Факультеттің Ғылыми кеңес мәжілісінде

БЕКІТІЛДІ

№___хаттама «__»_______2015 ж.

Факультет деканы________________Масалимова А.Р.

«Профориентология негіздері» пәнінен емтихан сұрақтары 3 кредит

«5В012300» – Әлеуметтік педагогика және өзін - өзі тану мамандығы, бакалавр, 4 курс, күндізгі, қ/б

№	Тақырыптары	Сұрақтар
1	"Профориентология негіздері" оқу курсының мақсаттары мен міндеттерін ашыңыз	1
2	Шетелдік тәжірибедегі кәсіби дамуды сипаттаңыз	1
3	Қазақстан Республикасының мектептеріндегі кәсіптік бағдар жұмысын ұйымдастыруға сипаттама беріңіз	1
4	Профориентацияны профориентологияның құрамдас бөлігі ретінде оның рөлі мен орнын белгілеңіз	1
5	Кәсіптік бағдар берушінің қызметінің негізгі бағыттарын сипаттаңыз.	1
6	Халықты жұмыспен қамту орталығындағы профориентологтың лауазымдық міндеттерін көрсетіңіз	1
7	Кәсіптік бағдар берушінің этикалық нормалары мен принциптерін сипаттаңыз	1
8	Кәсіптік бағдар берушінің жұмысындағы негізгі этикалық мәселелердің мәнін ашыңыз	1
9	Кәсіптік бағдарлаудың негізгі әдістерін атап көрсетіңіз	1
10	Кәсіптік бағдарлаудың арнайы әдістерін сипаттаңыз	1
11	Е.А. Климовтың дифференциальды-диагностикалық сұрақнамасына сипаттама беріңіз	1
12	Дж. Холландтың типологиялық сауалнмасына сипаттама жасаңыз	1
13	Л.А. Йовайшидің кәсіптерді жіктеуін сипаттаңыз	1
14	"Мамандық" ұғымын кәсіптік бағдарлаудың категориясының құрамдас бөлігі ретінде сипаттама беріңіз	1
15	Кәсіпграфияны кәсіптік бағдарлаудың құрамдас бөлігі ретіндегі мәнін ашыңыз	1
16	Кәсіпграфияның негізгі түрлері мен типтерін атап көрсетіңіз	2
17	Э.Ф. Зеердің перспективалық кәсіпграммасы сипаттаңыз	2
18	А.К. Марковтың тұлғалық-міндеттік кәсіпграммасына сипаттама беріңіз	2
19	Кәсіби өзін-өзі анықтаудың мәнін ашыңыз	2
20	Адамның кәсіби дамуындағы нормативтік дағдарыстарды көрсетіңіз	2
21	Кәсіби өзін-өзі анықтаудың жас ерекшеліктерін атап көрсетіңіз	2
22	Кәсіби өзін-өзі анықтаудың индивидуалды (жеке) ситуациясының рөлі мен маңыын ашыңыз	2
23	Алдын ала бейіндеу дайындығында кәсіптік бағдар мен ақпараттық жұмыстың принциптеріне сипаттама беріңіз	2
24	Алдын ала бейіндік оқытудағы оқушылардың портфолиосының құрылымы мен ерекшеліктері сипаттаңыз	2
25	Кәсіби кеңес беру мен кәсіби таңдаудың ұйымдастыру -әдістемелік негіздерін сипаттаңыз	2
26	Кәсіби таңдау және кәсіби үйлестіру түсініктерінің дифференциациясын (саралауын) беріңіз	2
27	"Кәсіби генезис" ұғымының мәнін ашыңыз	2
28	«Кәсіби қажет болу, сұраныста болу» (профессиональная пригодность) ұғымын сипаттаңыз	2
29	«Кәсіби деформация» ұғымына сипаттама беріңіз	2
30	Эмоционалды күю синдромының (синдром эмоционального выгорания) себептері мен пайда болу белгілерін көрсетіңіз	2
31	Кәсіптік бағдарлаудың басқа ғылымдармен байланысын көрсетіп сызбанұсқа құрыңыз	3
32	Кәсіптік бағдар берушінің Этикалық кодексіне ұсынымдар құрыңыз	3
33	Психодиагностикалық әдістер бойынша жарнама-презентация өткізіңіз: ДДО (Е.А. Климов), қызығушылық анкетасы, ДЖ. Холланд сауалнамасы, (кәсіптік бағдарлау қызметінде әдістерді қолдану қажет екенін дәлелдей отырып) қызығушылық құрылымдары тесті	3
34	Жұмыспен қамту орталығындағы клиентпен диагностикалық тексеру-кеңесу үшін сұрақтар тізбегін жасаңыз	3
35	Зеердің перспективалық кәсіпграммасы бойынша кәсіптік талдау схемасын жасаңыз	3
36	А.К. Маркованың тұлғалық-міндеттік кәсіпграммасы бойынша кәсіптік талдау схемасын жасаңыз	3
37	Өзін-өзі анықтау моделі Н.С. Пряжникова бойынша SWAT-анализ жүргізіңіз	3
38	Өзін-өзі анықтау моделі Е.А. Климова бойынша SWAT-анализ жүргізіңіз	3
39	Өзін-өзі анықтау моделі А.К. Маркова бойынша SWAT-анализ жүргізіңіз	3
40	Әлеуметтік педагог ретінде мектептегі кәсіптік бағдарлау іс-шаралар жоспарын құрыңыз. Алдын ала бейіндік немесе бейіндік білім алатындарға арналған(3-5 іс-шара бір этапқа)	3
41	Қазақстан және әлем бойынша 2015 жылы ТОП -10 ең сұранысқа ие мамандыққа рейтинг жасаңыз.	3
42	Алдын ала бейіндік мектепте оқитын оқушының портфолиосын өз үлгіңізде жасаңыз	3
43	Оқушылардың кәсіп таңдаудағы басты қателіктерін анықтау және абитуриентке анықтамалық жасаңыз	3
44	А.К.Маркова бойынша кәсіби генезистің деңгейлерін, этаптарын, тармақтарының кестесін жасаңыз	3
45	Жұмыспен қамту орталығындағы кәсіби кеңес берушінің үлгісін (моделін) жасаңыз	3
46	Бейіндік мектептегі әлеуметтік педагогтың моделін жасаңыз	3
47	Әлеуметтік педагог мамандығының кәсіпграммасын жасаңыз (еңбекграммасы және психограммасының сипаттамалары)	3
48	Өз тәжірибеңіздегі өмірбаяндық деректерге талдау жасаңыз	3
49	Өз психобиографияңызды дайындап жасаңыз және ұсынымдар ұсыныңыз	3
50	Кәсіптік бағдар беушінің тұлғасына қойылатын негізгі талаптарды жаыңыз	3
51	«Мектептегі оқушылардың кәсіби өзін-өзі анықтауындағы әлеуметтік педагогтың рөлі» шағын-эссе жазыңыз	3
52	Алдын ала бейіндік немесе бейіндік білім берудегі кәсіптік бағдар жұмысын ұйымдастырудың үлгісін (моделін) жасаңыз	3
53	Өмірбаяндық хат жасаңыз (кейінгіні талдау негізінде өткен 10-15 кәсіпті таңдаудағы өмірлік оқиғалардың бірі)	3
54	Төменде Наташаның күнделігінен үзінді берілген.. Ол арнайы ұйымдасқан топта "өмірбаяндық тернингпен" айналысады және сонымен қатар ол жеке күнделігін бастады (Р.А. Ахмеров бойынша). Наташа басынан қандай түрдегі дағдарысты кешкенін болжаңыз? Наташа: "Мен сабаққа дейін жайғаспаған, енжар, қажыған, өмірден шаршаған адаммын. Сабақтан кейін топта өмірге деген қызығушылығым оянды, жақсы көріне бастадым, өмірлік мақсатым пайда болды – мейірімді және әділ балаларды өсіріп тәрбиелеу. Өмірге қызығушылығым алғашқы өркендер сияқты, енді ғана көріне бастады. Әрі қарай не болары маған және де менің айналамда болып жатқан оқиғаларға тәуелді болады.	3
55	Өзіңіздің кәсіби психологиялық қызметке деген дайындық дәрежеңізді анықтаңыз	3
56	Өзіңіздің кәсіби маман ретіндегі жеке базалық сипаттамаларыңыздың деңгейін анықтаңыз	3
57	«Қазіргі қоғамдағы гендерлік ерекшеліктердің мамандық таңдауға ықпалы» шағын эссе жазыңыз	3
58	«Өзін-өзі анықтаушы және өзін-өзі анықтаған жасөспірімдердің кәсіби бағдарлау кезіндегі әр түрлі мамандықтардың беделіне деген көзқарастары» шағын эссе жазыңыз	3
59	«Қазіргі әлемдегі кәсіптік маргинализмнің рөлі мен орны» шағын эссе жазыңыз	3
60	«Эмоционалды күю синдромының профилактикасы және оны түзету» шағын эссе жазыңыз	3

1."Профориентология негіздері" оқу курсының мақсаттары мен міндеттерін ашыңыз.

