I. Абдзіраловіч (I. Канчэўскі) Адвечным шляхам (даследзіны беларускага светагляду)

Фрагмент з культуралагічнага нарыса дадзены з захаваннем моўных асаблівасцей пачатку ХХ ст.

На беларускую справу прызначаліся глядзець як на нешта надта невыразнае, нявызначанае, ня маючае ў сабе духу жывога, каторы можа даць беларусам права на законнае сярод іншых народаў істнаваньне. У невыразнасьці беларускай культуры хочуць бачыць духовую смерць народу, яго няздольнасць вызначыць свой уласны ідэал. Фармальна мы павінны згадзіцца, што ў нас неакрэсьлена культура, што ў нас смутны гістарычныя шляхі, але ў гэтым ня можна бачыць духовай беднасьці нашага народу, Яго няздольнасці ўласным крокам ісьці да вытварэння ўласных формаў жыцьця, – не, жыццёвыя акалічнасьці даводзяць аб іншым, што нават меней здольныя, меней сільныя народы вытварылі культурна-вызначальнае жыцце. Калі беларускі народ не стварыў выразнай культуры, дык гэта была вялікая трагедыя народнага духу, якую перажыць выпала толькі двум-тром эўрапейскім народам: Беларусь да Х веку і да гэтай пары фактычна зьяўляецца полем змагання двох кірункаў эўрапейскай, пэўне – арыйскай, культуры – заходняга і ўсходняга. Граніца абодвых уплываў, падзяляючы славянства на два станы, праходзіць праз Беларусь, Украіну і хаваецца ў балканскіх краех.

Дзесяцёхвяковае ваганьне сьведчыць аб тым, што беларусы, як украінцы і балканскія славяны, не маглі шчыра прылучыцца ні да аднаго, ні да другога кірунку. Мы не зрабіліся народам Усходу, але не прынялі й культуры Заходней Эўропы. За ўвесь час нас пачалі зваць цёмным, дзікім народам.

Але адмовіўшыся ад карысьці выразнай культуры ў яе поўнасьці, народ схаваў незалежнасьць свайго духу. I вось зараз, калі набліжаецца вялікі крызыс датыхчасовых ідэалаў, калі ўся «культура» знаходзіцца ў небясьпецы і гатова разваліцца ў руіны, беларускі народ, – як быццам зьнімаюць з Яго векавыя ланцугі, – прабуджаецца да жыцьця. Да шуканьня новых ідэалаў, да стварэньня новых падставаў чалавечага жыцьця.

(цыт. па: Абдзіраловіч I. Адвечным шляхам (даследзіны беларускага светагляду) // Вобраз-90 / укл. С. Дубавец. – Мн., 1992.)

У. Конан у свабодзе і творчасці – ратунак для свету

А між тым ужо простае знаемства з рэгіянальна аднатыпнай, еўрапейскай філасофскай культурай сведчыць пра яе шматгалоссе і шматколернасць. Ёсць падставы казаць пра «гнасеалагізм» нямецкай, «сацыялагізм» французскай, «прагматызм» англійскай філасофскіх школ. Русская філасофія ад Уладзіміра Салаўева да Мікалая Бярдзяева развівалася ў рэчышчы «анталагізму» і «антрапалагізму», бо ставіла на пярэдні план праблемы быцця наогул і чалавечага жыцця ў першую чаргу. Дамінантай філасофскай думкі ўсходнеславянскага рэгіена з’яўляецца тое, што я назваў бы «сацыяльнай этыкай». Яе цэтральная катэгорыя, што не мае дакладнай аналогіі ў іншых мовах, – сінкрэтычнае паняцце праўды – у значэнні адзінства ісціны, дабра – справядлівасці і красы. А яе асноўная праблема – сэнс і прызначэнне чалавека ў сістэмах: народ (нацыя) – грамадства – дзяржава – усечалавецтва.

Выдатныя беларуския пісьменнікі былi найперш шукальнікамі народнай праўды, гэта значыць – пераважна этычнымі мысліцелямі. Зыходны прынцып Скарынавага асветніцтва – вядомы з часоў ранняга хрысціянства катэгарычны імператыў: «Закон прироженый в том наболей соблюдаем бывает: то чинити иным, что самому любо есть от иных всех, и того не чинити иным, чего сам не хощеши от иных имети». Паслядоўнік беларускага асветніцтва і першадрукара Васіль Цяпінскі таксама амаль што наш сучаснік, бо следам за Скарынам, але цяпер ужо не ўзнеслымі, а хутчэй трагічнымі словамі, сцвяджаў ідэю роднай мовы, культуры, свайго «места» і «дома» ў якасці фундаментальных духоўных каштоўнасцей народа. Пераважна аксіялагічны, духоўна-этычны крытэрый ацэнкі грамадскага быцця характэрны для паэзіі і аратарскай прозы Сімяона Полацкага. Беларускі аўтэнтычны фальклор – чыстая крыніца нацыянальнай паэзіі ды ўсей мастацкай культуры – шматгранна адлюстраваў пошукі агульначалавечай праўды. Урэшщце, класічная нацыянальная літаратура, убіраючы ў сябе ручайкі і рэкі народнай духоўнасці, нязменна трымала ў полі зроку праблемы сацыяльнай этыкі.

(цыт. па: Конан У. У свабодзе і творчасці – ратунак для свету // Вобраз-90 / укл. С. Дубавец. – Мн., 1992.)