1.1 Жердің негізгі сызықтары мен жазықтықтары
Жердің өз осінде айналуынан оның бетінде күн мен түн алмасып, күн тәулігі анықталады. Осы ості /1.1-сурет/ - жердің айналу осі деп атайды. Бұл осьтің жер бетімен қиылысатын екі нүктесі – Солтүстік және Оңтүстік полюстар деп аталынады.
Жердің айналу осін тік бұрыш жасап және оның дәл ортасын кесіп өтетін жазықтықта экватор жазықтығы дейді. Экватор жазықтығы мен жер бетінің қиылысу сызығы – экватор деп аталады. Жердің айналу осі арқылы өтетін жазықтық – меридиан жазығы делінеді де, ал сол жазықтықтың жер бетімен қиылысу сызығы – г е о г р а ф и я л ы қ м е о г р а ф и я л ы қ м е р и д и а н деп аталынады. Халықаралық келісім бойынша Лондон жанындағы Гринвич обсерваториясы арқылы өтетін меридиан бастапқы /бірінші не нольдік/ меридиан деп аталынады.
Сурет 1.1
Экваторлық жазықтыққа параллель жазықтықтардың жер бетімен қиылысу сызықтарын параллельдер деп атайды. Ауырлық күшінің әсерінен жердің центріне бағытталған сызық – тіктеуіш сызық деп аталынады және ол негізгі координаталық ось Z (H) болып есептелінеді.
1.2 Жердің пішіні мен мөлшерлері
Жер - күн жүйесіндегі планеталардың бірі. Жер қыртысы әртүрлі қыраттар мен ойпаттардан тұрады. Жердің шамалы ғана бөлігін /29 %/ құрлық, ал 71 %-ын дүниежүзілік мұхит алып жатыр. Сол жер беті үшін шамамен дүниежүзілік мұхит және теңіз суларының тыныш жағдайдағы сәйкес келетін д е ң г е й беті алынады. Құрлық астынан ойша жүргізілген мұндай бет тұйық фигура жасайды және кез келген нүктесінде жердің ауырлық центріне бағытталған тіктеуіш сызықтардың тікбұрыш жасап қиып өтеді. Осы деңгей бет геоид деп аталынады /геоид- гректің ge - жер және daio - бөлу/ деген сөздерінен алынған. Жер бетінің әрбір нүктесінің өз деңгей беті бар. Мысалы, мұхиттық деңгей бетке А – нүктесі арқылы жүргізілген параллель жазықтық А нүктесінің деңгейлік беті деп аталынады т.б.
Сурет 1.2
Қазақстанда орташа деңгей бет үшін Балтық теңізіндегі Кронштадт Футштогінің нолі алынады, оны бізде Балтық теңізінің деңгей беті деп атайды.
Бүкіл әлемдік тартылыс заңынан алған әсерінен жер /геоид/ шарға емес, айналу осінің /РР′/ бағытынша сызылған айналу эллипсоидына /сфероид/ ұқсайды /1.1 – сурет/. Сөйтіп, геодезияда Жердің моделі /пішіні/ ретінде Жер сфероиды алынып, геодезиялық өлшеулердің нәтижелері негізгі деңгей бетке - іс жүзінде, Жер эллипсоидының бетіне проекцияланады.
Жер эллипсоидының мөлшерлерін үлкен дәлдікпен 1940 жылы Ф.Н.Кросовскийдің басқаруымен орыс ғалымдары анықтады. Оның үлкен жарты осі а=6378245 м, кіші жарты осі в=6356863 м; және сфероидтың қысыңқылығы α =(а-в)/а=1:298,3.
Бұл өлшеулер Министрлер кабинетінің 1946 жылғы қаулысы бойынша еліміздегі барлық геодезиялық және картографиялық жұмыстарға енгізіліп, Жер-эллипсоиды «референц-эллипсоид» деп аталынатын болды.
1960 жылы Жердің үш жасанды серіктерін бақылаудың нәтижесінде сфероидының қысыңқылығы α =1:298,2-ге тең екендігінің АҚШ-та ұшырылған Жердің 13 жасанды серіктерін бақылау арқылы /1962/ α=1:238,31-ге тең екендігінің анықталулары Красовский өлшеулерінің дүниежүзілік маңызы барлығының айқын дәлелі.