Геоморфология
Геоморфология пәні, оның зерттеу нысаны, бедер туралы ұғым.
Геоморфология (гр. Geo- жер, morphe- пішін, logos- білу, тану) – бедердің құрылысын, жаралуын, даму тарихын ж/е қазіргі динамикалық жағдайын зерттейтін ғылым. Демек, геоморфология зерттеуінің нысаны – бедер (фр, дөңестілік) – құрлық беті ж/е мұхит түбі пішіндерінің жиынтығы. Бедердің пайда болуына ішкі(эндогендік) ж/е сыртқы(экзогендік) процестер әсер етеді. Эндогендік процестерге тау жаралу, жер сілкіну, жанартау әрекеті, тектоникалық құбылыстар т.б. жатады. Экзогендік процестер күн жылуынан қуат алады; бұған тау жыныстарының үгілуі, жел, ағынды су, мұздық, су толқыны, адам әрекетінің әсері жатады. Сондықтан бедер пішіндерін зерттеу үшін оларды құрайтын тау жыныстарының құрамын, қасиетін ж/е оларға әсер ететін процестерді анық білу қажет.
Эндогендік күштердің әсерінен жердің бір тұсы көтеріліп, тау мен қыраттар түзіледі, ал екінші тұсында төмен майысып, ойпаттар пайда болады. Экзогендік күштер тауды бұзады, ойпатты жерлерді борпылдақ материалмен толтырып тегістейді. Бұл екі күш өзара қарама-қарсы әрекет жасайды ж/е олар әр жерде, әр қарқында ұдайы болып жатады. Нәтижесінде, осы екі күштердің өзара қатынасы әсерінен жер бетінде пайда болған қазіргі бедер пішіндерінің алуан түрін көреміз. Бедер пішіндерінің қай бағытта дамуы – мұның бәрі сол жер қыртысының қасиетіне байланысты. Геоморфологияның негізгі ұстанымдарының бірі – бедердің географиялық құрамбөліктерінің бірі бола тұра, бүкіл табиғатпен тығыз байланыста тұтас алынып қаралуы, ол өзі ғана өзгеріліп қоймай, эжалпы табиғаттың дамуына әсер етеді. Жер қыртысы, атмосфера, гидросфера, биосфера арасындағы қатынасты анықтайтын болғандықтан, геоморфология геология, геоботаника, гляциология, топырақтану ғылымдарымен де тығыз байланысты. Жер құрылысында бедер туралы айта кететін ерекшеліктердің бірі: жер шарының әр қабаттарын бөле тұра, ол, сонымен қатар, жердің беті, литосфера, атмосфера, гидросфера ж/е биосфера қабаттарының бір-бірімен өзара әрекеттесетін ортасы. Бедер, географиялық ланшафтың ж/е географиялық ортаның негізгі бөліктерінің бірі. Сондықтан бедер географиялық ортаның өзге құрамбөліктерімен бірге зерттелуі тиіс. Мұның өзі геоморфологияның физикалық географиямен ж/е басқа гео-қ ғылымдармен тығыз байл-ты екендігін көрсетеді.
Геомор-я жалпы геоморф ж/е аймақтық геоморф болып екіге бөлінеді. Жалпы геоморф-я бедердің пайда болуы мен дамуын геоморф-лық кешен ретінде кең көлемде алып қарайды. Ймақтық геоморф/я құрлық, мұхит, теңіз т.б. бедерінің нақтылы бір н/е бірнешебөлігін зерттейді. Геоморф/ң тағы да бірнеше салалары бар. Олар қолданбалы геоморф/я – бедерді өндіріс-шаруашылық қажетіне пайдалану жолдарын зерттеумен шұғылданады; палеогеоморфология – өткен дәуірлердегі бедер пішіндерінің даму жолдарын зерттейді; құрылымдық геоморф/я – бедер түрінің морфоқұрылымын анықтайды; климаттық геом/я – көбінесе сыртқы күштердің әсерінен пайда болған бедер түрлерін, яғни морфомүсінін зерттеумен шұғылданады. Геоморф/лық зерттеу экпедициялары ең алдымен геоиорф/қ картаға түсіру жұмыстарын жүргізіп, соның негізінде жалпы ж/е арнайы геоморф/қ карталар жасайды. Дала жағдайындағы геоморф/қ жұмыстар геология, геотектоника, гидродинамика, климатология, картография әдістерін қолданумен бірге аэрофото ж/е ғарышсуреттерін ж/е т.б. құралдарды пайдаланады.
Бедердің морфология және морфометриясына байланысты жіктелуін қарастырыңыз.
Гипсометриялық (грекше hypsos-биіктік, metreo-өлшеу) сипаттама, яғни жер беті биіктігін өлшеп зерттеу жер бедерінің ең маңызды морфометриялық сипаттамасының бірі. Құрлық беті мұхит деңгейінен көтерілу мөлшеріне байланысты ойпатты (низменный) 0 м-ден – 200м-ге дейін, қыратты (возвышенный) 200м-ден жоғары бедерге бөлінеді.
Ойпатты бедер – көбінесе жазық бағытта жайласқан жас борпылдақ тау жыныс қабаттарынан тұратын тегіс, жазық алқабы. Жер шарындағы аса ірілері – Амазонка, Батыс Сібір, Үнді – Ганг, Каспий маңы ж.т.б ойпаттар. Ойпаттардың беткі жазықтығы теңіз деңгейінен төмен орналасқан түрлері де бар (мысалы, Каспий маңы ойпаты).Қыратты бедер нақты биіктігіне, геологиялық құрылымына және тілімделу сипатына байланысты қыраттарға, қыратты жазықтарға, үстірттерге, жайпақ тауларға, таулы қыраттар мен тауларға ажыратылады. Қыраттар және қыратты жазықтарға нақты биіктігі 200м-ден – 500м-ге дейінгі жер бетінің кейбір үлкен бөліктері жатады. Олардың үсті тегіс, еңкіш, ойыңқы және дөңесті иілген болып келеді. Морфология жағынан осы екі аймақтардың ішкі өңірі жазықты, ойлы – қырлы, белесті, қырқалы және сатылы болады. Геологиялық құрылысына қарай аккумуляциялық және денудациялық жазықтар деп жіктеледі. Аккумуляциялық жазықтар – жер қыртысының иіліп төмен түскен тұстарында борпылдақ шөгінділердің ұзақ уақыт жиналуының нәтижесінде құралған. Басқаша айтқанда, егер қарастырған бедер пішінінің топографиялық беті оны құратын тау жыныстарының геологиялық сипатына сәйкес келсе, бұны аккумуляциялық бедер пішіні дейді. Жаратылыс тегіне қарай аккумуляциялық жазықтар теңіздік, аллювийлік, пролювийлік, эолдық, көлдік, флювиогляциялдық жазықтарға бөлінеді. Денудациялық жазықтар – тау жыныстарының сыртқы күштердің әсерінен ұзақ уақыт үгіліп немесе су эрозиясына ұшырап тегістелуіне пайда болады. Мұндай жазықтарда кішігірім таулардың жұрнақтары жиі кездеседі. Мысалы, Орталық Қазақстандағы ұсақ шоқылы Сарыарқа даласы. Үстірт(плато) – француздың plateau деген сөзінен шыққан–жазық бағытта жатқан тау жыныстар қабаттарынан құралған, тегіс бетті көтеріңкі жазықтар.Бұлар төмендеу жатқан ойпатты жазықтардан кертпештер арқылы шектеледі. Жайпақ таулар (плоскогорье) – кең ауқымды, біршама тегіс немесе белесті келген, жайпақ жатқан немесе сәл-пәл деформацияға ұшыраған тау жыныстарынан құралған биік өлкелер. Жайпақ таулардың жәй үстірттерден айырмашылығы – нақты биіктігі 1000 м-ге дейін, немесе одан да жоғары болуы және осыған байланысты терең тілімделуі. Қыратты өлкелердің ішкі жағы тегіс емес, олардың бірқатар бөлігін ойпаңдар мен жоталар алып жатады. Жайпақ таулар ежелгі таулы аймақтың ұзақ уақыт тегістелген, кейін қайта көтерілуі нәтижесінде түзілген. Бұлардың мысалы – Орта Сібір, Иран, Андолы, Шығыс Памир жайпақ таулары. Таулы қырат (нагорье) – мегапішіндердің ерекше түрі. Оның ішкі биіктік өлкесінде тау жоталары мен таулы массивтерін, жайпақ таулар мен қазаншұңқырларды, көтеріңкі жазықтар мен таулы аңғарларды біріктіретін, түп тұғырының біршама көтеріңкілігімен сипатталатын жер бетінің ауқымды аймағы. Тектоникалық тұрғыдан таулы қыраттар қозғалмалы, яғни таулардың қалыптасу процесі өтіп жатқан өңірлер. Таулы қыраттар кең тараған, олардың мысалдары- Памир, Кіші Азия, Армения, Иран, Тибет, Цайдам таулы қыраттары. Таулар дегеніміз жоғары биіктікке (800м-ге және одан да жоғары) көтерілген, жер қыртысының қатпарлы және қатпарлы-жақпарлы құрылымдарымен күрделіленген, теңіз деңгейіне және қоршаған жазықтармен салыстырғанда биіктік көрсеткіштері өте жиі және күрт өзгеріп отыратын жер бетінің біршама көтеріңкі аймақтары. Таулардың ұзындығы ондаған, жүздеген және мыңдаған километрге дейін иіріліп созылып жатады . Өздері алып жатқан аймақтардың жалпылама аумағына орай тау сілемдері, таулы белдеу, таулы өлке, таулы жүйе, таулы алқап және таулы жота деген атаулар арқылы дараланады. Таулардың пайда болуын қамтамасыз ететін бірден-бір шарт – жоғары бағытталған тектоникалық қозғалыстардың сол таулардың денудациялық процесіне қарағанда әлдеқайда қарқынды болуы. Таулар гипсометриялық өлшем бойынша аласа (1000м-ге дейін), орташа биік (1000-3000м) және биік (3000м-ден жоғары) болып бөлінеді. Биік тауларға Гималай, Памир, Кавказ, Тянь-Шань, Альпі, Анды, Кордильері және басқалар жатады.
