Қорғаушылық немесе адвокаттық сөз

Әдетте тергеушілер қызметі туралы аз жазылып жүрген жоқ. Сот жайында да жазылған жұмыстар баршылық. Ал адвокат еңбегінің технологиясы туралы білетініміз тіптен мардымсыз. Егер аналогия келтірсек, жасалған қылмыс туралы дәлелдемелер жинақтаудағы тергеушінің мүмкіндік арсеналы мейлінше шексіз. Адвокат болса алдын ала тергеу қорытындысының қателіктеріне, кемшіліктеріне көзі әбден жетіп тұрса да, ол тек заңға жүгініп, содан өзіне ілік, жақтас іздейді, өзінің ойлау үрдісінің темірқазық логикасына, сондай-ақ қарастырылар іс материалдарының жеке-жеке детальдарына ғана сүйеніп, тұңғиықтан алып шығар жіңішке сүрлеулі жолын іздейді. Осындай шынайы қорғаушының күш-қайратының арқасында ғана әділеттіліктің туы желбіреп, кінәсіз адам қамаудан босатылады. Ендеше қоғамдағы зәрудей қажеттілігі еш күмән туғызбайтын шешендік шеберлікі меңгерген адвокаттық кәсіптің қыр-сыры нендей, оның әділетті сот жүйесіндегі алар орны қандай деген сауал зайырлы, құқықтық қоғамда ғұмыр кешкен әрбір адамды толғандырмай қоймайтыны анық. Нақтылай айтқанда, адвокат ісі: жұртшылықты қабылдау арқылы консультация-кеңес беру, тергеу сатыларынан бастап қылмыстық істерді жүргізуде белсене қатысып, сотта сөйлеу; жеке, мемлекеттік кәсіпорындарында қызмет көрсету, азаматтық істерді жүргізу т. б. толып жатқан еңбектерден тұрады. Сот шешендігінің жүйесі қорғаудың стратегиясы мен тактикасы, онын мазмұны мен құрылымынан келіп түзіледі. Белгілі ғалым Е. Қайыржанов пен Р.Жәмиева бірігіп жазған еңбектерінде қорғау тактикасы мен түсінігіне, мазмұны мен құрылымына ғылыми әдебиетте тұщымды жауап беріле қойған жоқ дей келе, өздері тарапынан анықтама бере кетеді: «Қорғау тактикасы — бұл қорғау қызметін оңтайлы жүзеге асыруға бағытталған ғылыми ережелер мен ұсыныстар жүйесі... Қорғау тәсілі — бұл қорғау міндетін шешу мен мақсатқа жетуге мүмкіндік туғызатын, қорғау жағдайын есепке ала отырып, қолданылатын ғылыми ұстанымдарға негізделген қорғауды анағұрлым тиімді жүзеге асыратын тәсіл... Қорғау тәсілінің ішінде білімділік, шеберлік секілді өнерге тән қасиеттер кіреді. Шеберлік, іскерлік — бұл қорғау тактикасы қызметін іске асырудың, оның тиімділігінің шарты, бірақ мазмұн элементі емес. Қорғау тактикасы шеберліксіз де қолданылады, ол қаншалықты тиімді, дұрыс таңдалып, білгірлікпен жасалды ма, мәселе сонда. Қорғау тактикасы — бұл өнер ғана емес, көбіне-көп қорғаушының жеке санасына байланысты әрекет. Білімділік пен шеберлік әдемі тілмен өрілсе ғана қуатты қаруға айналады».

Аталған ғалымдар қылмыстық іс бойынша қорғауды түрлі қырынан, осы сөздің сан түрлі мазмұнынан — кең мағынада (әлеуметтік-құқықтық), тар мағынада (қылмыстық іс жүргізу) қарауға болады дей отыра, оның өте ауқымды күрмеуі қалың күрделі мәселе екенін айтып, «оны мүмкіндік болғанынша әлеуметтік-құқықтық, қылмыснамалық, қылмыстық іс жүргізу, криминалистік және басқа да жағынан зерттеу, түсіну қажет»² деп нақтылай атап көрсетеді.

