2.Жартылай түрленіп дамитын бунақденелілер. Біркүндіктер мен инеліктер отрядының морфобиологиялық ерекшеліктері, экологиясы, маңызы.

Жалпа насекомдардың дамуы 2кезеңге бөлінеді.

1) эмбриональді(жұмыртқа ішінде)

2) постэмбриональді(жұмыртқадан шыққаннан кейінгі)

Соның ішінде насекомдардың постэмбриональді дамуы метаморфоз яғни дамудың бір сатысынан екінші сатысына кенет өзгеруі арқылы өтеді. Метаморфозға негізінен 2 тип тән:1) Жартылай метаморфозды даму-геммиметаболия

2) Толық метаморфозды даму-гомометаболия Жартылай метаморфозды даму ГЕММИМЕТАБОЛИЯ

Геммиметаболияда жұмыртқадан шыққан дернәсіл имагоға ұқсас, бірақ жыныс гонадасы жетілмеген және тек қанат бастамасы ғана болады.Мұндай даму типі:турақанаттыларға, тарақандарға, біркүндіктерге,инеліктерге,қандалаларға т.б. тән.Олардың эмбрионнан кейінгі дамуы 2 кезеңнен тұрады:дернәсіл және ересек насеком-имаго. Ересек формаға ұқсас қанат бастамасы болатын дернәсіл бұл нимфа д.а. Нимфа бірнеше рет түлейді. Қанат бастамасы үлкейеді, соңғы рет түлеп, ол ересек қанатты формаға айналады.Түлеулердің саны 4-6дан 20-25 дейін. Жартылай метаморфозды дамитын насекомдарда дернәсілдердің 3 типі болады:1)дернәсіл имагоға ұқсас тек мөлшері кіші(биттер мамықжегіш, төсек,қанатсыз қандала).2)дернәсіл имагоға ұқсас тек оларда қанат болмайды,(дәуіттер, турақанаттылар т.б.).3) дернәсіл имагоға ұқсас,айырмашылығы,қанаттары болмайды,оларда уақытша провизор мүшелері болады. Бұл мүшелер тек дернәсілге тән, еремек стадияда болмайды, себебі олар имагодан басқа ортада тіршілік етеді(инелік,біркүндік,веснянка дернәсілдері). Бұл насекомдардың дернәсілдері суда тірш. етеді,сондықтан оларды су нимфалары д.а.

Гемиметаболия – жартылай метаморфозды даму (тарақан, турақанаттылар, кандала т.б.)

Жұмыртқадан имагоға ұқсас дернəсіл шығады. Қанат бастамасы бар, гонада дамымаған (нимфа) 5-6 рет түлеп имагоға айналады.

Бұл насекомдар тобы ішінде дернəсілдің имагодан провизор мүшелері (дернəсілдің тіршілікке бейімділігі) арқылы ерекшеленетіндері бар (инелік, біркүндік, веснянка ). Олардың нимфасы суда дамиды, кеңірдекті желбезектері, инелік дернəсілдерінде қорек ұстайтын «маска» (төменгі еріннің түр өзгерісі) болады.

Голометаболия – толық түрленіп даму: жұмыртқа – дернəсіл – қуыршақ – имаго (қоңыздар, көбелектер, қосқанаттылар, жарғаққанаттылар, торқанаттылар, жылғалылар). Олардың дернəсілдері имагоға ұқсамайды, экологиялық айырмашылығы бар. Мыс: Зауза қоңызы ағашта, дернəсіл – топырақта; көптеген шыбындар ұшып тіршілік етсе, дернəсілдері ыдыраған органикалық қалдық бар топырақта дамиды. Дернəсілдер бірнеше рет түлеп қуыршаққа айналады.Қуыршақ стадиясында және гистолиз-дернәсіл мүшелері ыдырайды, гистогенез-ересек форма мүшелері қалыптасады.Қуыршақтан имаго шығады.Денәсіл қор жинайтын,өсетін стадия,қуыршақ түрленетін, ал имаго таралатын, көбейетін стадия.Тіршілік ету,қоректену тәсіліне және тіршілік ортаға байланысты дернәсілдермен қуыршақтардың бірнеше типі бар.Метаморфоз процесінде өзара байланысты екі процесс:гистолиз және гистогенез жүреді. Гистолиз дернәсілдер мүше қлпалары бұзылады, ал гистогенезде ересек насекомның мүшелері қалыптасады. Жартылай түрленіп дамитын насекомдарда бұл процесс бірқалыпты нимфа фазасында , ал толық түрленіп дамитын насекомдарда түрлену –қуыршақ фазасында жүреді.Гистолиз-фагоцит және ферменттер іс-әрекеті есебінен жүреді.Ересек насекомның мүшелерінің қалыптасуы яғни гистогенез-жіктелмеген клеткалардан имаго диискасы даму есебінен жүреді. Имаго дискасынан көз,қанат,ауыз аппараты, аяқ және ішкі мүшелер:бұлшықет ,гонада дамиды.Асқорыту жүйесі, мальпигиев түтіктері, кеңірдек бұзылмайды,метаморфозда жетіледі. Метаморфоз процесін ішкі секреция бездері реттейді. Бас миының нейросекреторлы клеткасы бөлетін гормондар кардиаль дене іс-əрекетін жеделдетеді, оның гормоны гемолимфа арқылы алдыңғы кеуде безінен (прторакаль) дернəсіл гормоны – экдизонның бөлінуіне себепші болады. Экдизон түлеу процесін қамтамасыз етеді (кутикула ериді, түседі, жаңасы қалыптасады).

Метаморфозда ювениль гормонын бөлетін дененің маңызы бар. Оның жоғарғы концентрацисында дернəсіл түлеп, келесі дернəсіл стадиясы қалыптасады. Дернəсілдің өсу қарқынына байланысты бұл дененің іс-əрекеті əлсірейді, ювениль гормон концентрациясы төмендейді, алдыңғы кеуде бездері дегенерацияға ұшырайды, дернəсіл қуыршақ фазасында түлеп, имаго пайда болады.

Насекомдар метаморфозының екі түрі бір-біріне тəуелсіз қарапайым даму типі – протоморфоздан дамиды – деген болжам бар.

6БИЛЕТ