Эндогенді процестер және бедер байланысына сипаттама беріңіз.
Эндогендік Процестер – Жердің ішкі энергиясына, ауырлық күшіне және Жер айналған кезде пайда болатын күштерге байланысты оның қойнауында жүретін геологиялық процестер. Эндогендік процестерге радиоактивті заттардың ыдырауы, әр түрлі химиялық реакциялар және жер қыртысының астындағы массалардың өзгеруі және т.б. жатады. Эндогендік процестер тектоникалық қозғалыстар (жер қыртысының баяу көтерілуі мен төмендеуі, қатпарлану, бедердің ірі элементтерінің пайда болуы, жер сілкіну), вулканизм процестері (магманың көтерілуі, бедердін жанартаулық пішіндерінің құрылуы мен жанартаулардың атқылауы), тау жыныстарының метаморфизмі және пайдалы қазбалар кенорындарының қалыптасуы түрінде көрініс береді. Эндогендік процестер жер бетінің морфоқұрылымына себепші болады және экзогендік процестермен бірге Жер бедерінің қалыптасуына қатысады
Эндогендік процестердің басымдау әсерінен жасалған жер бедерінің пішіндерін морфоқұрылым деп атайды. Морфоқұрылым (грекше morphe – пішін, түр және латынша structura – құрылымы) – эндогендік (жердің ішкі), экзогендік (сыртқы) күштердің ұзақ уақыт әсер етуінен пайда болған жер бедерінің ірі элементтері және теңіздер мен мұхиттардың түбі. Мұнда эндогендік процестер (жанартау атқылау, жер сілкіну т.б.) жетекші рөл атқарады. Морфоқұрылымдар өздерінің морфологиялық құрылысының ерекшелігімен және жер қыртысының жеке бөліктерінің геология тарихының өзгешеліктерімен сипатталады. Екінші реттік Морфоқұрылымдарға жеке қырат, тау жотасы, ойыс, т.б. жатады. “Морфоқұрылым” терминін геоморфологияға алғаш рет 1946 жылы И.П. Герасимов енгізген. Тектоникалық құрылымның пайда болу ерекшеліктеріне қарай жер бедерінің морфологиясында құрылымның екі түрін бөліп шығаруға болады.
Тура морфоқұрылым тектоникалық құрылымның түріне сәйкес келеді: оң тектоникалық құрылым лайықты оң жер бедерінің түрін жасайды. (антиклинорилер тау жоталары, антеклиздар биіктіктер)Ал теріс құрылым гипсометриялық өте төмен түрлерін жасайды (синклинории таулардың арасындағы жазықтықты синклиздер ойпаттар мен еңістіктерді)
Айналмалы морфоқұрылым тектоника құрылымына сәйкес келмейді, теріс тектоникалық құрылым оң жер бедерін жасайды (антиклиналы ойпатты, антиклинори тау ішіндегі жазықтықты)ал оң тектоникалық құрылым гипсометриялық биіктік, оң жер бедерінің түрін жасайды.(иінді ойыс , синклиз үстіртті, биік жазықтықты, синклинал төбе, жота.)
Жіктелген неотектоникалық қозғалыс нәтижесінде жердің сыртқы бедеріне тура, айналмалы және өтпелі морфоқұрылым дами түседі.
Жер қыртысындағы тектоникалық қозғалыстардың бедер құрудағы рөлін анықтаңыз.
Соңғы кездерге дейін ғалымдар тектоникалық қозғалыстарды үш түрге бөлетін: қатпарлану қозғалыстары, айырылымды дислокациялары және қабаттардың жатыс пішінін бұзбай өтетін, кең аумақты кеңістікті қамтитын баяу тік бағыттағы тербелмелі қозғалыстар. Кейіннен тектоникалық қозғалыстардың негізгі бағыттарына сәйкес, ғалымдар жер қыртысының екі типті тектоникалық қозғалыстарын бөлетін болды, олар – тік бағыттағы (радиалдық) және жазық бағыттағы (тангенциалдық) қозғалыстар. Осы екі қозғалыстар жеке өз алдына бөлінуімен қатар, өзара байланысты, әдетте қозғалыстардың бір түрі екіншісінің қалыптасуына себепкер болады. Бұлар жер қыртысы ірі блоктардың тік бағытта және жазық бағытта жылжып ауысуымен ғана сипатталыпқоймай, әр масштабты қатпарлы және айырылымды дислокацияларын да туғызады (О.Леонтьев, Г.Рычагов, 1988).
Литосфералық тақталар тектоника деп аталған тұжырымдарға сәйкес балқыған мантия заттарының конвекциялық ағындары су астында ірі орта мұхиттық жоталардың қалыптасуына әкеліп соқтырады. Конвекциялық ағындар дамуының келесі кезеңдерінде осындай жоталардың орталық бөлігінде үзілмелі процесіне байланысты грабен іспетті теріс бедер пішіндері – рифтер қалыптасады (мысалы, орта Атлант жотасының рифт зоналары). Рифт түбіндегі тектоникалық жарылымдар бойымен мантия заттарының үздіксіз жоғары шығуы «спреддинг» құбылысын тудырады, яғни рифтердің орталық осі бөлігінен литосфералық тақталар бөлшектеніп, бір-бірінен қарама-қарсы жаққа ысырылады. Сонымен, мұнда тік бағыттағы тектоникалық қозғалыстардың жазық бағыттағы қозғалыстарға ауысқанын көреміз.
