5. Құқық нормасын талқылау тәсілдері.

Талқылау – құқық нормаларына түсінік беру.

Құқық нормаларын талқылау – мем-тің құзыретті органдарының қызметі ж/е қоғамдық ұйымдардың, жекелеген азаматтардың шын мәнісіндегі құқық нормаларының мазмұнын түсінуге арналған. Талқылау процесінде норма әрекеттерінің жағдайы, құқықтық қатынастың мүшелерінің заңды құқықтары және міндеттері белгіленеді, сонымен бірге құқық нормаларының ұйғарымын бұзғаны үшін заңды жауапкершілік мөлшері көрсетіледі.

Құқық нормаларын талқылаудың екі бағыты бар: анықтау (өз түсінігі) және түсіндіру (басқаға түсіндіру). Құқық нормаларының мәнін анықтау, оның талабын дұрыс түсіруге қажетті алғы шарт. Құқық нормаларын түсіндіру тек сол кезде, яғни, түсіну процесінде оның мазмұнына түсінбеушілік кездессе. Ондай жағдайда, құқық нормаларының мәнін шын мәнісінде қосымша түсіндіру қажет болады. Барлық құқық нормалары анықталады, ал сөйлеу жөніндегі дәлдік туралы, не болмаса құқық нормаларын күнделікті істе пайдалану туралы келіспеушіліктер болса, қосымша түсіндіру қажеттігі туады.

Талқылаудың негізгі тәсілдері – құқық нормаларының мазмұнын анықтауға арналған.

1. Грамматикалық талқылау – құқық нормаларының мәнін грамматикалық тәсілде қолданып, оның мәнін талдап түсіну. Мұндай талқылаудағы қажеттілік, қандай сөздерде, сөйлемдерде құқық нормаларының гипотезасы, диспозициясы және санкциясы құрылғандығын білуіміз керек.

2. Жүйелі талқылау дегеніміз құқық нормаларының мазмұнын басқа нормалармен салыстыру арқылы түсіндіру және оның солармен байланысын анықтау. Әрбір құқық нормалары, құқық жүйесінің бір бөлігі және басқа нормалармен бірігіп әрекет етеді.

3. Тарихи-саяси талқылау – құқық нормаларының мақсатын, міндетін, сол өздері қабылдаған кезеңдегі тарихи жағдайларды зерттеу арқылы түсіндіру. Тарихи-саяси түсінуде қажетті нәрсе, оның тереңге кететін әлеуметтік бағытын және құқық нормаларының мақсатын зерттеу керек, оның нақты қабылданған жағдайын білу қажет.

4. Құқық нормаларын талқылаудың нәтижелері. Құқық нормаларына шек қоятын және таратушы талқылаулар. Көбінесе, шын мәніндегі құқық нормаларының мәнін сөз арқылы түсінуге болады, норманың анық түрдегі мәніне сай болуы қажет. Ондай талқылауды сөзбе-сөз талқылау деп атайды. Сөзбе-сөз талқылауда, құқық нормалары толығымен оның мәтінінің мазмұнына сай келеді (заңның сөзі мен рухы бір-біріне дәл келеді). Егер түсіну нәтижесінде, шын мәнісіндегі мазмұны оның мәтініндегі көрінісінен кемдеу болса, талқылауды шек қоюшы (шектеуші) деп атайды. Егер, түсіну нәтижесінде нормалардың шын мазмұны оның мәтінінде кемдеу болса, оны таратушы талқылау деп атайды. Мұнда заңның рухы заңның сөзінен кең.

Құққы нормаларын түсіндіретін субъектілерге байланысты, талқылау-түсіндіру екіге бөлінеді: ресми және ресми емес.

Ресми талқылау – құқық нормаларының тек құзыретті органдармен түсіндірілуі. Ол төмендегідей болып бөлінеді:

Нормативті талқылау – белгілі нормаларды не құқық нормаларын қолданатын жеке адамдар мен органдардың міндетті түрде ресми түсініктемелері.

Казуальді талқылау – нақты заңды істі қарау кезіндегі құқық нормаларының мазмұнына түсінік беру.

Соттық талқылау – құқық нормаларының мәнін соттардың түсіндіруі. Құқық нормаларын сот қызметінде дұрыс түсіну – оны біркелкі пайдалануды қамтамасыз етеді.

Әкімшілік талқылау – құқық нормаларының мәнін атқарушы және өкім шығарушы органдармен түсіндірілуі.

Ресми емес талқылау – құқық нормаларының мәнін түсіндіру, міндетті сипатта болмайды. Ол әрбір азаматтардан, не қоғамдық ұйымдардан шығады. Ондай талқылаулар, құқық нормаларын қолданатын органдарға, не лауазым иелеріне міндетті емес.