Nauki o organizacji
W oficjalnej klasyfikacji nauk w Polsce przyjęto, że nauki ekonomiczne dzielą się na cztery dyscypliny: ekonomię, zarządzanie, finanse (od 2010 roku) oraz towaroznawstwo. Ponadto zarządzanie zaliczane jest do nauk humanistycznych (obok takich dyscyplin, jak historia, filozofia, psychologia, socjologia itd.) Ostatnio pojawiają się postulaty wyodrębnienia w ramach nauk ekonomicznych kolejnych dyscyplin, jak polityka gospodarcza, statystyka, a także – co istotniejsze – postulaty przekształcenia dyscypliny „zarządzanie” w odrębną dziedzinę nauk o zarządzaniu (poza naukami ekonomicznymi), podobnie jak w krajach anglosaskich „management science”.
Nauki o organizacji stanowią część składową nauk o zarządzaniu. Stosowany do niedawna termin „nauka organizacji i zarządzania” nie był właściwy, gdyż już od H.Fayola (1916) organizowanie stanowi jedną z funkcji zarządzania (obok planowania, motywowania i kontrolowania). Wyszły z użycia również takie określenia, jak naukowa organizacja pracy, nauka kierownictwa, podstawy administracji. Zarządzanie jest, zatem działalnością kierowniczą, polegającą na ustalaniu celów i powodowaniu ich osiągania (za pomocą m.in. wymienionych funkcji zarządzania).
Ekonomia zajmuje się gospodarowaniem ograniczonymi zasobami – czynnikami produkcji – celem zaspokajania potrzeb społecznych. Zarządzanie zajmuje się natomiast powstawaniem, funkcjonowaniem i rozwojem organizacji oraz podejmowaniem przez nie trafnych decyzji i ich realizacją, przyczyniając się do osiągania celów działalności kierowniczej. Dotyczy ono działań zespołowych i obejmuje problemy pracy kierowniczej. Jest to zatem „nauka o kierowaniu organizacjami”. Zarządzanie jest zaliczane do nauk stosowanych i ma charakter bardziej aplikacyjny niż ekonomia, gdyż dąży przede wszystkim do formułowania praktycznych dyrektyw i zaleceń.
Za datę powstania nauki o zarządzaniu przyjmuje się rok 1903, kiedy Frederick Winslow Taylor opublikował opracowanie pt. „Zarządzanie warsztatem wytwórczym” (Shop management). Początkowo zarządzanie dotyczyło tylko przedsiębiorstw o prostej strukturze (poziom mikroekonomiczny), potem objęło kierowanie gospodarką na wyższych szczeblach, aż do systemu zarządzania gospodarką narodową, co jednak nie jest akceptowane przez wszystkich teoretyków zarządzania (np. Stanisław Sudoł). Ale ostatnio obserwujemy przejawy zarządzania nawet na szczeblu megaekonomicznym (globalnym). Przyspieszenie zmian w otoczeniu przedsiębiorstw oraz konieczność przewidywania długofalowego rozwoju spowodowało powstanie w połowie XX wieku zarządzania strategicznego. Powstały również inne subdyscypliny (specjalności) zarządzania, jak zarządzanie personelem, zarządzanie produkcją, zarządzanie jakością, zarządzanie ochroną zdrowia, zarządzanie kryzysowe itd. Można już mówić o następujących naukach o zarządzaniu:
ogólne teorie zarządzania i administrowania,
zarządzanie organizacjami gospodarczymi,
zarządzanie inżynierskie (zarządzanie procesami produkcyjnymi),
zarządzanie publiczne (zarządzanie w sektorze publicznym).
Ich przedmiotem badań są zjawiska organizacyjne w rozumieniu statycznym (organizacja i jej struktura) oraz dynamicznym (zarządzanie funkcjonowaniem organizacji i jej rozwojem).
Organizacja (uporządkowana całość, system):
w ujęciu rzeczowym: rzecz złożona z części – z rzeczy i ludzi – tak powiązanych ze sobą, aby całość sprawnie funkcjonowała, jak system (przedsiębiorstwo, instytucja, stowarzyszenie);
w ujęciu czynnościowym: tworzenie rzeczy złożonej, proces organizowania (II funkcja zarządzania);
w ujęciu atrybutowym: zespół cech charakterystycznych dla rzeczy zorganizowanej.
Rodzaje organizacji:
organizacje gospodarcze (komercyjne, nastawione na zysk);
organizacje użyteczności publicznej, zaspakajające potrzeby zbiorowe w zakresie oświaty, ochrony zdrowia, zaopatrzenia w wodę, ochrony środowiska naturalnego itp. (np. przedsiębiorstwa komunalne, instytucje kulturalne i naukowe – na ogół niedochodowe);
organizacje administracyjne: państwowe (rządowe) oraz samorządowe, zapewniające sprawne funkcjonowanie państwa;
organizacje militarne i policyjne, czyli „służby mundurowe”;
organizacje społeczne (pozarządowe), dbające o interesy warstw społecznych i klas, grup zawodowych, grup zainteresowań (partie polityczne, związki zawodowe, stowarzyszenia, organizacje ekologiczne typu NGO-s);
rodzina jako podstawowa grupa społeczna.