Астеносфера қабатының бетімен жазық бағытта жылжыған литосфералық тақталар бір-бірімен кездесіп, қақтығысып- соқтығысу кезінде бір тақтаның екінші тақтаның астына сүңгуіне, яғни «субдукция» құбылысына немесе бір тақтаның екіншісінің үстіне жылжып шығуына, яғни «обдукция» құбылысына әкеп соқтырады. Сөйтіп, ортамұхиттық жоталар аймағында түзілген мұхиттық литосфералық тақталар құрлықтық тақтаға қарай дамылсыз жылжи отырып, мұхиттар мен құрлықтардың жапсарлау өңірінде қайтадан еңіс бағытта жер қойнауларына батып кетеді. Соның нәтижесінде мұхиттектік құрлықтектік тақталар жапсарласу өңірінде мұхит жағынан тереңдігі 11 км-ге жететін шұңғыл науалар (Мариан, Филиппин шұңғыл науалары), оларды қамтитын аралдық иіндер (Филиппин – Жапон – Курил – Камчатка аралды тізбектер), құрлық жағында зәулім тау жоталары (Анд, Кордильер) түзіледі. Осы мұхитпен құрлық жапсарында терең, мантияға дейін жеткен, мұхиттан материкке қарай құлаған көлбеу жарықтар зонасын Вадати-Заварицкий- Беньоф белдемі деп атайды. Тектоникалық жарылымдар бойымен әр тереңдікте жер сілкіну ошақтары таралған. Мұнда мантияға кірген мұхит қабығы балқып, базальт құрамды магмаға көшеді. Міне, сол магма қысымының әсерінен балқыған заттар көтеріліп, жанартаулар тізбегін құрады. Ал екі құрлықтектік литосфералық, мысалы, Үндістан, Австралия және Еуразия тақталарының соқтығысуы нәтижесінде Гималай сияқты биік доға тәрізді қатпарланып иілген зәулім таулар қалыптасады. Субдукция және обдукция процестері нәтижесінде кең аумақты таулар құрылуымен қатар, олардың қатпарлануы және айырылымды деформациялары да байқалады.
Қатпарлы деформациялар және олардың жер бетіндегі көрінісі.
Тау жыныстарының бастапқы жазық бағыттағы жату жағдайының бұзылуы дислокация деп аталады. Тектоникалық дислокациялар көбіне екі түрге бөлінеді- қатпарлы, айырылымды,яғни пликативтік және үзілмелі, яғни дислокациялар. Қатпарлы дислокация тау жынысы қабаттарының иілу барысында өз тұтастығын сақтау нәтижесінде қалыптасқан.
Қатпарлы деформациялардың жай түрлері антиклиндік және синклиндік құрылымдары екені белгілі. Бұлар қабаттардың толқын тәрізді иілуі. Антиклиндік құрылымы деп иіні жоғары қараған,қанаттары қарсы жаққа көлбеген оң мағыналы иілімді атайды. Синклинді құрылымы-иіні төменге қараған, қанаттары бір - біріне қарай еңкіш келген, теріс мағыналы иілім.
Қатпарлар өздерінің жату пішініне байланысты созылмалы немесе сызықты және үзілмелі болып екі түрге бөлінеді. Созылмалы қатпарлардың ұзындығы көлденеңнен әлдеқайда артық,сондықтан олар көпке дейін бір-біріне параллель бағытта ұзаққа созылып,геосинклиндік аймақтарда тұтасып жатады. Үзілмелі, қысқа пішінді қапарлар немесе брахиантиклиндер мен брахисинклиндер және күмбез тәріздес геологиялық құрылымдар платформа аймақтарына тән.
Қатпарлы аймақтардың бедері тек қана қатпарлардың түрлеріне жіне олардың кескініндегі және пландағы сыртқы бейнесіне ғана емес, сонымен қатар тау жыныстарының құрамы мен сыртқы күштер әрекетінің қарқындылығына және тектоникалық жағдайларға байланысты. Кішігірім және қарапайым қатпарлы құрылымдар жер бетінде биік емес аласа жоталар түрінде байқалады. Әр түрлі иілімдерден құралған, жер қыртысының көтеріле даму нәтижесінде түзілген, ішкі құрылысы өте күрделі, ауқымы біршама ірі жалпы пішіні антиклинді болып келетін құрылымды антиклинорий дейді. Жер бетінде антиклинорий кең ауқымды жоталарды құрады. Бұлардың мысалдары- Кавказдағы басты және шеткі Жоталар, Маңғыстаудағы Қаратау және Ақтау, Орталық Қазақстандағы Ұлытау және Шыңғыстау, Шығыс Қазақстандағы Тарбағатай таулары. Бірнеше антиклинорий мен синклинорийдан құралатын бұлардан да ірі тектоникалық көтерілулерді мегантиклинорий деп атайды. Олар бедердің бірнеше жоталардан және жоталарды бөлетін ойыстардан тұратын зор ауқымды тау алқаптарын құрайды.
Күмбез тәріздес немесе диапирлік құрылымдардың өзегінде әдетте тұз,саздар,гипс және ангидрит секілді созылмалы тау жыныстары орналасады.Бастапқы кезде тұз қабаттары жер бетінен біршама төмен өңірлерде шоғырланады.
Тұз күмбездердің пішіні мен мөлшері сан түрлі болып келеді;жекелеген тұз күмбездерінің ауқымы -1-100км2 аралығында болса, биіктігі жүз метрден бірнеше километрге шейін жетеді. Тұзды күмбездер және брахиантиклиндік құрылымдары, әдетте, мұнай және газ шоғырларының тұтқыштары болып саналады.Сол себептен қарастырып отырған диапирлік және брахиантиклиндік құрылымдарды құрылымдық - геоморфологиялық әдістер арқылы іздеудің едәуір практикалық маңызы зор.
Айырылымды (дизюнкциялық) дислокациялар және олардың жер бетіндегі көрініс беруін қарастырыңыз. Айырылымды (дизъюнкциялық) дислокация – омырылмалы деформацияға жататын тау жыныстарының өз тұтастығынан айырылуы. Бөлінген геологиялық блоктардың тектоникалық жарылым бойымен орын ауыстырып жылжуы. Блоктардың бір – бірімен үйкеленуі арқылы жылжыған жазықтықты, әдетте, жыртылу жазықтығы немесе жыртылу жігі дейді, бұл жазықтық еңкіш болса, оның үстіңгі жағында орналасқан тау жыныстарының жеке блоктарын – аспалы қаптал (висячее крыло), ал астыңғы жағындағы блоктарын жатаған қаптал (лежачее крыло) деп атайды. Жыртылу жігі бойымен алшақтап кету қашықтығы ажырау амплитудасы деп аталады.
Жыртылу жігі бойымен қозғалу бағытына байланысты айырылымды құрылымдар бірнеше түрге бөлінеді (лықсу, лықсыма – сброс, шапшыма – взброс, қаусырма – надвиг, ығыспа – сдвиг, тектоникалық бүркеме – шарьяж т.с.с). Егер жыртылу жігі бойымен аспалы қанат төмен қарай ығысып ауысса, ондай жыртылуды лықсу немесе лықсыма деп атайды, ал кейде керісінше, аспалы қанат жатаған қанатпен салыстырғанда жоғары қарай ығыса көтерілсе, ондай дислокацияны шапшыма дейді. Осындай, бірақ жыртылу жазықтығының еңкіштігі 450-тан кем болған жағдайда қаусырма құрылым қалыптасады.
Дизъюнкциялық құрылымдар қатарында терең қабаттық тектоникалық жарылымдардың алатын орны ерекше. ¦зақ уақыт бойы дамып – жетілген жүздеген, тіпті мыңдаған километрге созылатын осы тектоникалық жарылымдар сол аймақтың геологиялық тұрғысын ерекшелейді. Олардың тереңдігі кей жерлерде жер қыртысын түгел жара отырып, жоғары мантияға дейін жететінге ұқсайды. Ендеше мұндай тектониякалық жарылымдар – жер беті мен оның қойнауларын жалғайтын “құбырлар”. Бұл “құбырлар” магмалардың жоғары жылжуына, әр түрлі қазба байлық түрлерімен байыған ерітінділердің жер бетіне жақындай түсуіне мүмкіндік жасайды.
Тектоникалық жарылымдарды жер бетінде ашылып жататын жарықтар деп ойлап қалмау керек. Бұл жарылымдарды ұзыннан - ұзаққа созылып жатқан енді және енсіз болып келетін тау жыныстарының мейлінше майдаланған зоналары деп түсінген лғзім.
қатпарлы деформациялар сияқты айырылымды дислокациялар жер бетінде тікелей және жанама түрде көрініс береді. Мысалы, лықсыма және шапшыма деформациялары дамыған белдемде біршама тік құлайтын кемерлер (кертпештер) байқалады. Олар айырылып көтерілген блоктың қыр бөлігінде жыртылу жігінің созылу (сағалану) бойымен параллельді қалыптасады. Кейін гравитациялық және эрозиялық процестерге ұшырап, тік кертпештердің ернеулері (жиектері) алғашқы морфологиялық көрсеткіштерін жоғалтып жайпақталады да, денудацияланған – тектоникалық кертпештерге ауысады.
