3. Даралау мен жинақтау қазіргі әдебиетте бар ма?

Әдебиетте адам бейнесін жасаудың амалы алуан түрлі. Ол сөздегі суретпен ғана бітпейді, көркем бейне жасауға қажет өмірлік материалды жинақтаудан әдеби тұлғаны даралауға дейін барады.Шындықты көркем жинақтау жайлы әр тарап пікірлер бар. Жинақтау дегеннің өзі — әдеби тип жасау әрекеті. Ал типтендіру турасындағы пікірлер тіпті қым-қиғаш. Әдебиет пен өнердегі типтілік дегенді кейбіреулердің жеке-дара проблема қып бөліп әкетіп, оның маңында жан түсшбес жаңылтпаш қисын қалыптастырмақ боп, қай-қайдағы қасаң қағидаларды тізеге сап иіп құ-растыруы әсіресе кісі қынжылар нәрсе болатын. Типтендіру деген суреткердің іс жүзінде өмір шындығын өз дүние танымы тұрғысынан белгілі бір уакыт пен кеңістікке, әлеуметтік орта мен дәуірге сай талғап-тануы, таңдап іріктеуі және жинақтауы, сол арқылы өзі жасап отырған көркем бейнені сомдауы, тұлғаландыруы, даралауы болып табылады. Мұның өзі, сайып келгенде, әдебиетшінщ әдеттегі әрекеті, яки творчестволық процесс. Жинақтау үшін суреткерге, бәрінен бұрын, талғампаздық керек. Әдебиеттегі адамның психологиясы мен іс-әрекетінің әр алуан бұралаң-иірімдерін ғана емес, сол көркем бейнені жасауға керек өмірлік материалдың өзін жазушы сұрыптап, саралап пайдаланады. Бұл ретте, мәселен, Хемингуэй әдеби творчествоны айсбергке балайды. Айсбергтің су бетінде көрініп тұрған бөлегі — су астында жатқан бөлегінің тек жетіден бірі ғана болады екен. Сол секілді қаламгердің белгілі бір көркем шығармада жазып көрсеткен жайларынан көрсетпеген жайттары әлдеқайда артық, көп болғаны жақсы. Шығармаға қажеті шамалы, “альп тастауға болатын нәрсенің бәрін алып тастай берген жөн,— дейді Хемингуэй,— олар су астына кетеді де, біздің айсбергімізді орнықтырып, нык бекіте түседі”.* Бұл, әрине, шартты айтылған пікір, бірақ талғампаздық тұрғысынан өте дұрыс қойылған талап. Сонымен, әдебиеттегі шындықты, яки адам образын жасауға қажет өмірлік материалды жинақтау (обобщение) тек типтендіру тәсілімен ғана жүзеге асады. Мұның өзі типтілік проблемасы — әдебиеттін, жалпы мәні мен маңызына жағалай теліне ‘беретін жадағай, жалаң уағыз емес, жаппай жапсырыла беретін жамау емес, терең творчестволық сипаттағы орасан күрделі мәселе екенін аңғартады. Шындық кұбылыстарды типтендіре жинақтау арқылы суреткер болашақ образдың немесе типтің жалпы бітімін, тұлғасын қалыптастырумен қатар оның ішкі ерекшелігін ашып, мінезін даралайды. Әрбір әдеби тұлғаны өз ортасынан адам ретінде бөлек, оқшау танытып тұратын, оның тек өзіне ғана тән, өзгелерде жоқ және қайталанбайтын психикалық ерекшеліктері болуы шарт. Суреткердің өмір шындығын жинақтау әрекеті әрқашан оның адам мінезін даралау әрекетімен ұласып, ұштасып жату себебі де сондықтан деп білу керек.

Билет №3

1. Әдебиет теориясын қалыптастырудағы әдебиет тарихының орны қандай?

Әдебиет теориясы көркем әдебиетің болмысы мен бітімін, әдеби шығарманың сыры мен сипатын, әдеби дамудың мағынасы мен мәнін байыптайды. Ә-тің өзіне тән ерекшелігін, оның қоғамдық қызметін, көркем шығарманы талдаудың принциптері мен методикасын, әдеби жанрлар мен оның түрлерін, өлең жүйелерін, тіл мен стиль, әдеби ағым мен көркемдік әдіс мәселелерін түп-түгел тек әдебиет теориясынан ғана танып білуге болады. Ал осы теорияны қалыптастыру үшін тарихының маңызы зор. Өйткені оның тарихы жеке алғанда бір елді, жалпы алғанда бүкіл адам баласының тарихында көркем ә-тің қалай пайда болғанын, қайтіп қалыптасқанын, қандай жолдармен дамығанын зерттейді. Қай халықтың болсын атам замандағы сәбилік шағында, жазу-сызуы жоқ кезінің өзінде ауыз әдебиеті өрбігені, одан ілгерілей келе жазба әдебиеті туып, дамығаны мәлім. Әр халықтың осындай көркемдік даму сапарын саралайтын да, сын көзімен сұрыптап сарапқа салатын да ә-тің тарихы. Сонымен қатар бұл ғылым әр дәуірдің әдеби нұсқасына тарихи тұрғыдан қарап, оның сапасын сол тұстың сана сатысына, ой-өрісіне байланыстыра зерттейді. Олай етпей, ауыз ә-нің нұсқалары болсын, жеке жазушылар творчествосы болсын әділ бағаланып, әдеби дамуындағы өзіне лайық орын алуы мүмкін емес. Яғни әдебиет теориясын нәзік түсінбей тұрып, тарихы жайлы әңгіме қозғау; тарихын білмей тұрып, сырын өрбіту мүмкін емес. Егер болашақта әдебиет саласында мықты маман болғымыз келсе, оның 3 саласында жетік меңгеруіміз керек. Жетік меңгерушілер деп Белинский, Чернышевский, Добролюбов сынды ғалымдарды айта аламыз.