56. Занды деректер: түсінігі және жіктеленуі

Құқықтық қатынастыр пайда болады, өзгереді, не болмаса белгілі өмір жағдайларына байланысты жойылады. Мысалы, шын мәнінде әскерге шақырылу айғағы, әскерге шақырылушының әскери қызметтегі құқықтық қатынастарға түсуге негіз болады, одан босату керісінше құқықтық қатынастарды тоқтатады. Баланың тууына байланысты, ерлі зайыптылардың оны өсіріп тәрбиелеу міндеттері туады.

Заңды деректер – құқық нормаларымен байланысты құқықтық қатынастардың пайда болуы, өзгеруі не болмаса жойылу жөніндегі айқын өмір жағдайлары. Заңды деректер құқық нормаларының гипотезасымен құрылады. З.Д. басқа сөзбен айтсақ, құқық нормаларында алдын ала көрсетілген негізіне байланысты, субъектілердің арасындағы қатынастар арқылы пайда болады.

З.д-ң қоғамдық қатынастарды реттеуге іс жүзінде үлкен маңызы бар. З.д-ң барлығы не болмаса жоқтығына ьайланысты, белгілі субъектінің құқығы мен міндеті белгіленеді. З.д-сіз құқықтық қатынастардың болуы мүмкін емес.

З.Д. олардың жекелеген субъектілердің еріктеріне байланысты екі топқа бөлінеді : оқиға және қимыл (әрекет).

Оқиға – құқықтық қатынас қатысушыларының еркінен тәуелсіз өтетін заңды фактілер (туу не адамның өлімі, кәмелеттік жасқа толу, сұрпыл құбылыс). Мұндағы маңызды жағдай – адамдар еркімен оқиғалар байланысты бола алады.Оқиғалар қатыстық және абсолютті болып бөлінеді. Қатыстық оқиғалар – шығу тегі пайда болайн деп тұрған құқықтық қатынасқа қатысы жоқ адамдармен байланысты болатын фактілер. Мысалы, өрт өтіп бара жатқан тұлғаның құрылысты кездейсоқ өртеу. Құрылыстың иесінде сақтандыру мекемесімен құқықтық қатынас пайда болады (егер мүлік сақтандырылған болса). Өрт фактісі осы жағдайда оқиға болып табылады, өйткені ол құқықтық қатынас қатысушылары – жәбірленуші және сақтандыру мекемесінің еркімен байланысты болмай, өзге тұлғалардың еркімен байланысты. Ал абсолютті оқиғалар – шығу тегі мүлем адамның еркімен байланысты емес фактілер (су тасқыны).

Қимыл (әрекет) – болуы адамдардың еркінің сапасына байланысты заңды фактілер. Заңдылық жағынан көзқарас бойынша, барлық адамдардың қимылдары құқыққа сай және құқыққа сай еместік болып бөлінеді.

Құқыққа сай әрекеттерге – құқық нормаларымен алдын-ала белгіленген адамдардың заңды құқықтары мен міндеттерінің пайда болуы жөніндегі өзіне тартатын заңды айғақтар. Өз жағынан құқыққа сай әрекеттер заңды актыларға және заңды қылықтарға бөлінеді. Заңды актілар – белгілі құқықтық қатынастарға кіру мақсатында, адамдармен арнайы жасалатын құқыққа сай әрекеттер. Мысалы, сатып алу – сату шарттары, тергеушінің қылмыстық іс қозғау туралы қаулысы. Бірінші жағдада, мүліктік құқықтық қатынастар пайда болса, екіншіде – қылмыстық құқықтық қатынастар пайда болады. Заңды актілер бір жақты және екі жақты болып бөлінеді. Бір жақты акт өзге тұлғалардың еркінен тыс құқықтық салдарды әкеледі. Оларға бір жақты келісімдер, өсиет, әкімшілік актілер, сот шешімдері, т.б. жатады. Екі жақты заңды актылар екі тарап, тұлға немесе мекеме, ұйым арасындағы келісімнің болуын қажет етеді. Оған мысл ретінде еңбек келісімінің шарттарын өзгерту туралы келісімді жатқызуға болады. Заңды қылықтар – құқықтық қатынастардың пайда болуына, өзгеруіне не болмаса жойылуына арнайы бағытталмаған, дегенмен өзініің артынан сондай ізін қалдырған құқықтық әрекеттер. Мысалы, азамат газетке бір проблема жөнінде хат жазады. Газетке мақала шықаннан кейін, хаттың авторында авторлық құқық пайда болады, бірақ ол алдында ондай мақсатты қоймаған болатын.

Құқықтық емес әрекеттер – құқықтық нормалардың талабына қарсы келетін заңды айғақтар. Құқықтық емес әрекеттер, еліміздегі белгіленген құқықтық тәртіпті бұзады.

Бір кездерде, құқықтық қатынастар бір ғана заңды деректерге байланысты болса, басқа кездерде, олардың жиынтығына байланысты болады. Ондай жиынтық, не заңды деректер жүйесі, не заңды құрам деп аталады. Қоғамдық қатынастардың қиындығы, заңды деректер арасындағы қарым-қатынастар, тұтас заңды құрамның құқықтық қатынастарыныңпайда болуына негіз ретінде қажеттігін белгілейді. Фактілік құрам заңмен оның барлық элементтерін көрсете келе анықтала алады. Мысалы, зейнет ақы алу үшін өз сипаты бойынша әр келкі болып келетін заңды фактілер жиынтығы қажет: пенсиондық жасқа жету, қажет болған еңбек стажының болуы, зейнет ақы тағайындау туралы шешім. Бірақ құқыққа тек жалпы белгілермен сипатталатын фактілік құрамдар да белгілі. Олар: ата-аналық құқықтан айыру мәселесін шешу; некені бұзу бойынша негіздер.