- •Магас Издательство «Сердало» 2003
- •Isbn 5-94452-047-7
- •Мукъа алапаш яздара бокъонаш
- •Алапаш ъ, ь
- •§ 17. Нагахьа санна деша юкъера мукъаза оазаш г, тс, хь къоастаеш хуле, цига къоастора хьарак ъ язде деза.
- •§ 18. Нагахьа санна деша юкъера къоастаеш йола мукъаза оазаш г, к, хъ йоацаш, кхыйола мукъаза оазаш хуле, цига массаза къоастора хьарак ъ язде деза.
- •§ 19. Эрсий меттацара хьаийца, вай меттаца леладеча дешашта юкъе къоастора хьаракаш эрсий меттаца яздеча тайпара язде деза.
- •§ 20. Йиш хадача мукъача оаза т1ехьа йиш ха- дара хьарак ъ язде деза: фуъ, шиъ, тоъал, даъал, Тоъарха.
- •1Аьрждала
- •1Аьлий-Юрт
- •1Аддал-Хъамид
- •Эрсий меттацара хьаийцача дешай яздара бокъонаш
- •Ц1ердешай яздара бокъонаш
- •§ 43. Диълаг1ча легара чудоаг1ача цхьоален таьрахье латтача ц1ердешай ц1ера дожара чаккхе й1аьха оаз йоаг1а -и е -у долаш хилча, уж -ы е -ув долаш язъю.
- •§ 44. Диълаг1ча легара чудоаг1ача цхьоален таьрахье латтача ц1ердешай ц1ера дожара чаккхе й1аьха оаз йоаг1а -и долаш хилча, доалеи дереи дожарий чаккхенаш -е долаш язъю.
- •§ 45. Нагахьа санна диълаг1ча легара чудоаг1ача цхьоален таьрахье латтача ц1ердешай ц1ера дожара чаккхе -ув долаш хилча, доалеи дереи дожарий чаккхенаш -о долаш язъю.
- •§ 48. Пхелаг1ча легара чудоаг1ача цхьоален таьрахье латтача ц1ердешай лура дожара чаккхе йизза форма йолаш язъю: нохчочунна, эрсечунна, болхлочунна.
- •§ 54. Ялхлаг1ча легара чудоаг1аш долча м1ара яхача ц1ердеша цхьоален а, дукхален а таьрахьа доала дожара чаккхе цхьатарра хул: сен? м1арий (цхь. Таьр.); сен? м1арий (дукх. Таьр.).
- •§ 56. Нийса доацача легара чудоаг1аш долча цхьан дешдаькъах латтача дукхаг1долча ц1ердешай кечала дожара чаккхе -наца хул: ха — ханаца,
- •§ 57. Нийса доацача легара чудоаг1ача цхьан дешдаькъах латтача цхьадолча ц1ердешай кечала дожара чаккхе -ца хул: ча — чаца, кхий — кхийца, г1а — г1аца.
- •§ 58. Цхьан дешдаькъах латта нийса доацача легара чудоаг1а цхьадола ц1ердешаш кечала дожара чаккхе -раца, -маца йолаш а хул: г1ув — г1овраца, к а — ко маца.
- •Ц1ердешай керттера суффиксаш язъяра бокъонаш
- •Белгалдешай яздара бокъонаш
- •Таьрахьдешай яздара бокъонаш
- •Хандешай яздара бокъонаш
- •Причастей язъяра бокъонаш
- •§ 101. Шин е кхы дукхаг1ча дешдоакъоех латтача куцдешашта т1ехьа хозаш йола мукъа оаз а язъе еза: кхычахьа, ураг1а, цигахьа, укхазахьа, дехьаг1а, сехьаг1а, пхораг1а.
- •§ 102. Т1ехьара доацача дешдаькъе хозаш йола шекон мукъа оазаш укх тайпара язъе еза:
- •§ 103. Чоалхане айдардешаш юкъе дефис йолаш язду: Лап-лап-лап, аьнна, ала тоха а бенна, яйра лампа. Т1ох-т1ох-т1ох, аьнна, топаш яьлар.
- •§ 104. Айдардеша т1ехьа запятой оттаю: Оф - фой, ма ч1оаг1а к1аьдвеннав со. Айяхь, ма масса йоаг1а из говр.
- •Хоттаргий яздара бокъонаш
- •§ 109. А) и яха хоттарг шийца бувзам болча дешашца массаза а цхьана язду: 1аьлеи 1умари селхан, хьунаг1а бахар.