Курстың мақсаты - Кешенді кәсіби бағдардан өткен және еңбек қатынастары жүйесімен қамтылған студенттерге, кәсіби дамудың психологиялық негіздеріне ғылыми тұрғыда түсінік беру.

Курс міндеттері:

 адамның кәсіби өмірінің негативті тұстары және кәсібиліктің негізгі заңдылықтарымен таныстыру;

 кәсіби қызметін зерделеу үшін жалпы психологиялық және нақты әдістерді пайдалану қабілетін дамыту ;

 профориентология аумағында психолог-практик кәсібилігінің қиын тұстарын түсіндіру;

 кәсіби қызметте теориялық білімді қолдана білуді дамытуға ықпал жасау ;

 білім беру қызметінің субъектісінің шығармашылық әлеуетін дамыту үшін жағдайлар жасау ;

 кәсіби психолог алдында тұрған әлеуметтік- психологиялық проблемалардың кең ауқымын шешуде профориентология элементтерін пайдалану мүмкіндігі туралы идеялар қалыптастыру .

Құзыреттіліктер:

Курсты оқу нәтижесінде студенттер:

 профориентологияның өзекті мәселелерін білуі;

 әрбір жас кезеңінде кәсіби және жеке дамуының негізгі ерекшеліктері мен заңдылықтарын білуі ;

 жас ерекшелік психологиясының негізгі әдістерін білуі;

 кәсібилікті қалыптастырудағы психологиялық заңдылықтарды білуі;

 кәсіби дамудың ерекшеліктерін зертттегенде, әдістемелік тұрғыда мәселені дұрыс айқындай алуы;

 кәсіби қызметке зерттеу жүргізу және болжамдау әрекетінде қолайлы әдістерді таңдай алуы;

 профориентология аумағында зерттеулер жүргізуге қабілетті болуы ;

 еңбек психологиясы аумағындағы кәсіби маман қызметін қиындататын шарттар мен факторларға бағдарлана білуі;

 еңбек нарығының талаптарына сай келетін жан-жақты кәсіби бағдарының болуы;

 адамның тұлғалық және кәсіби дамуы бойынша ұсынымдарды бағдарламалау және дамытуы тиіс.

2. Шетелдік тәжірибедегі кәсіби дамуды сипаттаңыз.

XIX-XX ғасырларда Германияның әлеуметтік-экономикалық жағдайларының жақсаруына байланысты өндіріске жаңа техниканы қосу қажеттілігі педагогика мәселесін жолға қоюды талап еткен реформаторлық ағымдар пайда болды. Оның көш басында неміс педагогы Георг Кершенштейнер (1854-1932) тұрды. Оның ойынша, халықтық мектептің маңызды мақсаты – кәсіптік іс-әрекетке жастарды жалпы дайындау. Ол оқыту бағдарламасына балаларды шеберханаларда, бау-бақшаларда және асханада оқытуды енгізді. Жас жұмысшыларға арнап ол жасөспірімдердің кәсіби дайындығын жүзеге асыратын «қосымша мектептер» ашты. Ол негіздеген «Азаматтық тәрбие» жастардың өз отанын сүйіп, мемлекет міндеттерін, азаматтық борыштарын саналы орындауға шақырды. Оның ұсынған «Еңбек мектебі» идеясы бойынша мектепке реформа жүргізіп, халық еңбегіндегі оқушылар қол еңбегіне үйретіліп, техникалық әдет-дағдыларын игеру талап етілді. Ол халық мектебі мен армияны мемлекеттік тәрбие мекемелері деп санады. Еңбек ететін жеткіншектерге қосымша мектептер ашуды міндеттеді. Халық мектебінің оқу жоспарын қайта құрды. Оқытудыңбелсенді әдістерін енгізді, еңбекке оқыту жүйесі мен әдістемесін жасады. Г. Кершенштейнер өндірістегі практикалық жұмыс пен теориялық оқытуды ұштастыратын фабрика-зауыттық оқыту жүйесінің негізін салды. Бұл жүйе тек қана Германияда ғана емес, сонымен қатар Европаның көптеген басқа елдерінде кең қоданылды. XIX ғасырдағы орыс халық мектебінің және Ресейдегі педагогикағылымының негізін салушы К.Д. Ушинский өзінің «Еңбектің психикалық және тәрбиелік мәні» атты еңбегінде Шығыс ойшылы, ағартушы ғалым Әлішер Науаи еңбек тәрбиесін патриоттық тәрбиемен жалғастырған, оның негізін салған ұлы ағартушы және ол еңбек тәрбиесінің пәрменділігін арттырады.К. Маркс (1818-1883) жасөспірімдерді өндірістің барлық негізгі принциптерімен таныстыратын және барлық өндірістердің жеңіл құралдарымен меңгеру дағдысын беретін техникалық оқытудың идеясын негіздеп, оны коммунистік тәрбие беру жүйесіне енгізді. Ол оқытуды өндірістік еңбекпен байланыстыру, балалар еңбегін рационалды ұйымдастыру және қорғау туралы мәселелерді қарастырды. Бұл идеялар ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. Бірінші жартысында социал-демократтардың педагогикалық орталарында кең қолданылды. ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. бірінші жартысында АҚШ және Батыс Европа елдерінде білім берудің жаңа реформалық теориялары пайда болды. Олардың бірі еңбек мектебінің теориясы болды. АҚШ-та кәсіптік педагогиканың дамуы өндірісте еңбектің ғылыми ұйымдастырылуының пайда болуымен байланысты. Бұл өндіріске жаңа технологияларды, конвейерлік жүйенің енгізуімен, еңбек өнімділігінің жоғарлауы мен өнімнің бәсекелістікке төзімді болу қажеттілігінен пайда болды. Америкадағы инженер Ф.У. Тейлор (1856-1915). ХІХ және ХХ ғасырда пайда болған өндірісті басқару және еңбекті ұйымдастыру жүйесін құрастырып, сипаттады. Ол келесі шараларды ұсынды: жұмыс күнін тығыз пайдалану, еңбек пен демалысты рационализациялау, жұмысшы адамның психологиялық ерекшеліктерін ескере отырып кәсіптік іс-әрекетіне есеп жүргізу, еңбек әрекеттерін және тәсілдерін таңдау, анализдеу. Осы нұсқаудың негізін салды, картасын жасады.

Тейлор жүйесінің негізгі принциптері:

- Жұмысшылардың еңбек іскерліктері мен дағдыларын жіктеу және

жинақтау;

- Әрбір жұмысшының еңбектегі индивидуалды сапаларын ескеру;

- Жұмысшылармен басқарушылар арасындағы өзара жауапкершілік және

еңбекті тепе - тең бөлу.

- Жұмысшылармен, басқарушы өкілдермен қарым - қатынасы.