Кертпештердің биіктігі белгілі дәрежеге блоктардың тік бағыттағы жылжу мөлшерін сипаттайды. Егер блоктар бір бағытта жылжып ауысқан болса, онда лықсу жүйесінде сатылы бедер пішіндері пайда болуы ықтимал, ал блоктар бір – біріне қарама – қарсы ауысқан жағдайда құжбанды – тектоникалық (глыбово тектонические) немесе лықсутектоникалық (сбросово-тектонические) таулы өлкелер құралады.
Ауысқан блоктарды құрылымына қарай – төрткіл – жақпарлы (столово-глыбовые) және қатпарлы – жақпарлар (складчато – глыбовые) тауларға айырады. Төрткіл – жақпарлы таулар жаншылмаған, жазық бағытта созылған қабаттардан құралған жеке таулардан және қыраттардан тұрады. Бұларға, мысалы, Еуропадағы Юра таулары, Африкада кең тараған төрткіл – жақпарлы таулар жатады. Ал қатпарлы – жақпарлы таулар, әдетте, ежелгі қатпарлы құрылымдардың орнында пайда болады. Олардың қатарында Алтай, Тянь-Шань, Саян және т.б. таулар бар.
Жер бетіндегі аумағы жағынан жақпарлы таулар қатпарлы таулардан кем түспейді. қатпарлы тау аймағында да айырылымды тектоникасының ролі айтарлықтай. Ірі қатпарлы бұзылыстар үзілмелі дислокацияларымен күрделенеді. Жекелеген антиклиндер (антиклинорийлер) және синклиндер (синклинорийлер) кейде шектелген тектоникалық айырылымды құрылымдармен қабаттасып жатады. Осының нәтижесінде, көп жағдайда, қатпарлы – жақпарлы таулардың ішкі құрылысын белгілейтін горстантиклиндер (горст антиклинорийлер) немесе грабен-синклиндер (грабен – синклинорийлер) пайда болады. Жоғарыда айтылған үлкен Кавказдағы Бас және Шеткі жоталар күрделі құрылған горст – антиклинорий құрылымынан тұрады.
Көп жағдайда тектоникалық жарылымдар жер қыртысында жалғыз – жарым болмай, топталып жаралады. Егер екі немесе бірнеше лықсымадан тұратын жарылымдар жүйесі арасынан ортаңғы бөлігі төмен құлдыраса, оны опырық немесе грабен дейді. Грабендер көбінесе ұзыннан - ұзаққа созыла отырып, жүздеген километрге дейін жетеді, алайда олардың ені ондаған километрден аспайды.
2.Дизъюнкциялық дислокациялардың геологиялық және геоморфологиялық
белгілірі.
Дизъюнкциялық дислокациялардың жер бетіндегі көріністері әр түрлі. Олардың геологиялық және геоморфологиялық белгілеріне қарай жіктеуге болады. Дизъюнкциялық дислокациялардың геологиялық белгілері:
ұзыннан-ұзаққа созылған тау жыныстарының мейлінше майланған және икемделген белдемдері;
сырғанау айнасы (зеркало скольжения); жер қыртысы жарылып айырылған кезде блоктардың бір – біріне үйкелуінің нәтижесінде жарық беттері айнадай жарқырап тұрады да, олардың сырғанау айнасы деп атайды. Айна бетінде блоктардың жылжу бағытына қарай түзелген айғыздар қалады, солардың алақанмен сипап, жарық қанаттарының қай жаққа қарай ығысқанын анықтауға болады. Сырғанау айнасы блоктардың шамалы ғана ауысқан кезінде пайда болады;
тектоникалық женттастар (тектоническая брекчия). Блоктар ондаған, немесе жүздеген метрге жылжыған кезде, сырғанау айнасынан басқа жылжу беттерінің бойындағы кедір-бұдырлары жойылып, тау жыныстары жаншыла уатылып, тектоникалық женттасқа айналады. Женттастардың қалыңдығы біркелкі емес, кейде бірнеше метрден оншақты метрге дейін жетеді. Тектоникалық женттастарға, әдетте, гидротермалдық ерітінділер шоғырланып, рудалы минералдар түзеді. Кейде мұндай майдаланған және жаншылған зонадер жерасты суымен мейлінше толады. Түйірлердің мөлшеріне қарай әр түрлі женттастарды ажыратады. Уатыла ұнтақтау біршама жоғары болған жағдайда ұндай майда женттастар – милонит (грекше “милон” – диірмен) пайда болады. Егер женттастар сазды үгінділердің қоспасынан құралса, оны тектоникалық меланж (французша“мелонис” – қоспа) дейді.
фациялардың кеңістікте кенет өзгеруі. Бұл тау жыныстарының литологиялық құрамы, жату жағдайы және қалыңдығының кеңістікте бірден өзгеруі. Мұндай құбылыс кейбір орыс құжаттарында “сближение фаций” деп атайды.
иілім құрылымдарының сыртқы морфологиясының бұзылуы (нарушение морфологии складчатой структуры);
тастамыр шоғырларының және өзгерген ақшыл тау жыныстарының жыртылу жігі бойымен ұзыннан - ұзаққа созылып жатуы;
кен шоғырларының және минералданған тау жыныстарының тектоникалық жік бойынан орын тебуі.
блоктардың өзара жапсарлау тектоникалық жігі бойымен біршама ұзаққа (ондағы, тіпті жүздеген километр) созылған жанышталу белдемі (зона смятия).
Дизъюнкциялық дислокациялардың геоморфологиялық белгілері:
жер бетіндегі ашылып қалған жарықтар
денудацияланған тектоникалық кертпештер. Бұлар айырылып көтерілген блоктың қыр бөлігінде түзеліп, жылжытушы бетінің созылу бойымен параллельді қалыптасады;
сатылы жер бедер пішіндерінің түзілуі. Егер блоктар тектоникалық жарылымдар бойымен бір бағытта жылжыған болса, онда лықсу жүйесінде сатылы жер бедер пішіндері пайда болуы ықтимал;
жарылу зоналары жер қыртысының көп майдаланған және икемделген белдемі ретінде әр түрлі бедер пішіндерінің орын тепкен жері болып табылады. Кейде тектоникалық жарылым бойымен құралған бедер пішіндері солардың бағытына қарай, планда немесе аэрофотосуреттерінде тік бұрышты (ортогональдық) сипат алады: аңғарлардың түзу бағытта созылған бөлікшелері тік және сүйір бұрышты иілістермен алмасып отырады;
тұмалар, қайнар бұлақтар және термальдық бұлақтардың тізбегі майдаланған тектоникалық жік бойымен ұштасып жер бетіне шығады. Кейде бүкіл жарықтық белдемдер жербеті және жерасты суларымен қанығып, олардың бойында көк шөптер өседі;
тектоникалық жарылым жүйелері көл мен теңіз және құрлықтар жағалауының сызықты бейнесін белгілейді.
Неотектоникалық қозғалыстардың бедер құрудағы рөлін анықтаңыз.
Тектоникалық құрылымдар мен бедер пішіндерінің қалыптасуын қамтамасыз еткен, неоген-төрттік кезеңде етек алған тектоникалық қозғалыстарды неотектоникалық қозғалыстар д.а. Неотектоникалық қозғалыстар – қазір бедер құрылуында ең басты себеп болып табылады. Бұл жер дамуындағы ең соңғы кезең, яғни неоген төрттік кезеңде орын алған қозғалыстар. Осыны дәлелдеу үшін ТМД елінің гипсометриялық картасы мен неотектоникалық қозғалыстар картасын салыстыруға болады (О.Леонтьев, Г.Рычагов 1981). Осы карталарда оң бағыттағы баяу тік тектоникалық қозғалыстар аймақтарына жер бедеріне жұқа қабатты төрттік шөгінділермен қапталған кең жазықтар, үстірттер сәйкес келеді. Бұған Шығыс Еуропа жазығы, Батыс Сібір жазығының оңтүстік бөлігі, Үстірт, Орталық Сібір тау қыраты жатады. Қарқынды тектоникалық төмен түскен аймақтарға неоген төрттік кезеңнің қалың қабаттармен шоғырланған ойпатты жазықтары сәйкес келеді, мысалы, Каспий маңы ойпаты, Тұран ойпатының көп бөлігі, Батыс Сібір жазығының солтүстік бөлігі, Колыма ойпаты. Ал қарқынды, көбінесе оң бағыттағы тектоникалық қозғалыстар аймақтарына биік таулы өлкелер сәйкес келеді. Бұған Гималай, Кавказ, Памир, Тянь-Шань, Байкал маңындағы таулар, Копетдаг, Карпат таулары және т.б. жатады.
