Жалпы бөлім

Кіріспе

1 Қарбыздың пайда болу тарихы

1.1 Сорт тұрақтылығы

1.2 Қазақстанда аудандастырылған қарбыз сорттары

1.3 Шетелдік қарбыз гибридтері

2. Лебяжі ауданының топырақ-климаттық жағыдайы

2.1 Табиғат жағыдайы

2.2 Зерттеу жұмыстары жүргізілген жылдардағы(2014-2015) климаттық жағыдайы

2.3 Шаруашылық жөніндегі жалпы мәлімет

Технологиялық бөлім

3Лебяжі ауданындағы қарбызды өсірудің экологиялық және экономикалық тиімділігі

3.1 Ауыспалы егістегі орны

3.2 Топырақты өңдеу технологиялар

3.3 Қарбыз сорттарының өнімділік көрсеткіштері

3.4 Егісті күтіп-баптау ерекшеліктері

3.5 Тыңайтқыштарды енгізу жүйесі

3.6 Қарбызды суару жолдары

4 Қарбызды Кереку өңірі Лебяжі ауданында өсірудің экономикалық тиімділігі

1.Қарбыздың пайда болу тарихы

Қарбыздың жабайы түрінің отаны Африка жері. Ал Қазақстанда Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл облысы, Шығыс Қазақстан, Батыс Қазақстан, Ақтөбе, Алматы облыстарында көбірек өсіріледі. Қарбыздың (Citrullus) негізгі үш түрі бар, қауын мен асқабаққа қарағанда қарбыз әртүрлілігімен ерекшеленбейді. Намиба мен Калахари елінен шыққан «шөл патшасы» атағына ие жабайы колоцинт Орта Азияны, Африканы, Үндістанды сонымен қатар Австралияда да таралған. Ол ыстыққа төзімді. Көптеген шағын жемістері шөлді жерде жарты жылдан аса өмір сүреді. Ал үзілгендері одан көп тағы екі айдан аса піседі. Олардың көбісі ащы және улы болып келеді. Бірақта тәттілерін де кездестіруге болады. Аңызға сенетін болсақ осы колоцинт адамдарға шөлді даладан өтуге көп пайдасы тиген, сол себепті колоцинт басқа елдерде де тарай бастаған. Ал Америкада цитронный деп аталатын басқа түрі бар. Одан жабайы түрден басқа пектинге бай жемшөптік және цукаттық сұрып алынды. Ал ең пайдалы түрге «түкті» қарбыз жатады. Түкті қарбыздың асаханалық түрлері бүкіл әлемде таралған. Ең алғашқы асханалық сорт Египетте пайда болды. Мың жыл ішінде әр елде әр түрлі қарбыз сорттары тараған жемшөптік қарбыздан десерттік қарбызға дейін, ұзын,домалақ пішінді, қызыл, тоқсары және сары жұмсағы бар, ақ, ала, қою жасыл қабықты, жарты жыл сақталатын және сақталмайтын түрлері таралған.

Үнді елінде қарбызды - тарбуз, Түркияда - карпуз, Иранда - хэрбоза деп атайды. Ал украиндықтар египеттіктер сияқты кавун деп атайды. Біздің елге Орта Азиядан тарағаны айқын.

Азиялық қарбыздар өзінің түрімен, сапасымен танымал. Ресейліктер таңдауды күшейтті, олар басқа қарбыз түрін шығарды және жергілікті климаттқа бейімдеді. Осылай еуропалық, ресейлік, кавказдық сорттар пайда болды. Ресейлік сұрып оңтүстікте іріктелді. Іріктеу құрғақшылыққа төзімділігіне, көлеміне және тәттілігіне байланысты жүргізіледі. Солай астрахандық және оңтүстік – украиндық сорттар пайда болды. Кейін еуропалықтар біздің қарбызды өздерінің ылғалды климатқа, жақсы күтімге бейімдеп одан төзімді, ылғал сүйгіш сорттар шығарды.

Шығыс-азиялық сорттарының жеке артықшылықтары бар.Олар Жапонияның, Қытайдың, Корея елдеріндегі ең жоғары агрономиялық жағыдайға, ылғалды климатта қалыптасқан. Олардың ерекшеліктері - тәтті және нәзік, қабықтары жұқа, пішіндері әр түрлі және жұмсағының түсі ерекше, ақ ұнтақ ауруына төзімді болып келеді. Теңіз жағалауының қатаң жағыдайына байланысты 60-70 күнде пісетін, өте ерте пісетін түрлері пайда болды. Соңғы елу жылда американдықтар жапондықтардан, еуропалықтардан және ресейліктердің ең мықты сорттарын алып, өздерінің сорттарын шығарды. Одан тасымалданатын, көбінесе сопақ, тәтті, тұқымы ірі, дәмді қарбыздар пайда болды. Көбісі фузариоз және антракноз саңырауқұлақ ауруларына төзімді болып келеді.

Соңғы 30 жылда қарбыз селекциясы үлкен серпіліс жасады. Өнімділігі мен дәмі күрт жақсартылған будандар сонымен қатар дәндері жоқ қарбыздар пайда болды. Қазір олар бүкіл әлемде өсіріліп, біздің нарықты жаулап алды.Олардың пісіп жетілуі 55-60 күнді құрайды. Бұл қарбыздарды оңтүстік бақша дақылы деп атаудың қажеті де болмайды.

Жемшөптік қарбыз бұрын оларды силоста пайдаланған. Бұл қарбыздың ең басты рөлі пектин алу үшін арзан шикізат ретінде пайдаланды. Жұмсағы өте тығыз, тұтқыр, сарғыш, құрамындағы қант 4% құрайды. Жемшөптік қарбыз Пектинді сортында пектиннің максималды құрамы 16% құрғақ затты құрайды. Осы сортты көбінесе Қытайлықтар қолданады. Бізде мұндай қарбыз сорттары тек пектинді зауыттарда ғана қолданады.