Тейлордың еңбекті ұйымдастыру жүйесін модернизациялау, жұмысшыларды оқыту және қайта оқыту идеялары «тейлоризм» деп аталып, оның замандастарымен әрі қарай дамытылды. Жалпы өндірісте және конвейерде кооперациялық еңбек бөлісінде тейлоризм еңбек өнімділігі артты, бірақ сонымен қатар жұмысшылардың тез шаршауына, әртүрлі кәсіптік ауруларға шалдығуына әкелді. Кәсіптік оқытудың әдістемесі мен ұйымдастыруының реформалауына конвейерлі өндірісті енгізген автомобиль жасаудың негізін салған – Генри Форд (1863-1947) үлкен еңбегін сіңірген. Ол жұмысшылар еңбегінің интенсивтілігін жоғарылататын еңбекті операцияларға бөлу негізінде операциялық-жедел оқыту жүйесін жасады, бірақ сонымен қатар жұмысшылардың көп бөлігінің деквалификациясына әкелді және оқу мерзімі қысқартылды. Осындай, мысалға, жұмысшылардың 43% -ы бір күн оқытылса, 36%-ы бір апта бойы, 6%-ы екі апта бойы. Тек қана жұмысшылардың 15% -ы бір айдан бір жылға дейін оқытылған. ХІХ ғасырдың аяғында Батыста кәсіптік оқытудың практикалық педагогикасы пайда болды. Өндірістерде педагогикалық функциялары бар оқу шеберханалары ашыла бастады. Кәсіптік білім беру саласындағы зерттеулерді тоқтатқан Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін ЮНЕСКО-ның басқаруымен Европа елдерінде халықаралық және ұлттық кәсіптік және өндірістік оқыту орталықтары ашыла бастады, кәсіптік білім беру мәселелеріне арналған конференциялар, семинарлар өткізіле бастады. Ұлттық шеңберде кәсіптік оқытужүйелерінің реформалары басталды, мамандарды дайындау бойынша халықаралық байланыстар күшейді. ХІХ ғасырдың 60-80 жылдардағы Ресейдегі қоғамдық-педагогикалық қозғалыс демократизацияға және барлық халықтың білім алуын кеңейтуге бағытталған және бұған революция-демократиялық (Н.Г. Чернышевский, Н.А. Добролюбов), буржуазды-демократиялық (К.Д. Ушинский), либералды- буржуазиялық (Л.Н. Толстой, Н.И. Пирогов) және реакциондық (Халық ағарту министрлігі) бағыттары кірді. Қоғамның қысымымен үкімет Ресейдегі бастауыш, орта және жоғарғы білім беруде реформалар жүргізуге мәжбүр болды. ХІХ ғасырдың 60-жылдары Ресейде кәсіптік білім берудің әдістемесі мен теориясының жеке ғылым ретінде өмір сүруі басталды. Бұл өндірістің және капиталистік қатынастардың дамуына, кәсіптік оқу орындарының көбеюіне,

мектептегі білім берудің реформалауына, Ресейдегі қоғамдық-педагогикалыққозғалыстың басталуына байланысты болды. Көбінесе бұған ғылыми және техникалық қоғамдардың іс-әрекеті әсер еткен: Орыс техникалық қоғамы, Ерікті экономикалық қоғам, Мәскеудегі техникалық білімді тарату қоғамы. Бұл ұйымдар кәсіптік оқыту орындарын ашты, Ресейдегі жалпы және кәсіптік білім беру жүйесін реформалау жобаларын жасады, шетелде жұмысшыларды және басқа мамандарды дайындау тәжірибелерін зерттеді, кәсіптік-техникалық білім беру саласында қызмет етіп жатқандарға съездер өткізді, ғылыми, оқу және әдістемелік әдебиеттерді шығарды. ХІХ ғасырдың 60-жылдары Ресейде кәсіптік оқытудың дидактикасы дами бастады. Бұл процесте басты рөлді Мәскеудегі тәрбиелеу үйінің базасында қалыптасқан Мәскеулік техникалық училищесі атқарды. Бұл оқу орнының шеберханаларында Д.К. Советкин (1838-1912) оқу шеберінің басқаруымен дүниежүзі практикасындағы бірінші ұсталық, балташылық және зергерлік қолөнеріне өндірісте үйрететін дидактикаға негізделген жүйе жасалынды. Ресейдегі революциялық оқиғалардың қарсаңында білім беру жүйесін әлеуметтік-экономикалық өмір талаптарына сай реформалау қажеттілігі байқалды. Балалар мен жасөспірімдердің өндірістегі белсенділігін балалар еңбегін қорғау туралы әлеуметтік сұрақтарды тудырды. Үкімет тарапынан қолданыс таппаған білім беруді демократизациялау ұсыныстары болды.

В конце XIX – начале XX веков в мире появилась острая историческая потребность в появлении и развитии профориентации, нового направления в педагогике и психологии, способного оказывать помощь молодым людям в выборе профессии, что было обусловлено бурным ростом мировой экономики и интенсивным расширением мира профессий. Генезис профориентации носил двойственный характер. С одной стороны, профориентация развивалась на основе определенных общих идей и положений, с другой стороны, в каждом обществе складывалась своя система профориентации со своими отличительными чертами и особенностями. На нынешний вид системы профориентации в том или ином государстве повлиял ряд внешних и внутренних факторов, таких как экономическая ситуация, уровень благосостояния общества, политическое устройство, особенности системы образования, менталитет, продолжительность периода развития профориентации, зарубежный опыт и др. В настоящее время исследователи выделяют три основные модели профориентации:

американскую, западноевропейскую и японскую .США считаются страной-родоначальником профориентации. В 1908 г. В Бостоне Ф. Парсонсом было организовано первое профконсультационное

бюро. Им же была разработана первая научная концепция профориентации «черта – фактор», идеи которой впоследствии легли в основу теорий профориентации американских ученых, таких как А. Маслоу, С. Гинсбург, Д. Сьюпер и др. В ходе более чем вековой истории профориентация в США бурно развивалась благодаря росту экономики и конкурентной борьбы на рынке труда. В настоящее время система профориентации в США характеризуется множественностью организационных схем и высокой степенью децентрализации. Так как по Конституции США вопросы образования не входят в компетенцию федерального правительства, руководство работой школ, а также все школьное законодательство находятся в ведении соответствующих органов штата [3]. Кроме школ в структуру профориентационной работы с молодежью входят также службы занятости населения. Характерной особенностью профориентационной системы США является наличие как государственных, так частных служб занятости.Первые – биржи труда – находясь в подчинении Министерства труда, осуществляют посреднические функции при трудоустройстве путем предоставления информации о состоянии рынка труда и оказании услуг по профконсультированию и тестированию. Вторые – частные агентства – выполняют те же функции, что и биржи труда, но, в отличие от последних, получают плату с клиентов. И все же, ведущую роль в системе профориентации в США играет школа, в частности консультативная служба «Гайденс», функционирующая во всех школах США. В состав «Гайденс» входят несколько служб: 1) инвентарная служба, занимающаяся сбором информации о каждом учащемся, 2) служба информации для учащихся в трех областях: учебной, профессиональной и личностно-социальной, 3) служба консультирования, отвечающая за процесс индивидуальных и групповых консультаций с учащимися, 4) служба устройства, оказывающая содействие выпускникам при трудоустройстве, 5)служба контроля, ведущая сбор сведений о судьбах выпускников школ.Работу службы «Гайденс» осуществляют профконсультанты –дипломированные специалисты в области профконсультирования. Таких специалистов готовят факультеты «Гайденс» педагогических колледжей и университетов. Для поступления на такой факультет необходимпедагогический стаж от 2 до 5 лет, диплом магистра педагогики и положительная характеристика с места работы. Как правило, будущие консультанты проходят обучение без отрыва от педагогической практики в школе, на вечерних курсах [9].Профконсультирование в школах США осуществляется на протяжении всего обучения учащегося, согласно закону о профессиональной консультации от 1981 года. На каждого учащегося профконсультант заводит отдельное досье,которое, с его согласия, передается в службу занятости по окончанию школы.Также профконсультант знакомит учащихся с миром профессий и путями их получения, оказывает помощь в поиске информации о содержании профессий и требованиях к ним, координирует работу школьных учителей по

профориентации, оказывает помощь родителям по развитию интересов и склонностей их детей [3].В последние годы в США наблюдается переход от понятия «профессия» к понятию «карьера». Новое поколение американцев ценит в работе увлекательность и возможность карьерного роста не меньше денег. Новые запросы молодежи предопределили появление целого ряда новых образовательных программ, таких как «Академия Х» и «От школы к работе», целью которых является улучшение подготовки американской молодежи к самостоятельной трудовой жизни [3,4]. Также существенную роль в профессиональном самоопределении американских школьников играет разработанная в 1998 г. Информационная сетевая база данных (Occupational Information Network). В ней наиболее полно представлены сведения о профессиях. Информация о каждой профессии содержит следующие пункты: содержание деятельности, условия работы, квалификационные требования, средства деятельности, требования к профессиональным качествам, профессиональное образование, медицинские противопоказания, родственные профессии, а также перечень учебных заведений в которых готовят тех или иных специалистов [3]. Наличие такойбазы данных позволяет учащимся самостоятельно изучать мир профессий и проводить анализ соответствия своих интересов, склонностей и способностей требованиям профессий.