- •§ 110. М, кх, те, теш, х яха дакъилгаш юкъе дефис йолаш язду:
- •§ 111. А, ма, мо, гой яха дакъилгаш къаьста язду: Шаккхе а венав. Ма дика книжка да из. Из мо книжка дайнадац сона. Гой, мишта ловз Салман.
- •Ца, ма яхача дацардешай яздара бокъонаш
- •§ 112. Дацардош ца ц1ердешацеи, ло1амеча причастедеи, масдарцеи цхьана язду: цабезам, цатешам, цааьннар, цаяздаьр, цадаар, цамалар, цавахар.
- •§ 114. Дацара дакъилг ма массаза а шийца бувзам болча хандешашда къаьста язду: ма ала, ма хьажа, ма дувца, ма лакха, ма хьувза, ма хиннавалара, ма мийннадалара.
- •§ 115. Дацара дакъилг -ц массаза а хандеша т1ехьеи цунца хеттаи язду: ваг1ац, водац, бувцац, эшац, хьежац, мелац, аллац, даац, везац, ахац.
- •§ 118. Дукха т1адамаш предложени кхоачалуча доацаш, предложенена юкъе хилча, царна т1ехьа доаг1а дош з1амигача алапаца язду.
- •§ 120. Доккхача алапаца язду, т1адерзара е айдардеша т1ехьа оттадаьча айдара хьарака т1ехьа доаг1а дош: — Маьржа-я1! Ма хьаштдоацар да-кх из!
- •§ 121. Нагахьа санна, шин т1адама т1ехьа доаг1а дош ма дарра къамаьла хьалхара дош дале, из доккхача алапаца язду: Кхайка д1аюстара а
- •§ 129. Доккхача алапаца язъю городийи юртийи ц1ераш а: Наьсаре, Маг1албик, Карабулак, Соаг1апче, Ангушт, Алхасте, т1ой-Юрт, Наьсар-Керте.
- •§ 131. Шолхача ц1ерашта чудоаг1а шаккхе дош доккхача алапаца язду. Масала: Махьмад-Сали, 1умар-Хьажа, Махъмад-Гири, Наьсар-Керте, Дебий-Юрт, Мочкъий-Юрт. Дешаш сехьадахара бокъонаш
- •§ 132. Дош сехьадоаккх дешдоакъошца: ц1и-леторг, ц1иле-торг, ман-галхо, мангал-хо.
- •§ 133. Цхьан алапах латта дешдакъа юхе дита а е сехьадаккха а йиш яц: ага, яла, ела.
- •§ 134. Дош сехьадоаккхача хана шоашта хьалха латтача алапех къоасто йиш яц ь, ъ яха алапаш: хургь-яц, лакхъ-яьй.
- •§ 135. Шолхаяьнна мукъа оаз (дифтонг) шин алапаца белгалъяьккха хилча, уж алапаш къоасто йиш яц дош сехьадоаккхача хана: лоа-ла-хо, къоас-та-де, доа-г1а, дув-ца, гуй-ра, дай-над, дов-за.
- •§ 136. Дош сехьадоаккхача хана, цхьан дешдаькъах латта дешхьалхе екъа йиш яц: Хьал-вала, т1ех-вала, чакх-вала.
- •§ 137. Деша юкъе мукъаза оазаш в1аши лалла нийсъелча, из дош сехьадоаккхача хана, уж мукъаза оазаш в1ашаг1къоастае еза: тус-кар, хот-та, лут-тарг, ман-гал-хо.
- •§ 138. Нагахьа санна деша юкъе кхо мукъаза оаз в1аши лалла нийсъелча, дош дешдоакъошта декъаш, уж укх тайпара екъа еза: воаг1арг-ва, мегарг-дац, 1аьрж-даьд, мерз-даьд.
- •§ 139. Дош сехьадоаккхача хана шола алапаш в1ашаг1къоастаде деза: тас-са, йит-та, топ-пар, ик-каш.
- •§ 140. Дош сехьадоаккхача хана шолха алап в1ашаг1къоастаде мегаргдад: ла-кха, чакх-ва-ла, воа-г1а.
- •§ 141. Дош сехьадоаккхача хана шола шолха алапаш в1ашаг1къоастаде мегаргдад: до-ккха, лер-тт1а, лаьр-хх1а.