Қарбыз Ресейде Мәсеку қаласы негізін қаламай тұрып пайда болған. Парсы сауда бағыты хазар астанасы Еділ арқылы өткен. Осында қарбыз 19 ғасырда пайда болды. Алексей Михаил патша астрахандық қарбыздарды патша сарайына енгізуге бұйрық бергеннен бастап 1560 жылдан ресей қарбызының тарихы басталады. Каспийге келген Петр патшаның қарбыздарға таң қалғаны сонша, соның құрметіне отшашу атып, теңге шашқызған. Ол сол қарбыздарды Мәсеку жанында өсіруді қалады. Ол ең жақсы жұмыскерлерді жалдап Есілден тұқымдар алғызып тіпті сол жердің топырағын алдыртқан, бірақ бәрі де бекер шыққан. Тек 1860 жылы Ефим Грачевтің кезінде солтүстік қарбыздарының өсуі алға басты.

19 ғасырдың аяғында Есілде бұрыннан Астрахандық, Камышевский, быковский деп аталатын классикалық қарбыз сорттары нарыққа шыға бастады. Ал Мәскеу мен Питер қаласында ерекше жылыжайда өсірілген қарбыздар сәнге айналды. Мысалға: «малиновый крем»сорты - сопақ, жұмсағы ашық, дәні ақ түсті немесе «яблочный» сортын алатын болсақ ол - ұсақ, жұқа қабықты,ерте пісетін, дәнімен бірге алма пішініне ұқсас болып келеді. Астрахандық жерсіндірілген сортқа қарағанда тәттірек екенін мәлімдейді.

Ал Астрахан губерниясында қарбыз дәуірі 1850 жылдан бастап басталған. Быков Хутор ауылындағы екі тапқыр Горлов және Толочков фермерлері дақыл өсіретін жерлерін кеңейтіп Есілден жоғарыға қарай үлкен артықшылықпен қарбыз өсіре бастады. Көршілес елдер оларға қарап тез арада үлгі ала бастады. Ең негізгі қарбыз орталығы Быков жерінде қалыптасты. Осында бір күнде оннан аса баржаны он мың түп жеміспен жүктеген.

Олардың жемістері жайлы жеке айтуға болады. Қарбызды сол кезде дюйммен өлшеген. Ірі, саудаға жарайтындар «аршинники» (72см), «безвершковые» (67,5 см) «половинники»(63 см) деп бөлінген. Сатуға арналған ең ұсақ жемісті «беспалый» (49 см) деп атаған. Ал қалған жарамсыздар малдарға жемшөп ретінде және қарбыз балы «нардек» жасауға кеткен. Ұсақ деп 10-15 килограммдық қарбыздарды атаған. Гектарынан 2500 түп, 100 тонна қарбыз алынған.

1880 жылдары Саратовтан Царицинге дейін темір жол жасалды. Сол кезден бастап нағыз «қарбыз жарылысы» басталды. Қолдарынан келгенше жерді жыртып, небір түрлі техника ойлап тапқан. Салдарынан мөлшерден тыс өндіріс орын алды. Жемістерді сыртқа жеткізіп үлгермей ,олар шекарада бұзылып қалды. Қарбыздан кейін бидайдын жақсы өсетінін байқаған олар қарбыздан қант жасауға ұмтылды, бірақ қанттың орнына нардек балын өндіре бастады. Нардекті көбінесе тоқаш, әр түрлі пісірмелер жасауға қолданды. Мәскеуліктер оны вагондап Еуропаға, әсіресе Гамбургке сата бастады.

Қарбыз тұқымдарын сол кезде тек «аршинники» мен «безвершковые» деп аталатын ірі қарбыздардан алған. Осындай жемістерден алынған астрахандік қарбыздарға американдықтар Быков жеріне келіп өздерімен бірге тұқымдарын алып кетіп отырған.

Біз тек домалақ соңғы кезде сопақ қарбыз жеп үйренгенбіз. Ал қарбыздың одан басқа алмұрт тәрізді пішіндері де болады. Үнді қарбыздарының пішіні асқабаққа ұқсас болып келеді. Бағдат маңында бір жарым екі метрге дейін баратын қарбыз өсреді екен. Сол жердің тұрғындары кезектен-кезек ең қорқынышты зиянкес, жергілікті доңыздардан қорғайды. Дәл сол жерлерде әлемге әйгілі ең ауыр қарбыздар өсіріледі. Жалғыз бір қарбыздың өзін бір есектің өзіне ауыр болып келеді.

Ұзақ жататын қарбыздар өте сирек. Дәмі жақсы бірақ ұзақ сақтау бір- бірімен сәйкес келмейді, ашымайды бірақ жарылып қалуы әбден мүмкін. Көптеген ғалымдар сол қарбыз қабығының құрылысының негізін таба алмады. Айқындығы, тек оның тұқым шашуына қарбыз қабығының мықтылығы қажеті жоқ. Біздің кеш пісетін қарбыз сорттары қыркүйек айынан бастап желтоқсанның соңына дейін сақталады.

Ауа құрғақ әрі ыстық болса дала қарбызы соншалық тәтті болып келеді. Ашхабад маңында қарбызды түйе тікенде екпе ретінде өсіреді. Бұтаны кесіп, түбірінен ажыратып, сонда тұқымды себеді. Сол арқылы қарбыз сумен қамтамасыз етіледі. Ал сату үшін арнайы түйе тікен өсімдігін өсірген. Ылғалды жерлерде құрғақ дала қарбыздары мүлдем өспейді.