Францию по праву можно считать лидером профориентации в Европе, так как система профориентации в этой стране создана на государственном уровне и координируется деятельностью трех министерств: труда,

здравоохранения и образования [11]. Важной отличительной чертой современной концепции профориентации во Франции является ее информационная направленность. Предполагается, что степень готовность к профессиональному выбору зависит от уровня осведомленности об условиях труда и требований профессий к человеку [1]. Так, например, Национальная бюро информации по образованию и профессии (ONISEP) осуществляет управление деятельностью своих региональных представительств, разрабатывает и распространяет документацию и информацию о профессиях и направлениях образования, рынах труда и занятости, профессиональных учебных заведениях и правилах поступления в них и др. Высокие показатели уровня профессионального самоопределения французской молодежи во многом обусловлены наличием в стране большого количества Центров по информации и ориентации (более 500), которые взаимодействуют с различными общественными организациями (ассоциацией родителей, биржей труда, центрами профессиональной подготовки), службами информации (Национальным институтом педагогических исследований, Региональным центром педагогической документации и др.). Они собирают и обрабатывают информацию о состоянии рынка труда [10]. Центр информации и ориентации во Франции в

настоящее время наделены большими правами, имеют возможность влиять на профессиональный выбор молодежи в соответствии с требованиями рынка труда, привлекая ее в те отросли которые нуждаются в кадрах [11]. Штат центров по информации и ориентации составляют дипломированные специалисты – советники по профориентации, которые получают высшее профессиональное образование в Парижском институте исследований в области труда и профессиональной ориентации, Марсельском институте биометрии человека и профессиональной ориентации, Институте психологических и психолого-социальных исследований в г. Бордо, Региональном институте профориентации в г. Лилле и Университете Рейна. После окончания обучения и спешной сдаче экзаменов выпускникам выдается диплом государственного образца советника по ориентации – психолога. Для занятия соответствующей должности они проходят конкурсный отбор. Большинство из них имеют многолетний стаж работы в качестве преподавателей или школьных психологов.

3.Қазақстан Республикасының мектептеріндегі кәсіптік бағдар жұмысын ұйымдастыруға сипаттама беріңіз.

Әлемдік білім беру кеңістігіне бағытталған білім берудің негізгі мақсаты білімді меңгеріп қана қоймай, білік пен дағды арқылы дербестік, ізденімпаздық, дені сау, өзгермелі жағдайда білімді де білікті жасөспірімдерді жан-жақты жеке тұлға ретінде даярлау. Осы мақсаттарды іске асыруда бүгінгі мектеп оқушыларына қойылып отырған мәселелер күн сайын талаптануда. Өйткені келешек қоғамыздың басты тұлғасы бүгінгі мектеп оқушылары. Сондықтан мектепте берілетін кәсіби бағдар жұмыстарының бүгінгі күні маңызы зор болып табылады.

Кәсіби бағдар беру — жас ұрпақты өзіне ұнаған тиісті мамандықты саналы талдап алуға дайындауға бағытталған іс-әрекеті. Кәсіби бағдар беру арқылы оқушыларды мамандықтар әлемінде, олардың мазмұны, ерекшеліктері, жеке тұлғаға қоятын талаптарын өз бойындағы қасиеттерімен ұштастырып, өндіріс, шаруашылық салаларының даму міндеттеріне, оның нарықтық экономика жағдайындағы рөліне сай саналы таңдалып алынған мамандыққа мүдделілігін тәрбиелеуді қажет етеді.

Кәсіби бағдар берудің негізгі мақсаты жас ұрпақты саналы түрде мамандық таңдауға дайындау, үйрету екендігі белгілі. Ол үшін мына нәрселер қажет:

— оқушылардың бойында ішкі психологиялық — әлеуметтік мәнділікті реттейтін қызмет түрлерін тәрбиелеу;

— түрлі еңбек қызметтері мен сыйластық қатынастарын тәрбиелеу;

— кәсіпті өз бетінше, саналы түрде жеке қасиеттерін есепке ала отырып орындау бағытын жетілдіріп, тәрбиелеу.

Республикамыздың Конституциясында еліміздің азаматына еңбек етуге құқық берілген, оның ішінде біліміне, қабілетіне, кәсіптік даярлығына сәйкес, 24-бап бойынша «Әркімнің еңбек ету бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдауына құқығы бар». Бұл құқық толығымен жүзеге асырылуы үшін еңбек барлық азаматтарының табиғи қажеттілігіне айналуы тиіс.

Кеңестік жүйе кезінде «мектептегі еңбекке баулу, тәрбиелеу жүйесінің оқыту, еңбек пен адамгершілік сапасын арттыру, мұғалімдер мен оқушылардың еңбек нәтижелерін бағалаудағы формализмін жою, оқытудың өмірмен байланысын іс жүзінде нығайту, мектеп оқушыларын қоғамдық пайдалы еңбекке даярлауды жақсарту қажеттігі атап көрсетілсе, Өкіметіміздің кәсібіи білім беруге арналған «Мектеп оқушыларын еңбекке тәрбиелеуді, баулуды, оларға кәсіптік бағдар беруді жақсарту және олардың қоғамдық пайдалы, өнімді еңбегін ұйымдастыру туралы» «… жалпы білім беретін мектеп оқушыларын еңбекке тәрбиелеуді, баулуды және оларға кәсіптік бағдар беруді түбірімен жақсарту, олардың дербес өмірге практикалық және моральдық-психологиялық даярлық дәрежесін арттыру, жеткіншек ұрпақтың бойында еңбекке деген саналы қажеттілікті қалыптастыру, бұл үшін қажетті жағдайлар жасау шараларын қолдануға міндеттері аталып өтілген.

Алғашқы күндерден бастап жалпы білім беретін орта мектептерде білім беру жүйесі Өкіметіміздің қаулы қарарларына орай мектеп оқушыларының ғылым негіздерін оқып үйренуді олардың жүйелі ұйымдастырылған, шама-шарқына лайық қоғамдық пайдалы, өнімді еңбекке тікелей қатысуымен тығыз өзара байланысты қамтамасыз етілсін — деп міндеттелген.

Қазіргі таңда мектеп оқушыларын еңбекке тәрбиелеудің жан-жақты және күрделі міндеттерін ойдағыдай шешу үшін әрбір мұғалім, сынып жетекшісі өзінің күнделікті педагогикалық іс-әрекеттерінде еңбек тәрбиесінің негізгі қағидаларын берік меңгеріп және оны басшылыққа алуды талап етіп отыр. [10, 103 б]

Кезінде мектеп оқушыларына кәсіптік бағдар беру мәселесі көптеген ғалымдар мен қайраткерлердің ғылыми еңбектерінде, мақалаларында сөз етілді. Атап айтқанда, Н.К.Крупскаяның, А.В.Луначарскийдің, П.П.Блонскийдің, А.С.Макаренконың, С.Т.Шацкийдің еңбектері оның күрделі мәселелерін шешуге үлкен маңызы зор болды.

Қазіргі жалпы білім беретін орта мектептердің оқу-тәрбие жұмысында кездесетін елеулі кемшіліктердің де беті ашылып көрсетілді. Олар ең алдымен мынаған байланысты: мектеп бітіруде жастар өндіріс сферасындағы еңбекке практикалық дайындықсыз келеді немесе халық шаруашылығына қажетті мамандықтары жөнінде теориялық жағынан белгілі бір түсінігі болмады.

