2 .Қабыршаққанаттылар немесе көбелектер (Lepidoptera) отрядының сипаттамасы, Классификациясы:

Қабыршаққанаттылар немесе көбелектердің екі жұп қанаты түктердің түрөзгерісі-ашық түсті қабыршақпен жабылған. Ауыз аппараты-сорғыш түтік. Дернəсілі-жұлдызқұрт, жабыққуыршақ.

Маманданған отряд, имаго гүл шырынымен, ал жұлдызқұрттар өсімдікқоректі. Көбелектер гүлді өсімдіктерді тозаңдатқыштар, ал дернəсілдері өсімдік зиянкестері. Көбелектердің 140 мыңдай түрі белгілі, 3 отрядтармағына бөлінеді: Теңқанаттылар, əртүрліқанаттылар, түйреуішмұрттылар.

Lepidoptera – Көбелектер немесе қабыршаққанаттылар отряды

Барлық Insecta – насекомдар класының ішінде Lepidoptera – Көбелектер немесе қабыршаққанаттылар отряды көпшілікке жақсы таныс. Көбелектер − насекомдардың ішінде қоңыздардан кейін екінші орында тұр. Қазіргі уақытқа дейін көбелектердің 160 мыңға тарта түрі сипатталған

Lepidoptera – Көбелектер, немесе Қабыршаққанаттылар отрядының топтамада Papilionidae – Кавалерлер, немесе Желкенділер тұқымдасының, Nymphalidae – Нимфалида  тұқымдасының, Morphidae – Морфо тұқымдасының, Brassolidae – Брассолида тұқымдасының, Uraniidae – Урания  тұқымдасының, Saturniidae - Павлинкөзділер  тұқымдасының, Noctuidae − Жапалақ көзділер немесе түнгілер тұқымдасының өкілдері бар.

Papilionidae – Кавалерлер, немесе Желкенділер тұқымдасының 700 түрі күндізгі көбелектер болып саналады

Lepidoptera – Қабыршаққанаттылар топтамасында тропикалық ормандардың қол жетімсіз орындарында кездесетін көбелектер де бар

Nymphalidae – Нимфалида  тұқымдасы күндізгі көбелектердің ішінде саны жағынан ең көптерінің бірі болып табылады, ол бүкіл жер шарына таралған пішіні мен түсі өте ерекше көбелектердің 2000 жуық түрі бар.

Morphidae – Морфо тұқымдасының көбелектерінің 70 аса түрі бар, олар үлкен қанаттарының түсіне байланысты бірнеше топқа бөлінеді

Экспозицияда Brassolidae – Брассолида тұқымдасының Caligo туыстасының көбелектері бар.

Uraniidae – Урания тұқымдасының экспозиция топтамасында агатты альцидес пен мадагаскарлық хризиридия деген түрлері қойылған

Түнгі көбелектерден Saturniidae − павлинкөзділер тұқымдасының 1200 аса түрі саналған Мұражай экспозициясында бұл көбелектердің көптеген түрлері қойылған.

Жер шарында ең көп тараған түнгі көбелектердің бірі Noctuidae − Жапалақ көзділер немесе түнгілер тұқымдасы болып табылады. Мұражай топтамасында Noctuidae − Жапалық көзділердің өкілі – дүниежүзіндегі ең ірі көбелек болып табылатын тизания агриппина қойылған.

14Билет

1. Бунақденелілердің биоценоздағы өзара қарым-қатынастарының түрлері: Селбесушілік, тоғышарлық (паразитизм), жыртқыштақ, антибиоз т.Б.:

Бунақденелілердің өзара қарым-қатынасының түрлері: селбесушілік, тоғышарлық (паразитизм), жыртқыштық, антибиоз.

Селбесушілік – әртүрлі ағзалар бірігіп, селбесіп т/етуі екі насекомға да немесе біреуіне қажет. Селбесушіліктің форезия, мутуализм, комменсализм деген түрлері бар. Форезия – бір ағза екіншісін көлік ретінде пайдаланады. Мутуализм – бірігіп т/етуі екі ағзаға да пайдалы. Комменсализм – бір симбионт екінші симбионттың артық тамағымен қоректенеді, оған зиян тигізбейді.

Жыртқыштық - бір бунақдене (жыртқыш) екінші насекомға шабуыл жасап, құрбанын тез өлтіріп қоректенеді. Жыртқыштардың фательді және фательді емес деген түрлері бар. Фательді – өз құрбандарын қолма-қол жеп құртады (қанқызы, барылдауық қоңыздар). Фательді емес – құрбаны өлмей тірі қалады. Каннибализм – бір түрге жататын ағзалар бірін-бірі жейді.

Тоғышарлық (паразитизм) – бір ағза екінші ағзаның ішкі мүшелерінде ұлпаларын жеп, жасуша сөлін сорып т/етеді. Тоғышар иелерін т/орта ретінде пайдаланады және олармен тығыз биологиялық байланыста болады. Иесін біртіндеп әлсіретеді, өз дамуының соңында ғана өлтіреді, ал кейде олардың өлмей қалуы да мүмкін.

Паразитизмнің түрлері: тіршілік ету орнына байланысты – эндопаразит, эктопаразит; паразитизм қабілетінің дәрежесіне қарай – міндетті, қосымша, жанама және кездейсоқ паразит; негізгі иелерін залалдау ретіне қарай – алғашқы, екінші, үшінші, төртінші немесе үстеме; бір иеде дамитын паразиттердің түрлеріне және санына қарай – дара, суперпаразитизм, көптік паразитизм; дамып жетілу үшін қажет иелер санына қарай – моноксенді, гетероксенді паразитизм деп бөлінеді. Эндопаразитизм – иелерінің ішкі мүщелерін залалдап қоректенеді. Эктопаразитизм – иелерінің дене бетінде т/етіп, тері жарақаттары арқылы қоректенеді. Міндетті, жанама немесе кездейсоқ паразитизм – бір насеком екінші насекомның тұрақты, міндетті залалдауға бейімделген. Олар негізгі иелері болмаса өліп қалады. Ал жанама паразиттер иелері болмаса да өз бетінше дербес т/етіп, өсіп-өне береді. Кездейсоқ тоғышарлар кейбір насекомдармен тығыз биологиялық байланыста болмаса да, олардың ішкі-сыртқы тері жамылғысын залалдап т/етуі мүмкін. Алғашқы және үстеме паразитизм – фитофагтарды мекендеп, олардың есебінен т/ететін паразиттерді – алғашқы, ал олардың дернәсілдерін, қуыршақтарын мекендеп, солардың есебінен т/ететін паразиттерді – үстеме немесе соңғы паразиттер д/ атайды. Дара және көптік паразитизм– әр ие дарақтарында біреуі ғана дамиды. Ал бір мезгілде бір иені 2 немесе көп бір түрдің дарақтарының паразитпен залалдануын топтық паразитизм дейді.

Моноксенді және гетероксенді паразитизм –паразиттің дамуы бір иеде жүрсе – моноксенді, ал бірнеше түр иелері қажет болса – гетероксенді болады.

Антибиоз – микроағзалар, жоғары сатыдағы өсімдіктердің басқа ағзалардың дамуын бәсеңдететін заттары болуына байланысты ағзалар арасындағы антогонистік қарым-қатынас.