41. Ішкі монолог – көркемдік бейнелеу құралы:

Қазіргі көркем прозадағы бейнелеу тәсілдерінің бірі – ішкі монолог (іштей ойлау, кейіпкердің ішінен айтатын сөзі, өзін-өзі іштей саралау, ойлау ағымы көрінісі). Ұлттық әдебиетімізде 60-80 жылдар аралығында бой көрсеткен шығармаларда қаһарман мінезін дәріптеудің еркін өсу мәселесін кеңінен өрістеудің ашық түрі әдебиетіміздегі ішкі монолог тәсілін алып келген болатын. Әбіш Кекілбаев шығармаларында баяндаушылықтан сипаттан гөрі, оқырманын психологиялық тереңдікке бойлатуға мүмкіндік береді. Осындай шығармалардың бірі «Үркер», «Елең-алаң» романдарында ішкі монолог тәсілі жоғары деңгейде суреттелген. Мысалы: романның бас кейіпкері Әбілқайыр ханның өзімен-өзінің іштей сырласу мен сөйлесу тәсілі жоғары суреттелген. Ішкі монологқа тікелей қатысты түс көру және оны жорыту тәсілі жазушының сөзге деген шеберлігін білдіреді. Әбілқайырдың Ресей патшалығына елшілік жібере отырып, ұзақ сонар күнді күтумен өткізген уақытында түс көріп, оны өзінің құрдасы Тайланға жорыттырудың өзі жазушының ішкі монолог тәсілін ауқымды қолданғанының кепілі. Бір ғана адамның ішкі көңіл-күйін білдіретін және кейіпкерді сөйлету тәсілі болып табылатын ішкі монолог көбіне көркем шығармаларда дәстүрлі, қарапайым монологтың қызметін атқарады, қарапайым монологтың ішкі монологтан айырмашылығы – жүйелі сөз болып келуінде. Ал, ішкі монологта жүйелілік сақтала бермейді. Ішкі монологта бір ойды бір ой тірсектеп, логикалық байланысы үзіліп, қайта оралып, қайта жалғасып, көп жағдайда сезім құбылысының тұтастығы саналы түрде сақталмайды. Жалпы ішкі монолог тәсілі – әлем әдебиеті мен фольклорында кеңінен дамыған, әдебиеттің қай жанрында да атқарар көркемдік қызметі зор, дербес бейнелеу құралы. (Г. Пірәлиева. Ішкі монолог) Ішкі монологтың авторлық және персонаждық түрлері де бар. Ішкі монолог кейіпкердің ой-сезімін жеткізетін автор сөзі тұрғысында берілуі мүмкін немесе тура кейіпкердің өз атынан айтылуы да ықтимал. Г. Пірәлиева ішкі монологтың екі түріне талдау жасайды.

1. Шығарманың бейнелеу өрісіне монологқа айналған сана-сезімнің қаншалықты дәрежеде қатысы барын айқындайға байланысты көрінеді. Мұның өзінің 3 түрі бар. 1) Еркіңнен мүлдем тыс ішкі монолог. 2)Жарым-жартылай саналы, кейде санадан тыс сәттегі ішкі монолог, ол көбінесе, «ой ағысы» (поток сознание) 3) Өзін бақылай, қадағалай алатын, жүйелі түрде бағыты айқындалған, шын мәніндегі ойлау үрдісін білдіретін ішкі монолог.

2. Оқиғаға қатысатын кейіпкер монологына автордың қаншалықты дәрежеде қатысы барын айқындауға байланысты. Ішкі монологтың бұл түрінен бірінші, екінші, үшінші жақпен баяндау түрлерінің қай-қайсыда тікелей сабақтас болып келеді.Ішкі монологқа қатыстылар: түс көру, оны жорыту, ішкі дауыс, ішкі диалог, ой ағысы, психологиялық жағдай, көзқарас, ишара, дауыс ырғағы. Ішкі монолог арқылы кейіпкер психологиясы ашылып, мінез-құлық ерекшелігі, кейіпкердің өзіне ғана тән сипат белгілері, оның ішкі дүниесінің қыртыс-қабаттары ашылады. Кейіпкер өз ойымен өзі, адам ішіндегі адаммен яғни санамен, оймен сырласу арқылы шындыққа жол ашады.