Organizacje mogą być formalne i świadome swych celów (cele i stosunki w ramach organizacji są ujęte w zapisy i regulaminy) oraz nieformalne, zwykle w ramach struktur formalnych, mniej lub bardziej trwałe i legalne, jako efekt więzi koleżeńskich i zawodowych bądź konfliktu interesów (kliki). Przynależność do organizacji może być dobrowolna lub przymusowa. Zwykła grupa ludzi nie jest organizacją.
W okresie postindustrialnym i gospodarce opartej na wiedzy zanikają granice organizacji a także granice między organizacjami i ich otoczeniem w wyniku tworzenia zespołów zadaniowych i aliansów strategicznych między koncernami i holdingami oraz zwiększania się niepewności i narastania konkurencji globalnej.
Organizacja gospodarcza jako przedsiębiorstwo jest podstawowym podmiotem ekonomicznym. Za podstawowe podmioty gospodarki rynkowej uważa się państwo, przedsiębiorstwa oraz gospodarstwa domowe.
Przedsiębiorstwo:
organizacja gospodarcza wyodrębniona prawnie, ekonomicznie i organizacyjnie;
zespół ludzi wyposażony w środki produkcji, którego celem jest osiąganie zysku i zaspakajanie potrzeb społecznych.
Wyodrębnienie prawne oznacza posiadanie osobowości prawnej, co umożliwia zawieranie umów, dochodzenie spraw w sądzie itp. (zakład nie ma osobowości prawnej, choć może mieć rachunek bankowy). Wyodrębnienie ekonomiczne oznacza dysponowanie majątkiem (także w przedsiębiorstwach państwowych) i prowadzenie działalności na własny rachunek. Zakład jest wyodrębniony tylko pod względem organizacyjno-technicznym i może być na wewnętrznym rozrachunku gospodarczym. Przedsiębiorstwa państwowe – obecnie już nieliczne- są w systemie rynkowym samodzielne (same budują plan produkcji i rozwoju, bez odgórnych dyrektyw), samofinansujące się (utrzymują się z własnych przychodów) oraz samorządne (o ile obok dyrektora organem przedsiębiorstwa jest rada pracownicza lub przedstawiciele załogi w radzie nadzorczej).
Przedsiębiorca:
ten, kto jest skłonny kupić po pewnej cenie dla odsprzedaży po cenie niepewnej (R.Cantillon);
właściciel czynników produkcji, zorientowany na aktywne działanie, liczący się z ryzykiem, skłonny do innowacji, korzystający z wiedzy.
Najemny menadżer kieruje przedsiębiorstwem nie będąc jego założycielem, nie dysponuje zyskiem i mniej ryzykuje. Wyodrębnienie się grupy zawodowych menadżerów oznacza oddzielenie zarządzania przedsiębiorstwami od ich właścicieli i powstanie tzw. technostruktury (J.Kenneth Galbraith), mającej zasadniczy wpływ na funkcjonowanie korporacji, a także na ich otoczenie.
Przedsiębiorstwo jest wytworem procesów cywilizacyjnych:
W epoce agrarnej do połowy XVIII wieku działalność przemysłową prowadzono w manufakturach, z przewagą pracy ręcznej.
W epoce przemysłowej do połowy XX wieku dominowała produkcja fabryczna w przedsiębiorstwach, które najczęściej stanowiły firmy ich właścicieli (lub w przedsiębiorstwach państwowych).
W epoce postindustrialnej i informacyjnej dominują wielkie spółki akcyjne (korporacje), coraz częściej o charakterze konglomeratowym, o bardziej różnorodnych i elastycznych strukturach organizacyjnych, z przewagą sektora usług oraz „badania i rozwoju”.
Firma:
logo, znak przedsiębiorstwa (a nie przedsiębiorstwo!), niekiedy więcej wart niż majątek trwały całego przedsiębiorstwa;
przedsiębiorstwo, którego właściciel jest jednocześnie przedsiębiorcą (jego kierownikiem, prezesem, dyrektorem, członkiem zarządu).