Елден ерек адвокат қызметінің ерекшелігін, сот дауындағы өткір де қызу таластардан тұратынын жүргізілер стенограммалардан анық байқауға болады. Адвокат еңбегін төгілдіріп қарастырудың ұтымды жағы сол, оның елімізде енді-енді ғана белең ала бастаған құқықтық білімділікті жетілдірудегі, әрбір адвокаттың азаматтық белсенділікті арттырып, занды бәрінен де жоғары ұстау бағытындағы еңбегінің үлесі зор. Егер шынайы адвокат қорғау барысында өз міндетіне барынша жауапты, шығармашылық түрде келіп, істі әділетті жүргізсе, мұндай игі істер әділетті сот мәртебесін одан сайын көтермесе, әсте төмендетпейтіні белгілі.

Былайғы жұрттың ұғымыңда егер адам қылмысқа барған болса, ол тек жазалануға тиісті, оны заң алдында ақтау қажетсіз іс деп біледі. Бұл — қате пікір. Мемлекет алдымен құқық тәртібін бұзушының тірі жан иесі — адам екенін сезіну керек. Ол белгілі бір қоғамдық қызмет атқарып отырған мемлекеттің бір мүшесі, өзінің отбасының отағасы мен отанасы, ақыр аяғында ол мемлекеттің азаматы. Ендеше мемлекет оған жеңіл-желпі қарамағаны жөн, өзіне жүктелген тікелей міндетін атқарып жүрген толыққанды бір мүшесінен жеріп, оны заңсыз мансұқ етпеуі тиіс. Әрбір адам ауыр қылмыс жасағанның өзінде қорғаушыны керек етеді. Еліміздің Ата Заңы — Конституциямыздың 16-бабында: «ұсталған, тұтқындалған, қылмыс жасады деп айып тағылған әрбір адам сол ұсталған, тұтқындалған немесе айып тағылған кезден бастап адвокаттың (қорғаушының) көмегін пайдалануға құқылы» деп осыған кепілдік беріп отыр.

Алайда, адамды қылмыскер ретінде танымас бұрын, міндетті түрде, бұл қылмысты нақ соның жасағанын дәлелдеп алу керек. Ол көптеген факторларды қажетсінеді. Адвокат міндеті адамның жауапкершілігін жеңілдететін қиыннан қиыстырылған дәлелдемелер табумен өлшенеді. Жасырары жоқ, кейде еш кінәсіз адам да белгілі бір себептермен жауапқа тартылатын болады немесе оған жасаған қылмыстан артық жауапкершілік жүктеледі. Адвокат еңбегінің, шарықтау шыңы, осы жерде паш етіліп, жарқыл қағады. Адам сот алдында жауапты тағылған айып бойынша емес, жасаған қылмысы негізінде ғана жаза тартуы шарт.

Қылмыстық істі қарауға қатысқанда адвокат сотталушының қорғаушысы ретінде қорғау сөзін сөйлесе, азаматтық талапкер, азаматтық жауапкердің өкілі ретінде олардың құқығын заңды мүддесін қорғай сөйлейді. 1997-жылдың 5 желтоқсанынындағы «Адвокаттық қызмет туралы» Қазақстан Республикасының Заңында: «Адвокатура қылмыстық істер бойынша қорғау, азаматтық, әкімшілік, қылмыстық және басқа да істер бойынша өкілдік ету, сондай-ақ азаматтардың құқықтарын, бостандықтары мен занды мүдделерін қорғау және іске асыруға жәрдемдесу мақсатында заң көмегінің өзге түрлерін көрсету жөніндегі адвокаттардың қызметін ұйымдастырады» деп көрсетілсе, келесі баптарында оның міндеттері нақтылана түседі: «Адвокат көмек сұрап келген адамға ол мұқтаж болған кез келген заң көмегін көрсетуге құқылы. Барлық соттарда заң көмегін сұрап өтініш жасаған тұлғалардың құқықтары мен мүдделерін қорғауға және білдіруге құқылы»¹.