Сөйтіп неотектоникалық қозғалыстар әсерінен ең алдымен жер қыртысының топографиялық беті өзгеріп, деформацияға ұшырайды және әр түрлі оң және теріс бедер пішіндері қалыптасады. Неотектоникалық қозғалыстардың жылдамдығы және амплитудасы экзогендік процестердің қарқынына елеулі әсер етіп, бедер пішіндерінің морфологиясы мен морфометриясына көрініс береді. Геологиялық құрылымдардың жер бетінде көрініс беруі неотектоникалық қозғалыстардың сипаттамасына, олардың әрекеттілігіне, тау жыныстарының литологиялық құрамына және нақты физикалық-географиялық жағдайларына байланысты. Кейбір құрылымдар жер бетіне тура, яғни қаз-қалпында көрініс берсе, екінші өңірлерде айналмалы бедер пішіндері қалыптасады, ал үшінші жағдайда жер бетінде әр түрлі өтпелі бедер бедер пішіндері, яғни қаз қалпында көрініс берген пішіндерден айналмалы бедер пішіндеріне дейін кездестіруге болады.
Жер бетіндегі эндогендік және экзогендік процестердің өзара қатынасы нәтижесінде басты рөлді эндогендік процестер атқарған жағдайдағы пішіндерді – морфоқұрылым (морфоструктура) д.а. Осы түсінікті алғаш рет И.П.Герасимов енгізген. Бірқатар зерттеушілер морфо-құрылымдар тек қана қарқынды,яғни активті геологиялық құрылымдарды құрайды, ал қашалған (отпрепарированные) пассивті құрылымдарды литоморфоқұрылымдар д.а.
Қазіргі кездегі геологиялық және геоморфологиялық деректерде, жер қыртысы әр жерде әр түрлі деформацияларға, яғни тербелмелі қатпар құру және айырылымды қозғалыстарға ұшырайды. Бұған мысал – Қазақстан аумағындағы көптеген аймақтардағы деформациялар. Бүгіндегі Каспий теңізінің көтерілуін ғалымдар теңіз түбінің неотектоникалық көтеріле дамуына байланысты дейді. Фенноскандинавия аумағы және Гудзон шығанағына жанасып тұрған Солтүстік Американың көп бөлігі жоғары көтерілу үстінде. Бұл тектоникалық көтерілудің жылдамдығы өте зор, Фенноскандинавия жағалауында жылына 10 мм жетеді (Балтика шығанағының жағасындағы ХІІІ ғ белгілер қазір теңізден 1,5-2,0 м жоғары). Керісінше, Голландия шегіндегі Солтүстік теңіз жағалауы және онымен көршілес жатқан аймақтар соңғы кезде батып, теңіз деңгейінен төмен түскен жағдайларды теңіз жағасындағы тұрғындар ежелден бері бөгеттер салуға мәжбұр болған. Қарқынды тектонгикалық қозғалыс-тарды альпілік қатпарлы және қазіргі геосинклин белдемдерінде байқауға болады. Жалпы өрлеу барысында альпілік қатпар зоналар шегінде кей бөліктердің төмен ойысатыны да байқалады. Мысалға, бұған Үлкен және Кіші Кавказ арасында жатқан Кура-Аракс ойпаңы қарқынды төмен түсуде. Н.И.Николаевтың және басқа да зерттеушілердің пікірі бойынша, жер бетінің қалыптасында тік бағыттағы тектоникалық қозғалыстардың маңызы өте зор. И.П.Герасимов литосфералық тақталар тектоникасы тұжырымдамасына сүйене отырып, қазіргі бедердің құрылу тарихын үш макроалымға (макроциклге) бөлген. Бірінші оралымға мезозой кезінде болған, біртұтас Пангея материгі шегінде қалыптасқан глобалдық пенепленді жатқызады. Мезозой дәуірінің соңғы кезіндегі екінші (кайназойлық) макроцикл – Пангеяның ыдырауы, материктер бедерінің өзгеруі және мұхит ойпаңдарының п.б. Осында мезозойлық пенепленнің орнында құрлықты платформаның қазіргі бедерінің ежелгі фрагменттері түзілген, ал тақталар жапсарланған жікті белдемдерде – мезозой-кайназой дәуірінің орогендік белдемдері құрылды. Үшінші оралым – плиоцен-плейтоцен кезеңін қамтиды. Бұл кезде жаңа динамикалық факторлар п.б.
Бедер пішіндерінің қалыптасуына осылай түсінік бере, И.П.Герасимов жердің геологиялық тарихында неоген-төрттік кезеңдердің шегінен тыс ерекше геоморфологиялық кезеңді белгіледі. Ол қазіргі бедердің морфогенезисіне жер қыртысының тік бағыттағы және жазық бағыттағы қозғалыстарының бірдей әсер еткеніне ерекше назар аударылады. Неотектоникалық қозғалыстардың пайда болуының әр түрлі геоморфологиялық белгілер арқылы анықтауға болады. Олардың кейбіріне мысал: а) климат өзгеруіне байланысты әсер емес теңіз және өзен террасаларының қалыптасуы; б) теңіз және өзен террасаларының және ежелгі денудациялық тегістелген аймақтардың деформациялануы; в) жоғары көтерілген, терең және жиі ойымдалған тау алаптары; г) пенеплен үстіндегі тектоникалық жарылымдардың болуы; д) денудациялық тектоникалық кертпештер; е) сатылы бекдер пішіндерінің түзілуі; е) теңіз эвстатикалық тербелуіне байланысты емес теңіз жағалауындағы пішіндердің төмен батып кетуі; з) теңіз деңгейңнен төмен түсіп немесе жоғары көтерілген сатылы маржан кедертастары; и) сатылы карсттық үңгірлер мен биік тау беткейлерінде қар пішіндерінің түзілуі; к) аңғарлардың антецеденттік телімдерінің қалыптасуы. Антецеденттік аңғарлар – өзен суының жолындағы кездескен тектоникалық көмпимелерді (антиклинді қабаттар немесе блоктарды) тіліп, шаюынан қалыптасқан аңғарлар.
Жоғарыдағы белгілерен өзге неотектоникалық қозғалыстарды жанама белгілер де анықтауға болады. Мәселен, тектоникалық көтерілістерге ұшыраған аңғар бөліктері тектоникалық тұрақты бөлікшелерімен салыстырғанда тілімделу жиілігімен және едәуір тереңділігімен сипатталады. Мұндай жерлерде аңғарлардың көлденең және бойлық кескіні – түбі терең, тік жағалы, тар шатқал аңғарлардың морфологиясына ұқсап келеді.
Сөйтіп, қазіргі бедер пішіндерінің қалыптасуы негізгі бедер түзілу факторларының үздіксіз динамикалық әрекетінен, яғни тектоникалық процестер мен үгілу және аккумуляциялық процестердің өзара байланысы әрекетінің салдарынан жүзеге асады.
Магматизм және бедер пішіндерінің құрылуын қарастырыңыз.
Магматизм — жер қыртысының құралуында атқаратын ролі зор, ең маңызды эндогендік геологиялық процестердің бірі больп саналады. Жер қыртысын құрайтын тау жыныстарының 95%-і магмалық процестердің нәтижесінде пайда болады.
Магматизм — өте күрделі геологиялық процесс. .
Бұл процесс магманың жер қыртысында (немесе одан да терен, қабаттарда) пайда болып, кейінірек жоғары қабаттарға немесе жер бетіне көтеріліп (біртіндеп суына келе), кристалдық денелер түрінде магмалық тау жьшыстарьшьщ түзілуімен аяқталады.