Мектеп бітіруші жастарымыздың ішінде өмірге тұтынушылық қатынас, еңбектен бой тасалау, сақтамау сияқты жағымсыз құбылыстар байқалып қалады. Мұндай кемшіліктердің себебін біз мектеп қабырғасындағы еңбекке тәрбиелеу мен кәсіптік бағдар жұмыстарының белгілі бір жүйеге қойылмағандығы деп білеміз.

Қазіргі жалпы білім беретін мектептердің барқатар мұғалімдері мен сынып жетекшілері еліміздің ғылыми-техникалық прогрестің даму тенденциялары туралы және оның қазіргі заман адамдарына қоятын талаптары жөнінде жеткілікті хабары болмады. Сынып жетекшілері оқушылардың қоғамға пайдалы өнімді еңбегі мен оқытуды өнімді үнемі біртұтас үдеріс етіп біріктіріп, оған политехникалық бағыттылық бере алмады. Мұғалімдер қоғамдық пайдалы еңбектің мазмұнын анықтауда, еңбек үдерістерін жоспарлауда, ұйымдастыруда, педагогикалық ықпал етудің әдістерін таңдап алуда қиындықтары тап болып отырды. Сондықтан оқушыларды еңбекке тәрбиелеу мен кәсіптік бағдар беруде заман талабына сай тәрбие жұмысының неғұрлым жаңа формалары мен әдіс-тәсілдерін таңдап, оны жетілдіруде мектеп ұжымының алдында үлкен маңызды міндеттер қойылды.

Кеңес орнағаннан кейінгі уақыттан қазірге дейінгі кәсіптік бағдар берудің қалыптасу кезеңдерін төмендегідей етіп беруге болады:

1) Кеңестік кезең орнағаннан кейінгі мектептердің қалыптасуы мен 1937 жылдар аралығы. Бұл кезеңде ауыр өндірісті дамытуға, елді индустризациялауға байланысты мектепте еңбек сабағының мазмұны матералдық өндіріске тән мазмұнға ие болды. Кәсіптік бағдар беру бойынша алғашқы тәжірибелер қалыптасты.

2) 1937-1954 жж. аралығын қамтыды. Бұл кезеңде еңбек пәні мектеп оқу жоспарынан алынды, бірақ еңбекке баулу, кәсіпке бағдарлау басқа оқу пәндері және сыныптан тыс жұмыстар негізінде жүзеге асырылды. Кәсіптік бағдар беру бойынша тәжірибелер жалғасын таппады, бар тәжірибеден қол үзілді.

3) 1954-1984 жж. аралығы. Бұл кезеңде қаулы қарарлардың оқытуды күшейтуге бағытталу кәсіптік бағдар беру жұмыстарын жеделдетті. Атап айтқанда, оқытуды өмірмен, теорияны практикамен байланыстыру бағытындағы қабылданған қаулылар білімді өміршең ету мен өмірда жарамды етуге бағытталды. Кәсіптік бағдар бойынша тәжірибелер қалыптасып, зерттеу жұмыстары жүйелі жүргізіле бастады.

4) 1984-1991 жж. аралығы. 1984 жылы кәсіптік және жалпы білім беретін мектептердің негізгі бағыттарын айқындауға бағытталған реформа кәсіптік бағдар беруге жеткілікті мән берді.

5) 1991 жылдан бергі кезеңді кәсіптік бағдар беруге қатысты: тоқырау, қалыпына келу және қайта жаңару деп қарауға болады. 1993 жылдан бастап мектептен кәсіптік бағдар беру бойынша әдістемелік кабинеттер жабылып, еңбекке дайындық бағытына бөлінген сағаттар азайды, оқу-материалдық база төмен деңгейде жабдықталды. Тек 2000 жылдан бастап, еңбекке дайындық бағытындағы оқу жұмыс түрлеріне зейін аудару қолға алынды.

Бүгінгі күні мектеп оқушыларына кәсіби бағдар беру жұмыстары қайтадан жандана бастады. Біз жоғарыда атап өтілген кезеңдерді талдай отырып, кәсіби бағдар беру жұмыстарының маңызын үлкен сұранысқа ие болуда деп білеміз.

Мамандықты саналы таңдауда адамның қабілеттілігінің қалыптасуының да үлкен маңызы бар. Ол адамның психологиялық санасының қалыптасуына байланысты. Олар: қабілеттілік, қызығушылық, бағыттың құндылығы, кәсіптік жоспар, идеялы, сенімі, т.б.

Адам қабілеттілікке қоршаған табиғатқа, әрбір адамның өзін-өзі шыңдауға байланысты, адамның әлеуметті бейімделген қызметі деп қарау қажет. Сол себепті де К.К.Платонов «Қабілеттілік – ол жеке адамның қасиеті, бірақ оның белгілі бір қызметке қатысына қарай анықталады».

Қабілеттілік дегеніміз белгілі қызметтің әдіс-тәсілдерін игерудегі тездік, тереңдік және икемділік болып есептеледі.

Сондықтан мамандық таңдауда қабілеттілік есепке алынады. Мысалы, адамның абстракты ойлау жүйесі күшті дамыған болғанмен практикалық істе қабілетсіз болуы мүмкін немесе өте жақсы білгенмен ұйымдастыруды нашар атқаруы мүмкін. Сондықтан баланың оқудағы, еңбектегі, ойындағы қабілеттілігін біртұтас қарастыру қажет те, солай дамыту нәтижелі болмақ.

4.Профориентацияны профориентологияның құрамдас бөлігі ретінде оның рөлі мен орнын белгілеңіз

Смыслообразующим разделом профориентологии является профессиональная ориентация— научно обоснованное распределение людей по различным видам профессиональной деятельности в связи с по­требностями общества в различных профессиях и способностями индивидов к соответствующим видам деятельности.

Профориентация предусматривает проведение комплекса взаимосвязанных мероприя­тий: пропаганды, просвещения, профконсультирования

Термин «профессиональная ориентация» трактует­ся в профориентологии как совокупность педагогичес­ких и психологических мер и комплекса информации разного рода, направленных на принятие решения по приобретению оптантами той или иной профессии (специальности), а также на выбор оптимального для достижения этой цели пути дальнейшего профессио­нального образования.

Основные характеристики профориентации (Зеер): это система го­сударственных мероприятий; научность ее форм и методов; учет трех основных условий, позволяющих обеспечить ее эффектив­ность(потребностно-мотивационной сферы личности при выборе профессии, способностей и других личностных характеристик человека, потребностей народного хозяйства в специалистах определенного профиля на каждом конкретном историческом этапе развития общества); активность форм, средств и методов воздействия профориентационной работы

1. Профориентация представляет собой систему государственных мероприятий. Она призвана решить задачи, связанные с рациональным использованием кадров, оптимальной их расстановкой.

2. Научность её форм и методов. Не являясь самостоятельной наукой, она опирается на данные целого комплекса дисциплин: экономики, психологии, педагогики, медицины и др.

3. Профориентация предполагает учёт основных условий, позволяющих обеспечить её эффективность:

А) потребностно-мотивационной сферы личности при выборе профессии (интересов, стремлений, ценностных ориентаций, установок и т.д.);

Б) способностей и других личностных характеристик человека; личность профессиональная ориентация психологический

В) потребностей народного хозяйства в специалистах определенного профиля на каждом конкретном историческом этапе развития общества.

4. Активность форм, средств и методов воздействия профориентационной работы. Рассмотрение профориентации только как системы воздействия на личность может привести к игнорированию активности самой личности в вопросах выбора профессии. В этом случае вся система профориентационной работы может быть сведена к постановке диагноза о пригодности молодого человека к профессии (группе профессий) на основе сопоставления уровня его способностей у профессионалов. В конечном итоге такой подход сведёт всю профориентационную работу к профотбору, что уже имело место в конце 20-х - начале 30-х годов 20 века и оказало пагубное воздействие на развитие науки.

5. Активность профориентации предполагает не просто воздействие на личность, а её формирование в ходе этой работы, учёт всего её жизненного пути при определении сферы будущей профессиональной деятельности

5.Кәсіптік бағдар берушінің қызметінің негізгі бағыттарын сипаттаңыз.