ҚР ҚІЖК 70-бабына сәйкес «Қорғаушы — заңда белгіленген тәртіпен сезіктілер мен айыптаушылардың құқықтары мен мүдделерін қорғауды жүзеге асыратын және оларға заң көмегін көрсететін адам». Яғни, адвокат өз қызметін қорғанушының талап-тілектерінің негізінде емее, заң талаптары бойынша жүзеге асырады.

Адвокаттың қорғау сөзі бойынша қорғанудың қажеттілік, пайдалы екеніне, адвокат қалаған позициясының занды, әділетті екеніне адамдардың көздері жетуі тиіс. Міне, осы жайттар төрелік айтар сөздің негізгі мазмұнын құрайды. Сот процесінде кей адвокаттардың белсеңділік көрсетпеуін, тәжірибе көрсеткендей, оларда кәсіби шеберліктің, біліктіліктің жетіспеуінен деп ұққан ләзім.

Сотталушы өз тарапынан айтылар айғақтарды дәледеуі міндетті емес, ал адвокат қорғау сөзінде дәлелдемелер келтіруге міндетті саналады. Әйтпесе сотта адвокаттың қажеті шамалы, Сот процееінде адвокат прокурордан кейін сөз алатындықтан оның сөзі өткір, өтімді болғаны абзал. Қылмыстық іске итермелеген психологиялық факторларды назардан тыс қалдырмағаны дұрыс. Мысалы, Қарағанды облыстық сот тергеуінде (№200001705 қылмыстық іс) қорғаушының сөйлеген сөзінен үзінді: «Сот мәжілісінде сотталушыны айыптаған іс қаралып отыр. Алдын ала тергеу барысында айып дұрыс дәрежеленбеген. Қасақана өлтіру құрамы жоқ. Тікелей ниетпен бармаған. Бас араздығы жоқ. Танысына әжем, шешем, бауырым, ағам қайтыс болганда көңіл айтып келмедің, ұл-қызым мектеп бітірді, оқуға түсті, көмектеспедің деп жай сөзбен айтқан. Көптеген жарақат алып, ауыр дене жарақатынан қайтыс болған дейді, нақтылы ол еөлтіргені жөнінде дәлелдер жоқ. Күмәнді жағдай сотталушының пайдасына шешілуі тиіс. Қасақана ауыр дене жарақатын түсірмеген, абайсызда болған оқиға. Іс-әрекетіне тұжырымды баға беруі керек. Сондықтан 103 б. 3-бөлімі айыбын өзгертіп дәрежелеуді сұрап, отбасы жағдайын, бұрын сотты болмағандығын, жағымды мінездемесін ескеріп, жаза мөлшерін төменгі шекті қолданып, жазалауды сұраймын». Мұңда қорғаушы айыпқа дәлелдер жетіспеушілігін, оқиғаға қазақтың салт-дәстүрінен туындаған түсінік түрткі болғандығы секілді психологиялық негіздерді алға тартады. Прокурормен пікірталас кезінде адвокат сөзі жоғары талап деңгейінде шығуы шарт. Өйткені ол тек айыптаушымен ғана емес айыптаумен де қарсы дауға түседі. Прокурор істегі кей маңызы бар детальдарды сөз етпей кетуі мүмкін, ал мұны адвокат та сөз қылмауы керек деген ұғым тумаса керек. Ол осы жайтты ұтымды пайдалануы тиіс. Адвокат сөзі жасалған қылмыстың түрлеріне байланысты іс материалдарынан келіп шығады. Соның жүйелі негізінде құралады. Бұл үлкен шеберлікті талап етеді.