Сонымен магма (грекше “магма” — қою май, қамыр деген сөз) дегеніміз еріген газдармен қаныққан, негізгі құрамы силикаттық балқыған қою заттар. Магманьщ құрамында жер қыртысын қүрайтын химиялық элементтердің (оттегі, кремний, алюминий, темір, кальций, магний, калий, натрий) барлығы да кездеседі. Әсіресе, ұшпалы (жеділ) компоненттердің (су буы, күкіртті қосын-дылар, көмірқышқыл газы, хлорлы және фторлы сутегі, хлорлы аммоний, сутегі, азот және т. б.) көптігімен сипатталады. Олар жердің ішкі терең қойнауында байқалатын өте жоғары қысым күштеріне байланысты еріген күйде кездеседі. Бұл жағдай магманың қоюлырын азайтып, онын, қозғалу немесе жылжу жылдамдығынын, (химиялық активтігі) өсуіне әсерін тигізеді. Эксперименттік зерттеулер бойынша, магманьщ құрамындағы ұшпалы компоненттердің мөлшері 12%-ке дейін жетеді.
Магмалық ошақтар және олардың пайда болу жолдары. Қазіргі кездегі көзқарас бойынша, жер қыртысын немесе мантия қабатын құрайтын заттар термодинамикалық жағдайлардын, (қысым және температура) өзгерістері нәтижесінде белгілі бір аймақтарда периодты түрде әлсін-әлсін балқу әрекеттеріне ұшырап отырады. Жер қойнауына тереңдеген сайын температура белгілі бір заңдылық бойынша, біртіндеп артып отыратындығы белгілі. Мысалы, 100 км-лік тереңдікте температура 1300—1500°С шамасына дейін көтеріледі. Осы жағдайда, егер қысымның шамасы атмосфералық қысымға тең келетін болса, тау жыныстары балқыған – күйде болар еді. Бірақ, мұндай тереңдікте байқалатын қысымның шамасы тау жыныстарының балқу температурасынан әлдеқайда жоғары болғандықтан (мыңдаған мегапаскаль), олар балқыған күйге ауыса алмайды. Белгілі бір аудандарда тектоникалық ірі жарықтардың пайда болуына байланысты қысымның кенеттен күрт төмендеуі немесе басқа себептермен температураның жоғарылауы заттардың сұйық күйге ауысып, магмалық ошақтардың пайда болуына әкеледі. Әдетте, алғашқы (түпкі) магмалық ошақтар жер қыртысының төменгі қабаттарында немесе жоғарғы мантияның астеносфера қабатында астенолиттер түрінде құралады. Олар жер қыртысының жоғарғы қабаттарына қарай көтеріліп, қайта қалыптасқан жағдайда аралық магмалық ошақтар пайда болады. Сонымен, магматизм әректтёрі тектоникалық қозралыстармен тікелей байланыста болып, геосинклиналдық аймақтарда жиі байқалады.
Жер қойнауында температураның жоғарылауы әр түрлі физикалық-химиялық әрекеттермен байланысты түсіндіріледі: 1) радиоактивті элементтердің ыдырауы , нәтижесінде бөлінетін жылу мөлшеріне; 2) гравитациялық жіктелу кезінде және т. б. химиялық реакциялар } кезінде бөлінетін жылуға байланысты.
Магманың жоғарғы қабаттарра көтерілуі, гидростатикалық қысым күштерімен және тау жыныстарының (қатты күйден балқыған күйге ауысқан жағдайда) жалпы көлемінің ұлғаюымен байланысты деп саналады.
Интрузиялық магматизм және бедер арасындағы байланысты қарастырыңыз
Магматизм рельефтің құрылуында маңызды және әртүрлі роль атк.арады. Магма өзінің жер койнауынан көтеріліп шығуы, суып катаюы жағдайларына карай пптрузмялык және эффузиялық жыныстарға белінеді. Интрузиялык тау жыныстары (лат. intrusio - игеру) магманың жер бетіне шығып үлгсрмсген жер кыртысы кабаттарына еніп кристалданған магма есебінен калыптаскан жыныстар. Жердін. іпгкі кабатында каткан магма баяу суиды да онын, толык кристалдануына жаідай гуады. Бүған гранит, сиенит. диорит, габбро, дунит т.б. жатады. Бүлар жер кыртысыпда түрлі пішінді интрузиялык июғырларды (батолитгер, лакколиттер т.б.) к.үрайд.ы. (28-сурет).
Батолитгер негізінен гранитоидтерден тұратын, қатпарлы құрылымдар өңірінде біршама жпі үшырасатын аукымы жүздеген км2-ге жегетіп иитрузивті шоғырлар. Бүлар жер қойнауларында суынып кристалдануы нәтижесінде калыптасып, кейіннен олардын. үетіндегі тау жыныстары кабаттарыпын. мүжілуі нәтижесінде ашылыи, сырткы күштердің әсеріне төзімділеу болғандыктан, жер бетінде коршаған ортадан анык дараланатын тау жотасы түрінде көрініс береді. Ірі гранитгік батолиттерге мысал ретінде Зеравшан жоталарынын. батыс жағыпдағы массив жәнс Кавказдағы Конгур-Алагез жотасының сілемі жатады.
Лакколитгер - саңырауқұлақ пішінді, үсті күмбез тәріздес, асты тегіс шоғырлар. Магма жарып сиысгыру қабаттары арасына кіргсн кезде кейінгілер күмпиіп жоғары көтеріледі де сонда пайда болған қуыска кептеледі. Сөйтіп мүндай интрузия кіріккеп тау жыныстары кабатгарымен үйлесімді астаскан. Беткі шөгінді тау жыиыстары экзогендік процестер әсерінсн шайылып кетсе, лаколиттер жердің бетінде түрлі пішін қүрайды. Әдеттс лакколиттер жеке дара немесе тобымен кездеседі де күмбез тәрізді кіші-гірім кыраттарды түзеді. Солтүстік Кавказдағы Минеральные воды қаласынын. жанындағы лакколиттер - Бестау, Такыр, Тсмір, Жыланды жэне баска таулар баршаға айн. Сонымен катар Қырымда да жер бетінде ерекшеленген лакколиттер бар (Аюдаг, Кастель тауы).
Лакколиттерден баска жер кыртысыпда желі (жила) тәрізді интрузиялык денелер кездеседі. Олар сиыстыру жыныстарын эр түрлі бағьптарда кескілейді. Сырткы күштердің әсерінен қапалған магмалык желілер жердің бетінде кабырға тәрізді тік жаткам такта пішіндес сығылма немесе дайка деп аталатын геологиялык КҮрылымды күрады. Бүл жср кыртысындағы тік немесе көлбеу бағыттағы тектоникалық жарылымдардың магмаға толуынан пайда болған интрузиялык дене. Оның калындығы бірнеше мм-деи бірнеше м-те дейін болады.
Тақташа интрузиялар немесе силл (пластовые интрузии) жер бетінде саты тәрізді болып келеді. Мұндай пішіндер таңдамалы денудациясы әсерінен күрылады. Осындай кашалғап кабатты интрузиялар Орталык Сібір кыратында кең тараған
Эффузиялық магматизм және бедер пішіндеріне сипаттама беріңіз. Эффузиялық магматизм және бедер пішіндері
Интрузиялық магматизмнен басқа эффузиялық магматизм немесе вулканизм жер бетінде жиі кездеседі және ерекше көрініс береді. Эффузиялық тау жыныстары (лат. effusio төгілу, жайылу) – жанартау өңешінен немесе жер қыртысындағы тектоникалық жарылымдарды бойлап жер бетіне шығып төгілген магманың суып қатаюы есебінен пайда болған тау жыныстары.
Эффузиялық магматизм (вулканизм) – арнайы жанартаутану (вулканология) деген деген геология ғылымының зерттеу нысаны. Бірақ бірқатар жанартаулар құбылыстарының геоморфологияға тікелей қатысы бар. Жанартау таулар құбылыстарының геоморфологияға тікелей қатынасы бар. Жанартау каналдарының жер бетінде шығу мұржасына орай олар кеңістікті, жарықшақты және орталықты деп үш түрге бөлінеді. Жанартаулардың кеңістікте атқылаулары ауқымы жағынан кең таралған лавалық үстірттерді (платоларды) құрайды. Оларға Британиялық Колумбы және Индияның Декан лавалық үстірттері жатады.