Области деятельности профориентолога: профессиональные учебные заведения, службы занятости населения, государственные и коммерческие предприятия, центры психологического консультирования

Функции профориентолога: диагностическая, прогностическая, консультативная, професиографическая. Основные виды деятельности профориентолога: профессиональное консультирование, психологическая профилактика, психологическая помощь безработным, а также ра­ботникам, переживающим кризисы профессиональ­ного развития и конфликты профессионального са­моопределения, диагностика, разработка профессиограмм, моделей специалиста, экспертиза факторов результативности деятельнос­ти, конструирование методик аттестации работников, мониторинг профессионального развития, психологическое сопровождение профессионально­го образования, профессионального роста и карье­ры персонала. Этические принципы. Компетентность. Виды компетентности: специальная, социальная, личностная, индивидуальная.

Основой обучения и освоения любой деятельности является квалификационная характеристика. В настоящее время разработаны квалификационные характеристики для психологов-профконсуль-тантов, работающих в государственных центрах профориентации и службах занятости. Ниже приводим вариант квалификационной характеристики для специалиста в области профориентологии широкого профиля, составленной на основе квалификационной характеристики специалиста в сфере психологии труда.

Назначение специалиста. Специалист должен быть подготовлен для научно-практической, преподавательской, научно-исследова-тельской, организационно-методической и информационно-библио-графической деятельности в сфере профориентационной деятельности.

Специалист указанного профиля предназначен для работы в системах просвещения, начального профессионального, высшего и среднего профессионального образования, центрах профориентации, службах занятости, кадровых агентствах, а также в подразделениях предприятий, учреждений, занятых вопросами оптимизации “человеческого фактора”, в соответствующих системах отраслевых служб, лабораторий, кабинетов, центров (таких, как служба психологическая, профориентации и профконсультации, расстановки кадров, профподбора и профотбора и т. д.). Он может быть также использован в медицинских, правоохранительных и научных учреждениях, занимающихся решением проблем оптимизации кадров, трудового воспитания, обучения, профориентации, и др. Специалист предназначен для работы в первичных должностях, предусмотренных типовыми номенклатурами должностей для замещения лицами с высшим профессиональным образованием.

Специфические требования к специалисту. Работник в сфере профориентологии должен иметь выраженный интерес к человеку и его внутреннему миру, к тонким особенностям межлюдских отношений и сфере труда, профессиональное положительное отношение к людям независимо от их социального, соматического и психического статуса, возрастно-половых и индивидуальных особенностей; он должен иметь систему профессиональных убеждений, в центре которой находятся идеи о бесконечных возможностях положительного развития человека в сочетании с готовностью приходить на помощь стороннему человеку как члену общества с соответствующими профессиональными средствами (такими, как консультирование, психологическое просвещение, коррекция и развитие профессионально-важных качеств, психотренинг, проектирование деятельности, ее внутренних средств, коррекция индивидуального стиля труда и т. д.).

Специалист должен знать:

- общенаучные, философские, социально-экономические, общепсихологические и некоторые биологические дисциплины, в том числе, общую психологию, анатомию и физиологию человека, социологию труда, информатику и применение ЭВМ и др.; дисциплины психолого-педагогического цикла, педагогику;

- специальные дисциплины, раскрывающие методологические и прикладные вопросы психологии, социальную психологию, психологию труда и инженерную психологию, профориентологию, основы эргономики и научной организации труда, физиологию и гигиену труда, медицинскую психологию, основы производства, методику проведения психологических исследований и воспитательного воздействия на человека, а также дисциплины по узкой специализации, например, психологию профессий, профессиоведение, психологию профессионального самопределения, основы профконсультации, профдиагностики, историю психологии труда, профориентологии и др.

- основные вопросы общей и педагогической психологии: особенности индивидуального психологического развития детей старшего и среднего школьного возраста; основные принципы и методы современной психодиагностики; современное состояние и степень разработанности основных вопросов патопсихологии и медицинской психологии; современное состояние, степень разработанности основных вопросов возрастной, дифференциальной, социальной психофизиологии и физиологии труда; типологию и симптоматику пограничных нервно-психологических расстройств; принципы построения, апробации и стандартизации методик диагностики; особенности групповой динамики, организации и проведения групповых занятий.

- основные формы и направления профориентационной работы; основные подходы к профконсультированию; характеристики и цели группового и массового профинформирования и профпросвещения; принципы и процедуры индивидуального, группового консультирования; научные проблемы в области профориентации и профконсультации.

- основы правовых и экономических знаний в сфере профориентации (постановления правительства по профориентации; законодательство по охране труда и здоровья подростков, основы трудового законодательства; экономику региона, перспективы его экономического и социального развития, потребности отраслей народного хозяйства, предприятий и организаций в квалифицированных кадрах);

Специалист должен уметь:

- применять полученные знания для решения конкретных научно-практических, преподавательских, организационно-методических, информационных и других задач; пользоваться научными методами психологических исследований, методами построения научного знания, вести сбор необходимых эмпирических материалов неэкспериментальными и экспериментальными методами, обрабатывать современными методами полученные результаты, научно их интерпретировать;

- вступать в контакт с отдельными людьми и группами людей, располагать их к себе, вести беседу и выступать перед аудиторией;

- владеть анкетными и опросными методами психодиагностики (типа ДДО, Карта интересов, КОС, Айзенк и др.); уметь диагностировать познавательные способности с использованием ряда методик (типа КЧТ, образная память и т.п.); владеть методами исследования личности (типа Розенцвейг, КД, Кеттелл и др.), личностными проективными техниками диагностики (типа рисуночных методик);

- работать с информационными каталогами, картотеками и справочными материалами;

- составлять психологические описания новых (вновь возникающих) профессий, оценивать личные качества и функциональные состояния человека;

- владеть современными методами проведения консультации, обработки и обобщения экспериментальных и диагностических данных с использованием электронной, информационной и диагностической аппаратуры;

- проводить коррекцию познавательных способностей, коррекцию личностных особенностей и особенностей поведения в ходе индивидуального консультирования;

- проводить занятия по психотренингу; владеть глубинными методами коррекции в ходе консультирования;

- проводить экспертизу в сложных консультационных ситуациях; руководить стажировкой и принимать участие в повышении квалификации профконсультантов других категорий.

Необходимо отметить, что требования к специалисту не являются навсегда установленными и окаменевшими, так же, как и сама дисциплина.

6.Ж ұмыспен қамту орталығындағы профориентологтың міндеттерін атап көрсетіңіз. Елбасы «Бізге керегі шын дарындар, нарық қол-ая­ғымызды қа­лай қыспасын, мемлекет өзінің талантты ұлдары мен қыздарын, тарланбоз жүй­рік­терін қолдауға, қорғауға міндетті» дейді. Мемлекет басшысы өз жолдауында Халықты жұмыспен қамтудың түбегейлі жаңа стратегиясын әзірлеу міндетін жүктеді. Бағдарламаның мақсаты-  жұмыспен тұрақты және нәтижелі қамтуға жәрдемдесу арқылы халықтың табысын арттыру. Міндеттері:

1.Өз бетінше жұмыспен айналысушыларды, жұмыссыздарды және табысы аз адамдарды жұмыспен қамтудың белсенді бағдарламаларына тарту;

2.Индустриализациялау бағдарламасын іске асыру үшін кадр әлеуетін дамыту;

3.Атаулы әлеуметтік көмек көрсету жүйесін жетілдіру. 

