Ресейдегі сот шешендігі

Ресейдегі 1864-жылғы сот реформасы сот жүргізу ісінде жаңа принциптерді негіздеді. Сотта істі тындау жария түрде өтіп, оған прокурор, адвокат, сот алқа заседательдері енгізілді. Сот процесі көпшілік қатысар мәжіліс орындарда, қорғаушылар мен айыптаушылардың айтыс-тартыс майдан алаңына айналды. Белгілі адамдар қатысқан шулы сот процестері көпшілік қауымның жиналуына себепкер болды, оның барысы іле-шала баспасөз беттерінде жарияланып отырды. Осылайша сот ісіндегі тілмар шешендердің үлкен шоғыры пайда болып, Н. П. Карабчевский, А. Ф. Кони, қазаққа жиен болып келетін Ф. Н. Плевако, П. А, Александров, С. А. Андриевский, В. И. Жуковский, А.И. Урусов есімдері ел аузына іліне бастады. Сол кезеңдегі сот шешендерінің сөздерінен Ресей қоғамының сол тұстағы тұрмыс-тіршілігі айқын байқалады. Ресей заңгерлерінің сөздері сот шешендігінің жарқын үлгілері.

А. Ф. Конидің пайымдауынша, XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап, айыптаушылар мен қорғаушылардың өзгеден ерекше түрлері қалыптаса бастайды. Айыптаушылардың бойларынан көрінетін негізгі қасиеттер — байсалдылық, сотталушыға қарсы кек ұстамаушылық, айыптау әдістерінің тиянақтылыгы, нақтылығы. Істі бұрмалау мен әсірелеуден адалық, сондай-ақ ең бастысы ым-ишара, іс-қимылы мен даусында жасандылықтың тіптен болмауы, яғни өзін-өзі ұстай білуі.

Шынайы қорғаушы бейнесін А. Ф. Кони былайша сипаттайды: «Ол өзін жалдаган кісінің құлы емес, оның әділетті жазадан құтылуына ниеттес те емес. Ол сотталушы адамның досы, кеңесшісі, оның ұгымынша, ол адам тіптен де кінәлі емес, кінәлі болған жағдайда соттың айыптауындай емес».

Қазан төңкерісіне дейінгі орыс адвокаттары қатарында көптеген әйгілі қорғаушылар қылмыстық сот жүргізу ісіндегі айтулы тұлғалар ғана емес, сонымен қатар шоқтығы биік әйгілі ғалым-заңгерлер, шынайы әдебиетшілер, жазушылар, сыншылар, белгілі қайраткерлер болды.

Федор Никифирович Полониядағы (Польша) көтеріліске қатысқаны үшін Тройцкіге жер аударылған ұлты литван Василий Иванович Плевак аяқ салған бекініс бажханасы — қазіргі кеден (томожня) бастығының есік көзіңдегі күңі — қазақ қызынан туған. Қыздың шоқындырылғаннан кейінгі ныспысы Екатерина Степановна екен. Болашақ адвокат оның некесіз туған төртінші баласы. Ақсүйек Плевак әлде осыны қорсынған, әлде сол кездің заңы қоспаған, әйтеуір балаға өкіл әкесі — жергілікті басыбайлы (крепостной), Плевактың досы Никифор Николаевичтің есімі жалғанады.

Бұрын да жұрттың өсек сырығының ұшынан түспей әбден бас қосақ болып келген Екатерина төртінші баладан кейін шыдамайды, оңаша сәтте кішкентай Федорды ала салып, бекіністі бүйірлей ағып жатқан Ой өзеніне қарай жүгіреді. Сұраусыз туған терісаяқ жылбысқаны мол сулы арнаға атып, жабысқақ өсектің бетін қайтармақ. Ресейдің жоқ-жітігінің бағына қарай, келіншектің осы күйіне сол маңда өтіп бара жатқан бір арбалы қазақ кез келіп, баласыздығын айтып, нәрестені сұрап алады. Қайтар жолда қазаққа көпірде Плевак ұшырасады. Аядай бекіністің жаны алақанға салғандай емес пе, арбада барқырап жылап жатқан бала оның назарын аудармай қоймайды. Арбалы қазақ баланы суға атқалы тұрған «киргизкадан» алғанын айтады.

В. И. Плевак отставкаға шыққан соң Мәскеуге көшеді. Жолдастарының жүгіруімен поляк-литван фамилиясына «о» жалғап орыстандырып алады. Осы арада талапты зерек Федор да гимназияны бітіріп, 1860 жылы Мәскеу университетінің заң факультетіне түседі, соның арасында Германиядағы Гейдельбург университетінде дәріс алады. 24 жасында оның адвокат ретіндегі даңқты қызметі басталады.

Қазіргі жаңарған демократиялык қоғамдағы қазақ, орыс сот шешендігі өнері кешегі кеңестік дәуірдегі шешендіктен арна тартқан, соның заңды жалғасы, мұрагері саналады. Ендеше жүйесі бір осы екі елдегі бұл саладағы проблемалар екеуіне де егіздің сыңарындай ортақ, түйісетін жерлері көп.