Алайда қазіргі геологиялық кезеңде жанартау атқылауының орталық түрі жиі кездеседі. Бұл жағдайда магма жер қойнауынан беткі қабатына белгілі бір нүктелерге бейімделіп шығады. Бұл “нүктелер” негізінен бірнеше тектоникалық жарылымдардың қиылысуында орналасады. Магманың жер бетінде шығуы жанартау өңештері арқылы жүзеге асады. Атқылап шыққан балқыған лавалар және олардың қатты бөлшектері жер бетінде конус тәрізді жанартау пішінін құрайды. Оның төбесі дөңестеу келеді де, орта тұсында тостаған тәрізді ойыс – жанартау көзелігі (кратер) пайда болады. Көзелік түбіндегі көмейі (жерло) магманың каналымен ұштасады.
Жанартау өнімдерінің жер бетінде көрініс беру ерекшелігіне орай жанартау төрт морфогенетикалық түрлерге бөлінеді. Олар: экструзиялық, эксплозиялық, эффузиялық және эффузиялық-эксплозиялық түрлер.
Экструзиялық (латын. extrusio – сығу, итеру) жанартаулар – қышқыл липариттік лавалардың сығымдала көтерілуі нәтижесінде қалыптасқан күмбезді пішіндер. Мұндай лавалардың тез сууы салдарынан және өте тұтқыр болғандықтан, ағуы күрт бәсеңдейді де, жалпы лавалық ағымдары болмайды. Бұлар тікелей жанартау көмейінде шоғырланады және сол жанартау ернеулері өңіріндегі күмбездері құрайды. Осындай күмбездердің ауқымы көлденеңінен бірнеше шақырым, биіктігі 500 м-ден аспайды. Мұндай экструзиялық күмбездер Франциядағы Орталық массивте, Арменияда және басқа жерлерде кездеседі.
Жанартаудың эксплозиялық әрекеті жарылыстар мен қопарылыстардың кеңінен етек алуымен, сөйтіп ірілі - ұсақты кесектер мен күлдердің және жанартау газдарының аспанға атқылауымен ерекшеленеді. Бұған мысал – Маар жанартауы. Маар жанартауы, конус пішіндес құрылымымен айшықталмаған атқымалар есебінен қалыптасқан онша биік емес белестермен шектелген жайпақ түпті қопарылыс көзелігі (кратері). қазіргі дүние жүзіндегі белгілі маарлар – сөнген, қалдық құрылымды пішіндер. Көптеген маарлар ылғалды климаттарда сумен толып, көлдерге айналған. Маарлардың ауқымы көлденеңінен 200 м-ден 3,5 км-ге дейін, тереңдігі 60-тан 400 м-ге дейін барады. ¦зақ уақыт бойығы денудация әсерінен жанартау аппаратының беткі бөлшегі жойылған қопарылыс көзелігін қопарылыс құбыры (трубки взрыва) деп атайды. Бірқатар жағдайларда ертедегі қопарылыс құбырлары аса негізді (ультранегізді) магмалық тау жыныстарымен – кимберлитпен толтырылған. Кимберлит – алмас түйірлерін кіріктіретін женттастар. Алмас кенорындары (Оңтүстік Африка, Бразилия, Якутия) негізінен кимберлиттік құбырлармен байланысты. Ендеше қопарылыс құбырлары алмас кендерін іздестіруде сілтеме ролін атқарады.
Жанартаудың эффузиялық түрі оның көмейінен көтерілген сұйық лава тасқындарының лақылдай төгілуімен сипатталады. Бұған қалқанды жанартаулар жатады. Базальт құрамды лава тасқындары атқылау ортасынан едәуір қашықтыққа жайылып кетіп, кең ауқымды қалқан тәрізді жайпақтау келген жанартау төбелерін құрайды.
қалқанды жанартаулардың кең тараған жері – Исландия аралы. Бұл жерде олардың кіші көлемді түрі көп кездеседі. Мысалы, Диньгия жанартауының көлденеңі – 6 км, биіктігі – 500м, көзелігінің көлденеңі – 500м. Осы жанартаулардың геологиялық қимасы лавалардың бірнеше мәрте жер бетіне құйылуына байланысты жанартау жыныстарының қабатталуымен сипатталады.
қалқанды жанартаулардың бұдан басқа кең тараған жері – Тынық мұхиттағы Гавай аралдары. Гавай жанартаулары Исландия жанартауларымен салыстырғанда ауқымы жағынан ірілеу. Гавай аралының ең ірісі қалқан текті үш жанартаудан құралған. Соның ішіндегі Мауна – Лоа жанартауы теңіз деңгейінен 4170м. биіктікте көтерілген, ал түбі 5000м. тереңдікте жатыр. Олай болса, оның жалпы биіктігі 9000м-ден асып тұр, демек, ауқымы жағынан бұл дүние жүзіндегі ең үлкен жанартау болып саналады. Аса зор мөлшеріне қарамастан, Гавай жанартауларының жоталары жайпақтау, беткейлерінің еңісі 3-100-тан аспайды. Лавадан құрылған жайпақ жанартау төбесінің ортасында өте зор көзелік орналасқан.
Эффузиялық – эксплозиялық жанартаулардың қалыптасқан кезінде лавалардың жайбарақат төгілуі және ірілі - ұсақты материалдарының атқылауы бір – бірімен қабаттала жатуы нәтижесінде қабатты жанартаулар пайда болады.
Мұнда лава және пирокластикалық материал (жанартау атпалары, шемек тастар, жанартау күйінділері, құмдар, пемза т.с.с.) есебінен жанартау көмейінің төңірегінде конус пішінді құрылымдар құралады. қабатты жанартаулар жанартау құрылымдарының ішінде ең ірілерінің бірі болып саналады. Бұлардың ішіндегі биіктігі 3-4 км-ге жеткен таулар да бар. Кейбіреулері тіпті 6 км-ге дейін жетеді. Оларға Жапониядағы Фудзияма, Камчаткадағы Ключевск, Корякск, Авача және Козельск, Мексикадағы Попокатепетль жанартаулары және т.б. жатады. Көптеген жанартаулардың шыңдарында мғңгілік қарлар мен мұздықтар бар.
Жоғарыда айтылғандай, көптеген жанартау төбесінде тостаған тәрізді кішігірім қазаншұңқырлар бар. Оларды жанартау көзелігі (вулканический кратер) дейді. Осы көзелік түбіндегі көмейі арқылы жанартау заттары жер қойнауынан көтеріліп атқылайды. Ірі жанартауларда бірнеше көзеліктер пайда болуы мүмкін, олар көбінесе жанартау беткейлерінде дамыған. Бұларды қосарлас (паразитті) жанартаулар деп атайды. Көзеліктердің түбі лава және көзелік қабырғаларынан құралған тау жыныстарымен толады. ¤те ауқымды көзеліктер гавайтекті жанартауларда кездеседі. Мысалы, Мауна-Лоа көзелігінің диаметрі 2400м. Сөнген немесе уақытша сөнген жанартаулардың көзеліктері суға толып көлге айналады.
Жанартаулардың жер бетінде таралуын көрсетіңіз.
Жанартау, вулкан (лат. vulcanus – от, жалын деген мағынаны білдіреді, ежелгі римдіктердің мифологиясындағы от құдайы ұғымынан шыққан. ) – Жер қабатының тереңдегі жарылымдары мен жарықтарынан оның бетіне шығатын балқыған тау жыныстары мен ыстық газдардың геологиялық құрамалары. Жанартау — төбесінде шұңқырға ұқсас кратері не ойысы бар, көбінесе конус немесе күмбез тәріздес болып келетін геологиялық түзілім. Ол терендік магмалық ошақтардан жер бетіне лавалар, ыстық газдар мен булар, сондай-ақ тау жыныстарының сынықтарын атқылап тұратын жер қыртысындағы каналдар мен жарықтардың үстінде пайда болады. Атқылау каналдарының пішініне сәйкес жанартауларды орталық және жарықтық деп бөледі. Мұның екеуі де әрекетті, тыныштанған және сөнген болуы мүмкін. Жанартаулық атқылаудың типі, магманың мөлшері мен құрамы жанартаудың пішіні мен биіктігін анықтайды. Оның ең көп тараған типтері: конус тәріздес жанартау (атқыламасында сынық материалдар басым кезінде), күмбез тәріздес жанартау (тұтқыр лаваның сығымдалуы кезінде) және көлбеу қалқан тәріздес жанартау (сұйық лава аққан кезде). Жанартаудың бір рет қана атқылауы кезінде пайда болған түзілімді моногендік жанартау, бірнеше рет атқылаудан пайда болған түзілімді полигендік жанартау деп атайды. Жанартау жылына жер бетіне 5 – 6 км3 жанартаулық материалдар шығарады, оның 80%-ы су асты жанартауларына, 20%-ы құрлықтағы жанартауларға тиесілі.