- •Чулоацам
- •Учебное издание
- •Ибрагим Абдураскиевич Оздоев Рамис Ибрагимович Оздоев
- •Орфография ингушского языка
-чунах//-чох
долаш язъе еза: сачунах//сачох,
хьа- чунах//хьачох, цунчунах//цунчох,
вайчунах//ваи- чох,
шунчунах//шунчох,
царчунах//царчох.
§
87. Д1ардар
яхача гойтара ц1ерметтдеша хотталура
дожара чаккхе -чунах//-чох язъе еза:
д1арчунах//д1арчох.
§
88. Т1адожара соттаме чаккхенга -а
дола хандешаш йолча ханага даьхача
чаккхенга из -а
доацаш язду: деша
— деш,
ловза
ловз,
тега —
тег.
эца
— эц.
Белгалдаккхар:
ваг1а,
веза яха
хаыдешаш йолча
хана
чаккхе а
долаш хул.
§
89. Т1адожара соттаме чаккхенга -е
дола хандешаш йолча ханага даьхача
чаккхенга -у,
-ю, -ув
долаш язду: язде—язду,
лотае
— лотаю,
тоае
— тоаю,
хье —
хьув.
§
90. Хандеша т1адожара соттама чаккхе -а
хилча,
из хандош яхаяланзача ханага даьккхача,
цун чаккхе -ар
долаш хул: деша
— дешар,
ловза
— ловзар,
тега
— тегар.
§
91. Хандеша т1адожара соттама чаккхе -е
долаш хилча, из хандош яхаяланзача
ханага даьккхача, цун чаккхе -ора
долаш язъю: язде
— яздора,
в1оахле
— в1оахлора,
кхоссале
— кхоссалора,
то-кхаде
— токхадора,
эшаде
— эшадора.
§
92. Хандеша т1адожара соттама чаккхе -а
хилча, из хандош гуш яхача ханага
даьккхача, цун чаккхе -ар
долаш язъю: деша
— дийшар,
ловза
— лайзар,
тега
— тийгар.
§
93. Чоалхане хандеша т1адожара соттама
чаккхе -е
хилча, из хандош гуш яхача ханага
даьккхача, цун чаккхе -up
долаш язъю:
верза-
Хандешай яздара бокъонаш
ве.
— верзавир,
моладе
— моладир,1омаде
—1омадир,в1оахьве
—
в1оахьавир.
§
94. Хандеша т1адожора соттама чаккхе -а
хилча,
из хандош яхаяьннача ханага даьккхача,
цун
чаккхе
хандешаца бувзам болча ц1ердеша классага
хьежжа -ав,
-ай,
-аб,
-ад
долаш
язду: к1аьнк
лайзав, йи1иг лайзай, устаг1а лайзаб,
лом
лайзад.
§
95. Чоалхане хандеша т1адожора соттама
чаккхе -а хилча, из яхаяьннача ханага
даьккхача цун чаккхе хандешашца бувзам
болча х1аман классага хьежжа -аьв,
-яьй, -аьб,
-аьд
долаш
язъю: верзаве
— верзаваьв,
ерзае
— ерзаяьй,
дерзаде
— дерзадаъд,
берзабе
— берзабаъб.
§
96. Шин е кхы дукхаг1ча дешдоакъоех
латтача хандеша т1адожара соттама ларда
хьалхарча даькъе д1аьха ув
хилча,
хандош гуш яхачеи яхаяьнначеи ханашка
даьккхача, из ув
ий-га
доал: лувча
— лийчар,
дувца
— дийцар
— дийцад.
§
97.
Шин
е кхы дукхаг1ча дешдоакъоех латтача
хандеша
т1адожора соттама ларда хьалхарча
дешдаькъе
ов
хилча, хандош гуш яхачеи яхаяьнначеи
ханашка даьккхача, из
ов
ай-га.
доал:
ловза
— лайзар
— лайзад.
§
98. Йолча хана чаккхе -у
(ю)
йолаш кхычунга доалача хандешах
хьахиннача ло1амзача причасте чаккхе
-аь
(яь)
долаш язъе еза: яз-
яздаь (каьхат),
язъю
— язъяь
(заявлени).
§
99. Йолча хана чаккхе -у
йолча кхычунга ца доалача хандешах
хьахиннача ло1амзача причасте чаккхе
-нна
долаш язъе еза: вохалу
— вохавенна,
оалалу
—
оаладенна,
хьожалу
— хьожаденна.Причастей язъяра бокъонаш
