2. Тарихи – мәдени мектептің ілгерішіл сипаты болды ма?

Қазіргі мәдениетті зерттеулерде, тарихи – философиялық бағыттың шектерінде жинақталған, білімдердің маңызы зор болды. Олар Капт, Гегель, Гумбольдтан бастау алады, бірақ бұл мектептің көрнекті өкілдері ретінде О.Шпенглердің, А.Татнбидтің, К.Ясперстің, Н.Я.Даниловскидің есімдерінатап өткен жөн. Оларды біз «Әлеуметтік – мәдени динамика» тақырыбында толығырақ қарастыратын, мәдениеттің макротарихи ілімдері осында өрістеді. ХХ ғасырдың бірінші бөлігінде батыстық мәдени антропология шеңберінде мәдени- тарихи мектеп пен француздық «Анналар мектебі» қалыптасты. Мәдени- тарихи мектеп өз әдіснамасында неміс мәдени антропологиясының бастаушысы В. Дильтейдің (1833-1911) «рух туралы ғалымдар» пәнінің бір –бірімен принципиалды сәйкессіздігі туралы тезисіне сүенеді. Мәдени динамика мен өзгермелікті зертеу үшін өте жасампаз болған, «өмір философиясы категориясын В.Дильтей ұсынды. (Неокантшылдықта мәдениет өзгермейтін «құндылықтар әлемі ретінде көрініс табады, онымен В.Дильтей мүлдем келіспейді) . Мәдениеттанулық білім үшін келесі маңызды идеяға, В.Дильтейдің «Түсіну -түсіндіру» дихотомиясы жатады: түсіну шындықты интуктивтік, игеру, ал түсіндіру – дискурсивті –логикалық амал ретіндеқарастырылады. Мәдени – тарихи мектепте, мәдени динамиканы инновациялардықабылдап алу және тарату арқылы мәдениеттердің өзара әсерінің нәтижесі ретінде қарастыратын, диффузионизм бағыты дамиды. Этнограф Ф.Гребнермен, сол немесе басқа мәдениетте пайда болатын, суға тасталған тастың толқыны сияқты таралатын, түрлі тектегі мәдени формалардың, «мәдениеттер айналымдары» теориясы соларға сәйкес тұжырымдалды. Франциздық «Анналар мектебі» (Ле Фебр, М.Блок, қазір олардың ізбасары Бродель және т.б.) адамзаттың әлеуметтік – мәдени тарихын зерттеудің жүйелік –модельдік, типологиялық, проссмәдени методтарын пайдаланды. Олардың жетістігіне макротарихи құрылымдар мен оқиғаларды емес, ал «күнделікті тарихтарды»-өмір салттарын, дәстүрлерді, әлем суреттемелерін, ментальдық формаларын зерттеу жатады, этнографтардан ерекше, олар шаруа мәдениетін емес, ал қалық тұрғындар мәдениетін зерттейді. Соңғы уақытта «Анналар мектебі» әлеуметтік ғылымдар әдістеріне көбірек сүйеніп келеді. Мәдениетті зерттеудің ерекше ұстындары социологиялық мектеп шектерінде қалыптасты. Оның негізін қалаушы деп, отандық ғылым, 1923 жылдан АҚШ-та тұрған қоғам мен мәдениетті олардың тығыз бірлігінде (осыдан «әлеуметтік-мәдени» термині) қарастырған және де адамдық әрекеттің барлық жақтарын, осы тұрғыдан қарастыру керек деп есептеген, Питирим Сорокин (1889-1968) саналады. Мәдениетті талдаудың социологиялық үлгілері американ социологі әлеуметтік антропология негізін қалаушылардың бірі, Толкотт Парсонстың (1902-1974) еңбектерінде кездеседі. Онымен, онда мәщдениет адамдық әрекеттің организмдік (әрекеттің биологиялық құрастырушысы) тұлғалық (жеке-дара психикалық қасиеттер, мұқтаждықтар, эмоциялар, жігер), әлеуметтік (әлеуметтік ролдер, функциялар, қылықтық күтімдер) бөліктерімен қатар төрт жүйелігінің бірінің орнын алатын, әлеуметтік әрекет ілімі жасалды. Мәдениет бұл жүйеде құндылықтарда, ұнатымдарда, мәдени тәжірибемен тұжырымдалған түсініктерде көрініс табады. Бағыныңқы жүйелердің әрқайсысы өздерінің функцияларына ие: биологиялық-икемделуге, тұлғалық-өмірлік мақсаттарды қоюға, әлеуметтік-қауымдастықпен бірегейленіге бағытталған, ал мәдени мәдени үлгіні сақтап тұруға «жауап береді». Оның үстіне бұл функциялардың жүзеге асуы тарихи қалыптасқан әлеуметтік институттар: экономикалық, саяси, құқықтық, діни т.б. арқылы болады. Әрине, бұл, қашан ол әлеуметтік жүценің бір бөлігі ретінде түсінігіне жатады, бірақ осында мәдениетке деген құрылымдық – функционалдық көзқарастың мәнісі тұр.Сонда да,Т.Парсонстың идеялары жаңа эволюционизмге мәнді ықпал етті және зерттеушілермен мәдениетті макродинамикалық зерттеулердің әдістемелік негізгі сапасында пайдаланды.