Formy prawne przedsiębiorstw:
przedsiębiorstwa państwowe podlegające ustawie o przedsiębiorstwach państwowych, która zapewnia im określone preferencje (już nieliczne);
spółki Skarbu Państwa, czyli przedsiębiorstwa państwowe skomercjalizowane, to jest poddane regułom rynkowym (przepisom kodeksu handlowego);
spółki handlowe, podlegające przepisom prawa handlowego i ujawniane w rejestrze handlowym, jako formy spółek osobowych oraz kapitałowych:
spółki osobowe, oparte na osobowości uczestników (bez osobowości prawnej), charakteryzujące się równymi prawami i obowiązkami wspólników, bezpośrednio uczestniczącymi w prowadzeniu spraw spółki, którzy odpowiadają solidarnie i nieograniczenie za zobowiązania; w tym spółki cywilne, jawne, komandytowe (w których przynajmniej 1 wspólnik odpowiada za zobowiązania do wysokości ustalonej w umowie),
spółki kapitałowe, oparte na kapitale zakładowym bądź akcyjnym, podzielonym na udziały lub akcje, wyposażone w osobowość prawną, działające pod własną firmą przez swe organy, z ograniczoną odpowiedzialnością wspólników za zobowiązania spółki do wysokości własnych udziałów bądź zakupionych akcji, w tym spółki z ograniczoną odpowiedzialnością (z kapitałem od 50 tys. zł, udziały po co najmniej 500 zł) oraz spółki akcyjne (kapitał od 500 tys. zł);
przedsiębiorstwa spółdzielcze jako samorządne zrzeszenia członków i zmiennym funduszu udziałowym, realizujące nie tylko funkcje gospodarcze ale także społeczne (wobec pracowników i ich rodzin), zaliczane obecnie do sektora prywatnego;
podmioty własności indywidualnej (osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą).
Liczba podmiotów gospodarki narodowej zarejestrowanych w rejestrze REGON wynosiła na dzień 1.I.2010 roku około 3,74 mln, w tym ok. 290 przedsiębiorstw państwowych, 17,2 tys. spółdzielni, 284 tys. spółek handlowych (w tym 66 tys. z udziałem kapitału zagranicznego) oraz 2,8 mln podmiotów osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą. Spośród ogółu podmiotów gospodarki narodowej na handel i naprawy przypadało 31,2%, obsługę nieruchomości i firm 16,6%, budownictwo 10,6%, przemysł 10,3%, transport, gospodarkę magazynową i łączność 7,1%, ochronę zdrowia i pomoc społeczną 4,5%. Natomiast strukturę sektorową samych spółek charakteryzują następujące wskaźniki: handel i naprawy 38,8%, przemysł 17,1%, budownictwo 9,6%, hotele i restauracje 4,1%, rolnictwo i leśnictwo 1,6%.
Wybrane rodzaje przedsiębiorstw:
Przedsiębiorstwo wielozakładowe – zespół zakładów objętych wspólnym kierownictwem oraz więzią organizacyjno-techniczną.
Kombinat – przedsiębiorstwo przemysłowe wielozakładowe, w którym zakłady należą do różnych branż i są powiązane więzią technologiczną. Każdy zakład wykonuje określoną część tego samego procesu produkcyjnego, łącząc kolejne fazy przetwórstwa (kombinat pionowy), lub wytwarzając różne wyroby z tego samego surowca (kombinat poziomy). Korzyści wynikają z powiązań produkcyjnych, niższych kosztów transportu, lepszego wykorzystania surowców i energii.
Konglomerat – przedsiębiorstwo wielozakładowe i wielobranżowe, ale bez powiązań zaopatrzeniowo-produkcyjnych. Korzyści wynikają głównie z maksymalizacji obrotów (sprzedaży) oraz zarządzania.
Koncern – duże przedsiębiorstwo wielozakładowe o jednorodnej produkcji i scentralizowanym systemie zarządzania (np. koncerny stalowe, naftowe, chemiczne).
Korporacja – spółka akcyjna o dużej liczbie akcjonariuszy, zarządzana przez zawodowych menadżerów (popularne określenie w USA). W Polsce przez korporację dotąd częściej określało się zrzeszenie osób wyposażonych w osobowość prawną (zwłaszcza związki rzemieślników, stowarzyszenia wolnych zawodów, spółdzielnie).
Holding – „spółka spółek”, „przedsiębiorstwo przedsiębiorstw” – zespół spółek, które chociaż wyodrębnione prawnie tworzą jednolity organizm ekonomiczny, podporządkowany centralnemu ośrodkowi dyspozycyjnemu (spółce matce), głównie dzięki udziałom kapitałowym. W praktyce przeważają holdingi finansowe, rzadziej branżowe (np. holding węglowy). Zbliżone znaczenie ma grupa kapitałowa. W bankowości powiązania holdingowe (kapitałowe) są ograniczone przez prawo antymonopolowe.
Kartel – porozumienie cenowe przedsiębiorstw, obecnie zakazane przez prawo w ramach zwalczania monopoli. Odmianą kartelu jest syndykat jako konsorcjum przedsiębiorstw ze wspólnym biurem sprzedaży.
Oligopol – przejaw monopolizacji produkcji i rynku zbytu, akceptowany przez prawo, gdy dana branża opanowana jest przez 3 – 5 wielkich przedsiębiorstw od siebie niezależnych (przy braku lub występowaniu innych małych przedsiębiorstw).