайсысы әкономикалықөндіруші ресурс болып табылады?

1. ақша капиталы;

2. өндіріс кұрал-жабдықтары;

3. пайыз; Д) пайда;

Е) тұтыну тауарлары.

Әдебиеттер:

1. Экономикалыќ теория негіздері. Я.М.Әубакіров, Алматы. 1998.

2. Жалпы экономикалыќ теория. Ө.К.Шеденов, Е.Н.Саѓындыќов, Б.А.Жүнісов, Ү.С.Байжомартов, Б.И.Комягин. Аќтµбе. 2004.

3. Я. Әубакіров, К. Нәрібаев. Экономикалық теория негіздері. Оқулық. – Алматы, “Санат”, 1998. - 479 бет.

4. Ш. Қашықов, Ө. Нұргалиев. Экономикалық теория негіздері. Оқулық. – Қарағанды.: ҚарМТУ, 1997. – 208 бет.

5. Экономическая теория. Учебник. Камаев В.Д. и колл.авторов. – М.: ВЛАДОС, 1998.

6. Экономика. Учебник. Под ред. Булатова А.С.,3-е изд., Юристъ, 2001. – 896 стр.

7. Общая экономическая теория: Учебник/ У.К.Шеденов , У.С.Байжомартов , Б.И.Комягин и др.; Под ред.У.К.Шеденова. - 3-е изд. , перераб. и доп. - Актобе: Полиграфия, 2004. - 568 с

8. Мэуленова С.С. Экономикалык теория. 1 бол!м: Оку куралы/ С.С. Мэуленова, С.К. Бекмолдин, Е.К. Кудайбергенов. - 2-ш! бас., онд. - Алматы: Эверо, 2013. - 186 бет

9. Есполов Т.И. Экономикалық теория негіздері : Оқу құралы / Т. И. Есполов, Қ. М. Бельгібаев, Ж. Ж. Сулейменов. - [б. м.] : Каз ҰАУ, 2009. - 300 б.

10. Арын Е.М. Тұрақты даму стратегиясы : Оқу құралы / Е. М. Арын, С. А. Рахимова. - [б. м.] : Brand Print, 2011. - 113 б.