1. Бунақденелілердің қоректену тәсіліне және қорегіне байланысты ас қорыту жүйесінің құрылысы және асты қорыту ерекшелігі. Қорек түрлеріне байланысты топтары.

1.Насекомдардың ішегі барлық буынаяқтылардікі сияқты 3 бөлімнен құралған:Алдыңғы,ортаңғы және артқы ішектен.Алдыңғы және артқы ішегі эктодермальді,яғни эмбриональді даму кезінде ұрықтың сыртқы жапырақшасы ауыз және аналь тесігі арқылы ішке қарай ойысып алдыңғы және артқы ішек бөлімдерін құрайды.Олар хитинді кутикуламен астарланған. Ортаңғы ішек энтодермальді,ішкі ұрық жапырақшасынан түзіліп, эпителиальді клеткалармен астарланған.Алдыңғы ішегі құрылысына және атқаратын қызметіне байл.бірнеше бөлімдерге бөлінген:ауыз қуысы,жұтқыншақ,өңеш,жемсау,қарын. Ауыз қуысы үстіңгі еріннен және жақ аппараттарынан құралған. Сұйық қорекпен қоректентін насекомдардың ауыз қуысы түтікке айналған, ал масаларда ол қоректі соратын және сілекейді өткізетін тұмсықша түрінде болады.Астыңғы еріннің түбіне жақын бір немесе бірнеше сілекей бездерінің жолдары ашылады.Жақ аппараты арқылы уақталған қоректік зат сілекеймен ылғалданып,оның құрамындағы ферменттер асты қорыту процесінің алғашқы кезеңіне қатысады.Қансорғыш насекомдардың сілекей құрамына қанды ұйытпайтын зат-антикогулянттар кіреді, ал көбелек жұлдызқұрттарының сілекей бездері жібек тәрізді жібін шығарып,одан пілә жасайды.

Насекомдардың ауыз қуысы жұтқыншаққа жалғасып, ол ұзын түтікше тірізді өңешке айналады.Өңештің артқы жағы кеңейіп жемсауға айналады.Жемсау сұйық қорекпен қоректенетін насекомдарда жақсы жетілген.Кейбір жыртқыш қоңыздарда,тікқанаттыларда,тарақандарда жемсаудан кейін алдыңғы ішектің тағы бір кеңейген бөлігі-шайнағыш қарын түзіледі.Қарынды астарлап жатқан хитинді кутикуланың тіс тәрізді өсінділері, төмпешіктері болады,олар қосымша асты үгітіп, оның қорытылуын тездетеді және қызметін де атқарады.

2.Қатқылқанаттылар немесе қоңыздардың морфо-биологиялық ерекшеліктері, классификациясы, экологиясы, маңызы, жергілікті түрлер.

Қаттықанаттылар немесе қоңыздар отряд өкілдерінің ауыз аппараты –кеміргіш, алдыңғы қанаты жүйкеленбеген, қатты мүйізді – элитра деп аталады тыныштық күйді тігіс түзіп, жиналып, денені жауып жатады, алдыңғы кеуде сегменті ірі, дернәсілі құрт пішінді немесе камподео тәрізді, қуыршағы ашық, яғни бос жатады. 250 мың түрі белгіл, ірі топ, Мөлшері тұрғысынан алуантүрлі: 0,3-1 мм-ден 100-150 мм-ге дейін. Қоңыздар қатты азықпен қоректенеді. Кейбір түрлерде элитра құрсақты тұтас жаппайды. Артқы қанаттары жарғақ, ұзындау келеді, тыныштықта ұзына бойы және көлденең жиналады, жүйкеленген, ұшу қызметін атқарады. Кейбір қоңыздар ұшпайды, оларда қанат болмайды немесе тігіс бойымен біріккен (барылдауық және қара қоңыздар)..

Аяқтары жүгіргіш немесе жүргіш, кейбір формаларда қазғыш (тақта мұрттылар, барылдауық қоңыздар), жүзгіш (су сүйгіш қоңыздар), секіргіш (жер бүргелерінің артқы аяқтары) Табандары 3-5 буынды.

Құрсақтарының бауыр беті және бүйірі жақсы скелеттелген, ал арқа беті жұмсақ келеді. Көбінің аналықтарында жұмыртқа салғыш болады.

Ас қорыту жүйесінде жемсау және бұлшықетті қарын жақсы дамыған. Ортаңғы ішек ұсақ өсінділермен қамтылған. Жыртқыш формалар жемтігіне ас қорыту сөлін жемтігіне құсып, ішектен тыс асқорытуды қамтамасыз етеді. Мальпигиев тамырлары 4-6. Жүйке жүйесі 2 бас, 3 кеуде 6-8 құрсақ жүйке тізбегінен тұрады (кейбір тұқымдастарда 2-3-ке дейін қысқаруы мүмкін). Тыныс алу жүйесі су формаларында өзгеріске ұшыраған. Құрлық қоңыздарында ауа қаптары болады. Қоңыздардың көбі жылына бір ұрпақ, стрек 2-3, кейбіреулері 3-5 жылда бір ұрпақ (дамуы топырақпен байл формалар) береді. Бұл насекомдар биологиялық алуантүрлі: жыртқыштар, фитофагтар, сапрофагтар, некрофагтар, құрлық, топырақ, су формалары және т.б. Жиі биологиялық мамандану морфологиялық маманданумен бірге жүреді. Бұл жағдайда биологиялық топтар айқын тіршілік форма сипатына ие болады. Қоңыздар өте кең тараған топ және табиғатта зат айналымында маңызды. Олардың ішінде өсімдік зиянкестері де көп, тұрғында тіршілік етіп, жиhазды кірап, коллекцияларды да зақымдайды. Жекелеген жыртқыштар биологиялық күресте маңызды (қан қызы барылдауық қоңыздар,т.б.).

Барылдауық қоңызы

Барылдауық қоңыздардың 20 000-нан астам түрі белгілі. Құрлық фаунасы, аяқтары жүгіргіш, денесі қара реңді, металды жарқырайды. Көбі жыртқыштар, зиянкес насекомдармен қоректенеді (ағаштағы дернәсілдерді құртады). Кейбір түрлер өсімдік қоректі (астық барылдауық қоңыздары).

Су сүйгіш қоңыздардыңі аяқтары жүзгіш, денесі сүйірленген, демтесіктері алдыңғы қанат астына ауысқан. Бұл қоңыздар бір су қоймасынан екіншіге ұшу кезінде құрлықта да кездеседі Олар су омыртқасыздарымен, ұсақ балық щабақтарымен қоректенеді.

Өлексе қоңыздардың алдыңғы қанаттары дамыған, мұртшалары түйреуіш тәрізді. Ересек қоңыз және дернәсілдері өлекселермен қоректенеді, кей түрлер омыртқалылардың өлімтігін топыраққа көміп, оған жұмыртқа салады (миогильщиктер). Кейбір түрлер қида, өсімдік қалдықтарында кездеседі. Арасында өсімдікқоректілерде бар, олар мәдени өсімдік зиянкестері. Жыртқыш формалар (древесный мертвоед) жұлдызқұрттарды құртады.