Бағдарламаны іске асыру бірінші кезекте оқытуға, жұмысқа орналастыруға, тұрғылықты жері бойынша  өзінің жеке ісін ашуды ұйымдастыруға жәрдемдесуге, ал мұндай мүмкіндіктер болмаған жағдайда, экономикалық өсу орталықтарына өз еркімен көшуіне жәрдемдесуге бағытталған. Ж ұмыспен қамту орталығында профориентологтың да өзіндік міндеттері бар: Олар: 1.бағдарламаға қатысу мәселелері бойынша аз қамтылған және жұмыссыз, өз ісімен айналысатын азаматтарға кеңес беру қызметтерін көрсету және ақпараттық-түсіндірмелік жұмыстарын жүргізу; 2. бағдарламаға қатысуға үміткерлердің құжаттарын қабылдау және даярлауға көмек көрсету;

3.      бағдарламаға қатысуға үміткерлерді тіркеу;

4.      мәртебесі мен әлеуметтік қолдауға мұқтаждығына қарай санаттар бойынша бағдарламаға әлеуетті қатысушыларды іріктеу және бөлу;

5.      бағдарламаға әлеуетті қатысушыларды психологиялық қолдау және бейімдеу қызметтерін көрсету;

6.      бағдарламаға қатысушылармен әлеуметтік келісімшарттар жасасу, қатысушылар қабылдаған міндеттемелерге мониторинг жүргізу;

7.      бағдарламаға қатысушыларды кәсіптік даярлау, қайта даярлау және біліктілігін жоғарылатуды ұйымдастыру;

8.      Бағдарламаға қатысушыларды жекелей оқыту және оларды одан әрі жұмысқа орналастыру бойынша жұмыс берушілермен келісімдер жасасу;

7. Кәсіптік бағдар берушінің этикалық нормалары мен принциптерін сипаттаңыз. Кәсіптік бағдар берушінің этикалық санасы кәсіби қарым-қатынас процесінде қалыптасатын кәсіби бағдар берушінің әлеуеті мен қызметін көрсетеді. Исходные принципы, обязательные для любого социального института, участвующего в профориентации, предусматривают учет трех основных слагаемых выбора профессии: «хочу», «могу» и «надо».

1 принцип. Безусловное соблюдение права на свободный выбор профессии в соответствии со сложившимися интересами, склонностями, направленностью личности.

2 принцип. Опора на потенциальные и актуальные ресурсы человека: его способности и таланты; состояние здоровья и особенности функционирования организма; психофизиологические особенности и личностные качества; знания, умения и навыки, определяющие профессиональную подготовку.

3 принцип. Учет потребностей общества и особенностей рынка труда. Каким бы сильным ни было желание и какими бы уникальными способностями ниобладал человек, он вряд ли будет профессионально заниматься деятельностью, на которую нет спроса.

4 принцип. Разумное согласование интересов и возможностей личности и общества при определении трудового пути. Здравый смысл и целесообразность должны уравновешивать, делать более жизнеспособной профессиональную мечту.

5 принцип. Длительность и многоэтапность профориентационной работы. Профессиональное самоопределение начинается не с возникновения проблемы профессионального выбора и не заканчивается в момент принятия решения о выборе профессии, оно переходит на другой уровень (самоопределение в рамках специальности, формирование индивидуального стиля деятельности, профессионального мировоззрения). Соответственно потребность в профориентационной поддержке может возникнуть на любом этапе профессионального становления личности.

6 принцип. Обеспечение единства целей и соблюдение последовательности, преемственности и непрерывности профориентационных воздействий всеми участниками профориентационной деятельности. Данный принцип является закономерным следствием пятого принципа при организации системной профориентационной работы.

7 принцип. Деятельностный характер профессиональной ориентации. Деятельностный подход в отечественной психологии нашел свое отражение и в профориентации: развитие личности, формирование трудовых, а затем и профессиональных предпочтений происходит именно в деятельности .

Работа профконсультанта ограничивается рядом норм профессиональной этики. Это –известные правила конфиденциальности, бережного и уважительного отношения к переживаниям клиента и т.д. Существует также ряд специфических норм профессиональной этики специалиста, выступающего в роли профконсультанта.

1. В равной степени уважительное отношение к разным видам труда. Необходимо удерживаться от повышения значимости и «профессиональной гордости» в отношении одной профессии за счет обесценивания других. Важно изыскивать доводы, побуждающую информацию в рамках внутренних возможностей данной профессии.

2. Работа по профконсультации является психолого-педагогической и, в конечном счете, должна быть направлена на формирование активного и сознательного члена общества, коллектива. Попытка решать вопрос за выбирающего профессию препятствует успешному развитию и профессионализации личности, поэтому является недопустимой в работе профконсультанта.

3. Профконсультацию не следует отождествлять с вербовкой или превращать в замаскированную научными атрибутами систему управления профессионализацией («вхождением» в профессию) личности только в интересах какой-либо узкой социальной, ведомственной группы. Профконсультация, как и всякая педагогическая деятельность, конечно, социально направлена, она осуществляется с широких позиций общества, но обязательно учитывает интересы отдельной личности. Специалист, выступающий в роли профконсультанта, не должен находиться под влиянием разного рода заинтересованных, но не компетентных лиц.

4. Полученные в ходе работы сведения о личных качествах учащихся, оптантов, кандидатов на вакантную должность являются предметом психолого-педагогической тайны. Некоторые из них нельзя разглашать.

8. Кәсіптік бағдар берушінің жұмысындағы негізгі этикалық мәселелердің мәнін ашыңыз. 7-сұрақтың жауаптары келеді

9. Кәсіптік бағдарлаудың негізгі әдістерін атап көрсетіңіз. Можно условно выделить группы методов в соответствии с уже выделенными ранее основными задачами профориентации: информационно - справочными, диагностическими (направленными на самопознание клиента), методами морально - эмоциональной поддержки клиента и методами принятия решения и построения перспектив профессионального развития клиента. Знание и владение этими методами не только во многом обеспечивают эффективность профессионального самоопределения консультируемого человека, но и способствуют лучшему пониманию смысла выполняемой работы самого профконсультанта, т. е. способствуют и его собственному самоопределению. Информационносправочные, просветительские методы: -профессиограммы — краткие описания профессий; -справочная литература; - информационно - поисковые системы — ИПС; -профессиональная реклама и агитация; - экскурсии школьников на предприятия и в учебные заведения; - встречи школьников со специалистами по различным профессиям; - познавательные и просветительские лекции о путях решения проблем самоопределения; - профориентационные уроки со школьниками как система занятий; - учебные фильмы и видеофильмы; - использование средств массовой информации; - различные «ярмарки профессий» и их модификации. Методы профессиональной психодиагностики. – беседы - интервью закрытого типа; - открытые беседы - интервью; - опросники профессиональной мотивации; - опросники профессиональных способностей; - «личностные» опросники; - проективные личностные тесты; - методы наблюдения; - сбор косвенной информации о клиенте от знакомых, от родителей и товарищей, от педагогов и других специалистов; - психофизиологические обследования; - «профессиональные пробы» в специально организованном учебном процессе по типу «F - теста» японского профессора Фукуямы; - использование различных игровых и тренинговых ситуаций, где моделируются различные аспекты профессиональной деятельности; - исследование и наблюдение за клиентом непосредственно в трудовой деятельности; - использование для исследования работника различных тренажеров, где не только отрабатываются трудовые навыки, но изучается и прогнозируется сама готовность осваивать новые профессиональные действия. Методы морально - эмоциональной поддержки клиентов: - группы общения; - тренинги общения; - сложные методы индивидуальной и групповой психотерапии; - пламенные публичные выступления; - профориентационные и профконсультационные активизирующие методы (игры) с элементами психотренинга; - личное обаяние профконсультанта; - различные положительные (успешные) примеры самоопределения, на которые может ссылаться профконсультант для повышения уверенности клиента в принципиальной возможности разрешения своих проблем; - «праздники труда», повышающие престиж конкретных профессий. Методы оказания помощи в конкретном выборе и принятии решения: - построение «цепочки» основных ходов; - построение системы различных вариантов действий клиента (в виде своеобразных «деревьев» и «ветвей»), ведущих к определенной цели, позволяющих выделить наиболее оптимальные варианты профессиональных перспектив (траекторий);

10. Кәсіптік бағдарлаудың арнайы әдістерін сипаттаңыз. 9-сұрақтың жауабы

11. Е.А. Климовтың дифференциальды-диагностикалық сұрақнамасына сипаттама беріңіз

Америкалық психологтің теориясына ұқсас теорияны кеңес үкіметінің психологі Е.Климов кәсіби ортаны төмендегідей бес типке бөледі.

Адам – табиғат Адам – техника

Мамандық типтері

Адам – адамАдам – белгі жүйесі

Адам – өнер

Әр тип бойынша жеке – жеке түсінік беріледі.