Жанартау түрлері
Су асты жанартауы 3 – 4 км тереңдіктегі лавалық жарықтардан тыныш күйде шығып жатады, бірақ оларды тікелей бақылау мүмкін емес. Жер үсті жанартаулары атпа өнімдерінен құралады, ол орталық кратері бар конус пішінді тау түрінде болады. Сөнбеген жанартаулардың ең жоғары салыстырмалы биіктігі – мұхиттарда 9 км, аралдарда 6 км, таулы өңірлерде 3 км-ге жетеді. Жердегі сөнбеген жанартаулардың орташа биіктігі 1750 м, көлемі 85 км3.
Жанартаулар сөнбеген, потенциалды сөнбеген, шартты түрде сөнген және сөнген болып жіктеледі. Сөнбеген жанартауға соңғы 3500 жылғы тарихи кезеңде атқылаған не ыстық газдар мен су шығарған жанартаулар жатады, олардың жалпы саны 947 (2008). Потенциалды сөнбеген жанартауға 3500 – 13500 ж. ішінде байқалған голоцен дәуірінің жанартаулары жатады, олардың саны 1343. Голоцен дәуірінде ешқандай әрекет көрсетпеген, бірақ өзінің сыртқы пішінін сақтап қалған жанартаулар шартты сөнген жанартауларға жатады. Эрозияға шалынған, жартылай үгіліп, бүлінген және кейінгі 100 мың жылдан астам уақытта ешқандай әрекет жасамаған жанартаулар сөнген жанартау деп аталады.
Жанартау шығу жолдарына байланысты орталық және жарықшақты болып бөлінеді.
Магманың шығу тереңдігіне қарай жанартау мантиялық (30 – 70 км және одан да терең), қыртыстық (5 – 45 км) және аралас болып бөлінеді. Бірінші жағдайда базальт жынысы, екінші жағдайда басым көпшілігі андезит, дацит, липарит тау жыныстары, үшіншісінде барлық жанартаулық тау жыныстары шығады.
Сөнген жанартау[2]– көбіне қираған не шайылған, тарихи кезеңде белсенділігі білінбеген жанартау. Сөнген жанартауға кратері шайылып, Бүліне бастауы, беткейлерінде терең барранкостар пайда болуы мен құрылысының қирауы тән.
Кейбір сөнген жанартау кейде қайта атқылайды. Мысалы,Камчаткадағы Безымянный жанартауы 1955 жыл әрекетін жандандырған. Әрекетті жанартаулар алаңында орналасқан сөнген жанартау ұйқыдағы жанартау деп аталады.
Жанартау атқылауынан пайда болған тау жыныстары
Жанартаулық тау жыныстары, вулканиттер – жанартау атқылауынан пайда болған тау жыныстары. Атқылау сипатына байланысты жыныстардың 2 типі түзіледі: эффузивті тау жыныстары және пирокласты жыныстар (жанартау күлі, құм, туфтар, туфты брекчий). Жанартаулық тау жыныстары қалыптасу жағдайына қарай эффузивті, экструзивті, жанартаулық-кесекті, жанартаутекті-шөгінді болып ажыратылады. Эффузивті тау жыныстары магманың лава күйінде жер бетіне ағып шығып қатаюынан қалыптасады. Олардың пішіні лаваның тұтқырлығы мен сол ауданның жер бедеріне байланысты күмбез, конус тәрізді төбелер болып қалыптасады. Экструзивті жыныстар тұтқыр магманың сығылып шығып, күмбез пішінді болып қатаюынан пайда болады. Эффузивті жыныстардың сыртқы пішіні қатты өзгерген көне түрлері палеотипті, ал пішіні сақталған жасырақтары кайнотипті жыныстар деп аталады. Жанартаулық-кесекті жыныстар эффузивті кесекті, эксплозивті кесекті және шөгінді жанартау кесекті болып бөлінеді. Эксплозивті кесекті жыныстар түгелдей жанартаудың атқылау өнімдері – пирокластардан тұрады. Жанартаулық тау жыныстары Қазақстанның барлық аймақтарында кеңінен тараған: олармен темірдің, полиметалдың, мыстың, марганецтің, күкірттің, алтынның және басқа да элементтердің кендері бірге кездеседі. Құрылыс материалы ретінде кеңінен қолданылады.
Жанартаутекті шөгінді жыныстар – жанартаулық және шөгінді материалдардан тұратын тау жыныстары. Олар жанартаукесекті шөгінді жыныстар, тефроидтар және жанартаутерригенді жыныстар болып үшке бөлінеді. Жанартаутекті шөгінді жыныстарда яшма, фосфорит, боксит, темір, марганец, бораттың кендері кездеседі. Жанартаутекті шөгінді кендер – теңіздердің түбінде жанартаутекті шөгінді жыныстардың шөгуінен түзілген кендер. Мұндағы минералдық заттар жанартаудың ыстық газы мен суынан бөлініп, жанартау лавасы мен күліне сіңеді. Кейін суынған лава мен күл теңіз суының әсерінен әр түрлі бөлшектерге ыдырай бастайды. Ал жанартау әрекеті қайталанып, жаңадан бөлінген газдар мен сұйық ерітінділер қайта әсер еткенде олар ериді, сілтісізденеді, тотығады, жаңа химиялық қосылыстар, минералдар түзіп, шөгеді және су массасымен бірге бір орыннан екінші орынға көшеді. Сөйтіп, жанартау атқылауымен жердің терең қабаттарынан келетін заттар ыдырап, жер беті суымен тасымалданады. Жанартаутекті шөгінді кендерге силикаттар мен карбонаттардан, оксидтер мен гидроксидтерден тұратын темір мен марганецтің аса қалың қабаттары, құрамында темір, мыс, мырыш, кейде қорғасын сульфиттері және барит пен гипс болатын колчедан кентастары жатады. Мұндай кендер барлық геологиялық жүйелерде кездеседі. Жанартаутекті шөгінді кендерге Орталық Қазақстанның темір-марганец, Кенді Алтайдың полиметалл кен орындары жатады.Жанартау шынысы, обсидиан – жанартау лавасының жер бетінде тез суып, кристалданбай қатаюынан пайда болатын тау жынысы. Химиялық құрамына қарай ультранегізді, негізді, орта, қышқыл, сілтілі болып бөлінеді. Жанартау шынысы химиялық құрамына, суу ортасына байланысты ажыратылады. Құрамында кремний оксидінің (SіO2) мөлшері көп, өте тұтқыр, қышқыл риолит лава түрлерінің қатаюы кезінде обсидиан деп аталатын жанартау шынысы түзіледі. Ал сирегірек кездесетін SіO2-ге кедейлеу базальттық лавалар шыны түрінде қатып, мөлдір емес қара базальтты жанартау шынысы – тахилит түзеді. Лава сулы ортада қатқан жағдайда жанартау шынысының құрамында (мысалы, пехштейн, яғни шайыртас) су көптеу болады. Кеуекті жанартау шынысы пемза деген атпен белгілі. Перлит жанартау шынысының құрамында 3 – 5%-ға дейін байланысқан су болады, ол өнеркәсіпте қолданылады. Жанартау шынысы шыны өндірісінде және құрылыс материалы ретінде қолданылады. Кендері Солтүстік Қазақстанда (Торғай), Шығыс Қазақстанда (Семейтау, Тарбағатай, Зайсан), Алматы (Жоламан, Малайсары), Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл облыстарында белгілі.