23. Құқық мәні, мазмұны, тағайыны

Құқық - мемлекет сияқты, қоғамдық дамудың нәтижесі.Ол мемлекеттікке – ұйымдасқан қоғамда, қоғамдық қатынастардың негізгі реттеушісі ретінде пайда болады.Әдет-ғұрып, моральдік және алғашқы қауымдық құрылыстың нормалары кетіп, екінші жоспарға қалады, орынды қоғамдық қатынастардың құқықтық реттеуіне береді.

Құқықтың мәні өркениеттілік жағдайында қоғамдық қатынастарды реттеуден, нормативтік негізде қоғамның тұрақты ұйымдастырылуына жете отырып, демократияның, экономикалық бостандықтың, тұлға бостандығын жүзеге асыруынан көрінеді.

Құқықтың мәнің қарастыруда екі аспектісін ескертудің маңызы зор :

1. Формальдық – кез келген құқықтың ең алдымен реттеуші екендігі;

2. Мазмұндық – осы реттеушінің кімнің мүдделеріне қызмет ететіндігі.

Құқық адамдардың өмірімен тығыз байланыста дамиды: олардың бостандығын қалыптастырады, мінез-құлқына, сана-сезіміне жан- жақты әсер етеді, мүдде – мақсаттарының іске асуына қолайлы жағдай жасап, қорғайды. Оның басты мақсаты – қоғамдағы бостандықты нормативтік тәртіпте қамтамасыз етуінен және кепілдеуінен, әділеттілікті қалыптастыруынан, қоғамдық өмірден қателіктерді жоя отырып , экономикалық, рухани факторлардың әрекет етуіне мейілінше жағдай жасауынан көрініс табады.

Негізгі белгілері:

1.Еріктілік сипаты;

2. Жалпыға міндеттілігі;

3. Нормативтілігі;

4. Мемлекетпен байланысы;

5. Жүйелігі.

Ғалымдар құқықты зерттегенде оның мазмұнына байланысты әр түрлі пікірлерге келген. Мысалы, Аристотель құқықты саяси шындық, әділеттілік деді, орта ғасырдың ғалымдары – құқық діни норма десе, Ж.ж.Руссо – құқық ол қоғамдық билік деп түсіндірген.

Сонымен, құқық әлеуметтік нормалардың ерекше жүйесі болып, мемлекетпен бірге өмірге келіп, қоғамды реттеп, басқарып отырады. Ол қоғамның объективтік даму процесінің талабына сәйкес қалыптасты.

24. Құқықтық нормаларды құқық салалары, сала бөліктеріне, институттарға бөлу негіздері

Құқықтық нормаларды құқық салаларына, сала бөліктеріне, институттарға бөлу негіздері

Құқық жүйесінің құрылымдық элементтері: а) құқық нормасы; б)құқық саласы; в) сала бөліктері; г) құқық институты болып табылады;

Құқық нормасы құқық жүйесінің бастапқы элементі, оның атомы, ол ірі құрылымдарға – институттарға, сала бөліктеріне, салаларға біріктіріледі.

Құқық нормаларын құқық салаларына бөлудің негізі құқықтық реттеудің пәні мен әдісі болып табылады.

Құқықтық реттеудің пәні дегеніміз – құқықпен реттелетін қоғамдық қатынастар. Ол құқықтық нормаларды құқық салаларына бөлудің негізгі өлшемі болып табылады. Мысалы еңбек қатынастары еңбек құқығының реттеу пәні болып табылады.

Қосымша өлшем ретінде құқықтық реттеу әдісі болып табылады. Егер пән құқық нені реттейді деген сұраққа жауп берсе, әдіс қалай реттейді деген сұраққа жауап береді. Құқықтық реттеудің әдісі – бір текті қоғамдық қатынастарды құқықтық реттейтін құқықтық құралдардың жиынтығы Құқықтық реттеудің негізгі әдістері: императивті- биліктік , субординациялық, тыйм салуларға, міндеттерге, жазаларға негізделген. (әкімшілік құқыққа тән). Диспозитивтік – рұқсат берулерге, координацияға, тараптардың тең құқықтығына негіделген әдіс. (азаматтық құқыққа тән).

Құқық саласы – құқық жүйесінің басты құрылымдық элементі, қоғамдық қатынастардың белгілі бір саласын (тегін) реттейтін белгілі бір ретке келтірілген құқықтық нормалардың жиынтығы. Құқық саласының белгілері: әрбір құқық саласының өзінің реттеу пәні болады; құқық субъектілерінің құқықтық жағдайын реттейтін, құқықтар мен міндеттерді жүзеге асырудың тәсілдерін, құқықтық нормаларды жүзеге асырудың өзінің ерекше заңды режимі болады.

Ірі және күрделі құқық салаларында тағы бір компонент сала бөліктері болады. Құқықтың сала бөлігі – сәйкестенген құқық саласының құқықтық ретеу саласының шеңберінде құқықтық қатынастардық ерекше тобын реттейтін құқықтық нормалардың тұтас құрылымы. Азаматтық құқықта көлік, авторлық құқық сияқты сала бөліктері бар. Сала бөлігінің құқықтық институттан ерекшелігі ол әрбір құқық саласының міндеттті элементі болып табылмайды. Кейбір үлкен емес, тығыз консолидацияланған құқық салаларында сала бөліктері болмайды (қылмыстық іс жүргізу құқығында). Сала бөлігі – белгілі бір құқық саласы құрамындағы «туыс» құқық институттарының тобы.

Құқық институты – қоғамдық қатынастардың белгілі бір түрін реттейтін құқықтық нормалардың тұрақты салыстырмалы үлкен емес тобы. Құқық институты құқық саласы пәнінің шеңберінде мазмұны жағынан ұқсас қоғамдық қатынастардық тобын реттейтін, сол құқық саласына кіретін нормалардың бөлігі. Құқық институты құқық саласының құрылымдық бөлігі, оның блогы. Әрбір құқық саласында бірнеше институттар бар; азаматтық құқықта- мәміле, сату-сатып алу; конституциялық құқықта- азаматтық, т.б.