1.Табиғат – маман- тірі организмдер, жануарлар, өсімдіктер, биологиялық процестер туралы бәрін біліп қана қоймай, мүмкін болатын өзгерістер туралы болжам жасап, алдын ала әрекет ете алуы керек. Бұл салада қызмет ететін адамдар ұстамды, қайырымды болу керек.мамандықтар – агроном, орманшы, бақташы,зоотехник, географ, геолог, математик, физик, химикт.б

2.Техника – техникалық объектілердің ерекшелігі – олар көп белгілері бойынша қағидаға сай дәл өлшенген болуы керек.Бұл салада аппараттармен құрылымдар материалдарды пайдалану, оларды құрастыру сияқты техникалық бұйымдармен жұмыс істейтін мамандықтар жатады. Мыс: радиомеханик, оператор, инженер, машинист.

3.Адам – адамдармен қатынасу арқылы жүргізілетін жұмыс түрлері. Адамдармен жұмыс істеу үшін қажетті қасиеттер: шыдамдылық, жұмыс барысында жақсы көңіл күйде болу, адамның ойын тез түсіну т.б.Мамандықтар: медицина, педагогика,психология, құқық органдарында,саясатта, діни бағытта.

4.Белгілер жүйесі – таңбалар, цифрлар, кестелер сияқты белгілер жүйесінің құрастыратын, оқитын, пайдаланылатын мамандықтар: лингвистика, программист, машинист, экономист, стстистика мамандықтары.Бұл тип бойынша мамандық таңдаған адамдардан ерекше ықлас, зейін талап етіледі.

5.Өнер - көркем сурет салу, музыкамен айналысу, көркем әдебиет, актерлік шеберлік адамнан өнерге, шығармашылыққа, ойша қиялдай білуді, еңбексүйгіштік қасиеттердің болуын талап етіледі. Шығармашылық еңбекке жататын топтағы мамандықтар: ювелир,фотограф, музыкант, суретші, жазушы,артист.

12.Дж. Холландтың типологиялық сауалнмасына сипаттама жасаңыз .

Америкалық психолог Д.Холланд: «адамның кәсіби ортасына сәйкес келуі еңбек жолында жақсы табыстарға жетуге, өсуіне кепілдік береді», - деген теорияны ұсынды. Ол кәсіби ортаны 6 типке бөліп көрсетеді: реалистік, зерттеушілік, артистік, әлеуметтік, кәсіпкерлік және конвенциалды.

                       1. Реалистік тип – «Ер – азамат типі». Нақтылыққа бағытталған, жоғары эмоционалдық тұрақтылыққа ие. Нақты нысандармен және оны қолданумен айналысқанды жөн көреді. Буындық дағдыларды, ептілікті талап ететін (үнемі қозғалыста болатын) тапсырмаларды таңдайды. Көбінесе механик, жүргізуші, инженер, агроном және т.б. нақты тапсырмаларға бағытталған мамандықтарды қалайды. Физика, экономика, кибернетика, химия, спорт сияқты салаларда жетістікке жету мүмкіндігі бар.

            2. Зияткерлік тип – сараптамалық ақыл-ой, ерекше тәуелсіз ой-тұжырым жасау тән. Теориялық және эстетикалық құндылықтары басымдылыққа ие. Зияткерлік, шығармашылық мәселелерді шешуге икемді. Ой – өріс қабілеті үйлесімді; вербальды және вербальды емес қабілеттері дамыған. Жоғары белсенділігімен ерекшеленгенімен, қызметте қарым – қатынас жасауға бейім емес. Әңгімелесу кезінде көбінесе, ақпаратты жеткізуші рөлін атқарады, негізінен томаға – тұйық. Негізінен математика, география, геология, теориялық мамандықтар, физика сияқты қызмет саласын таңдайды.

            3. Әлеуметтік тип – әлеуметтік біліктілігінің айқындылығымен ерекшеленеді Айналасындағылардан тәуелсіз, орын алған жағдайларға тез икемделеді. Күйзеліске берілгіш, сезімтал. Ой- өріс құрылымында вербальды қабілеттері айқын. Әлеуметтік біліктілікті меңгерген, қарым – қатынасқа мұқтаж.

            Мінезіндегі сипаттар: оқытуға, тәрбиелеуге деген ұмтылыс, адамға психологиялық жағынан қолдау көрсету, адамгершілік, нәзіктік тән.

            Ұсынылатын қызмет түрі: оқыту мен емдеу (мұғалім, дәрігер, психолог).

            4. Конвенциалды тип – құрылымы айқын қызмет түрлерін қалайды. Мінезі стереотипті, нақты әрі іскер. Сыншылдық, өзіндік ерекшелік көрсетпейді, консервативті, тәуелді, үйлестіруге, шығармашылыққа икемі жоқ, қызмет түрін ауыстырғанды ұнатпайды. Ұйымдастырушылық қабілеттері әлсіз дамыған, математикалық қабілеттері басым.

            Кеңсе, есеп айырысуға байланысты мамандықтарды қалайды. 

            5. Іскер тип – күш-жігерді, ұшқыр ойлылықты, импульсті көрсетуге мүмкіндік беретін мақсаттарды таңдап, шытырман оқиғаларды ұнатады. Осы типтің өкілдері басымдылықты, өзін айналысының мойындағанын, жетекшілік жасағанды жақсы көредіБасшылық, билік, мәртебемен байланысты мәселелерді жақсы шешеді, қатал әрі іскер, жақсы вербальды қабілеттерді меңгерген.

            Көбінесе келесі қызмет түрлерін қалайды: әртіс, журналист, телеоператор, меңгеруші, директор, дипломат және т.б.

            6. Әртістік тип – эмоцияға, қиялға, ішкі сезімге арқа сүйейді; өмір сүруге деген күрделі көзқарасқа ие. Шешім қабылдауға тәуелсіз, ерекше. Моторлық, вербальды қабілеттері жоғары дамыған..Әртістік тип өкілдері әдетте шығармашылық қызмет түрлерін қалайды: музыка, сурет, әдеби шығармашылық және т.б.

13. Л.А. Йовайшидің кәсіптерді жіктеуін сипаттаңыз

Литвалық автор Л.А. Йовайши барлық кәсіптерді  6 салаға жіктеді:

1. «Өнер саласы » - бейнелеу өнері, музыка , әдеби және өнер , актерлік және сахналық жұмыспен байланысты шығармашылық сипаттағы мамандықтар . Арнайы қабілеттерін ( музыкалық , әдеби, актерлық ) қоспағанда мамандық ерекшелігі шынайылық пен тәуелсіздігінде.

2.« Техникалық қызығушылық саласы » - бұл жерде практикалық қызметі туралы айтылады . Осы мамандықтардың жұмыс ортасы өте кең - металл өндіру және қайта өңдеу ; жабдықтар мен машиналарды құрастыру , орнату; жөндеу , реттеу , электр және механикалық жабдықтарды техникалық қызмет көрсету ; орнату, ғимараттар мен құрылыстарды жөндеу; жүк тасымалдарын басқару; бұйымдар жасау .

3. « Адамдармен жұмыс істеу саласы » - басқарумен байланысты мамандықтар , оқыту ,тәрбиелеу, қызмет көрсету ( отандық , медициналық , анықтамалық ақпарат) . Осы топтың мамандары ашық , клиенттердің көңіл-күйін және ниетін түсіну үшін әр түрлі адамдармен ортақ тіл табыса білу қабілеттерімен ерекшеленеді.

4. « Интеллектуалдық еңбек саласы » - ғылыми қызметпен байланысты мамандықтар . Бұл мамандық адамдары ерекшелінеді: рационалист, сот шешіміндерінен тәуелсіз, аналитикалық ақылымен.

5. « Физикалық еңбек саласы » - спортпен, туристік , экспедициалық жұмыстармен , қауіпсіздік және әскери қызметпен байланысты мамандықтар Олар дене шынықтыру , денсаулық сақтау , төзімділік пен шыдамдылық секілді ерекше талаптарымен ерекшеленеді.

6. « Материалдық қызығушылық саласы » - есептеулер мен жоспарлау ( бухгалтер , экономист ) , мәтінді талдау және қайта өңдеу( редактор , аудармашы , лингвист ) ; объектілерді кестелеу (чертежник, топограф) сияқтылармен байланысты мамандықтар.. Бұл мамандықтар адамнан жинақтылықпен ұқыптылықты талап етеді.