Емтихан

№ 17 емтихан билеті

1. Метаморфты жыныстар комплекстерінің жалпы сипаттамасы.Дислокациялық метаморфизм

құрылымдары.

2. Пайдалы қазба денелерінің морфологиясы және жатыс элементтері

3. Барлау мен өндіруге келісімшарттар. Келісімшарттың түрлері, уақыты, келісімшартты жасау және орындау.

1 Метаморфтық тау жыныстары – жаңа жағдайлар әсерінен өзгерістерге ұшыраған, сөйтіп өзінің алғашқы қалыптасу кезіндегі құрамын немесе құрылыс ерекшеліктерін өзгерткен тау жыныстары. Бұл өзгерістердің басты себептері – жер қойнауларындағы жоғары дәрежелі температуралар мен қысымдар, тектоникалық қозғалыстар кезіндегі үйкелістер, сол сияқты магма құрамына кіретін әр түрлі химиялық заттардың, яғни ыстық газдар мен гидротермальды ерітінділердің сол магмамен жапсарласқан тау жыныстарына тигізер әсері. Сондықтан да тау жыныстарының метаморфизмі бірнеше түрлерге бөлінеді, олардың бастылары – аймақтық метаморфизм (жер қыртысы мен литосфераның терең қойнауларына душар болған тау жыныстарының өзгерісі), жапсарлы метаморфизм (магмадан бөлінетін жоғары температуралар, газдар және гидротермальды ерітінділер әсерінен туындайтын кіріктіруші жыныстардағы өзгерістер), динамометаморфизм (тау жыныстарының тектоникалық қозғалыстар нәтижесіндегі өзгерістері). Алғаш рет “метаморфизм” (грекше “метаморфоз"- өзгеріске ұшырау) геологиялық термин ретінде ағылшын ғалымы Ч. Лайелдің (1825 ж.) ұсынысы бойынша ғылыми әдебиеттерге еніп, сонан бері осы уақытқа дейін қолданылып келеді. Тау жыныстары жер қойнауында эндогендік әрекеттерге байланысты әр түрлі термодинамикалық жағдайда (р, Т) азды-көпті өзгерістерге (минералдық құрамы, құрылымдық және текстуралық құрылысы жағынан алғанда) ұшырап, қайта кристалданады, басқаша айтқанда алғашқы түр-сипатын жоғалтады. Кейде тау жынысының минералдық құрамы аздап өзгергенімен, оның жалпы химиялық құрамы бұрынғыша сақталуы мүмкін. Ал басқа бір жағдайда кейбір элементтер (оның алғашқы құрамын құрайтын) сыртқы ортадан ауысқан басқа бір элементтермен орын алмастырып, тау жынысының құрамы едәуір өзгереді. Олардың текстуралық және құрылымдық өзгерістері қайта кристалдану әрекеттеріне байланысты байқалады. Бұл әрекеттердің барысында тау жыныстары әдетте қатты күйінде сақталады. Өте сирек жағдайда (тек терең қабаттарда ғана) метаморфизм әрекеттері олардың жартылай немесе толық балқуымен сипатталады. Метаморфизм әрекеттерінің дамуына әсерін тигізетін негізгі факторлар — жоғары температура (Т), жоғары қысым (р) және химиялық активті заттар (флюидтер) болып саналады. Флюидтер деп, құрамы натрий, калий, кальций, фтор, бор, күкірт иондарынан және көмір қыш-қылынан тұратын ыстық сулы ерітінділерді айтады. Метаморфизм әрекеттеріне тау жыныстарының барлық турлері де ұшырауы мүмкін. Температураныц жоғарылауына байланысты химиялық реакция жылдамдығының тез артуы байқалады. Мысалы, температура 10°С-қа көтерілсе, химиялық реакция жылдамдығы екі есе артады; ал 100°С-қа көтерілген жағдайда мың есе артады. Температураның жоғарылауы екі жағдайға байланысты: 1) тау жыныстарының терең қабаттарға қарай шөгіп, алғашқы орындарынан ауысып орналасу жағдайында, геотермиялық градиент (33 м сайын 1°С-қа) бойынша жоғарылайды; 2) жоғары қабаттарға қарай көтерілген ыстык. магманың қызу әсеріне байланысты. Сонымен қатар терең қабаттық ыстық ерітінділер (флюидтердің) де әсерін тигізеді. Көпшілік ғалымдардың пікірі бойынша, метаморфизм әрекеттері 250—800°С аралығында жүріп жатады. Қысым күштері — петростатикалық (жан-жақты), бүйірлік (белгілі бір бағытта) немесе стрестік қысым болып ажыратылады. Петростатикалық қысым күштерінің ұлғаюы тау жыныстарының жалпы массасына және олардың терең қабаттарға қарай шөгуімен тікелей байланысты. Тереңдік пен қысымның арасындағы қарым-қатынас төмендегі цифрлар арқылы анықталады: әрбір 3 км-ге тереңдеген сайын қысым 100 МПа-ға артып отырады. Егер мета- морфизм әрекеттері 10 км-ден 500 км-ге дейінгі аралықта күшті дамиды деп санасақ, бүл жағдайда петростатикалық қысым 400—1500 МПа шамасында болуға тиісті. Петростатикалық қысымның артуы тау жыныстарының жалпы көлемінің өзгеруіне және тығыздығы өте жоғары (меншікті көлемі аз) минералдардың құралуына әкеліп соғады. Сонымен қатар, петростатикалық қысым минералдардың балқу температурасын да жоғарылатады. Соның нәтижесінде, минералдардың қатты күйде қайта түзілу мүмкіндігінің температуралық шекарасы кеңейеді. Мұндай жағдай текстурасы біркелкі болып келетін тау жыныстарының түзілуіне мүмкіндік туғызады. Бүйірлік қысым (стресс) белгілі бір бағытта байқалатын дислокациялық қозғалыстардың қарқынды түрде дамуы нәтижесінде пайда болады. Мұндай қозғалыстар тау жыныстарын құрайтын минералдардың кеңістікте белгілі бір бағытта созыла орналасуына (белгілі бірі заңдылық бойынша), басқаша айтқанда минералдардың деформациялық өзгерістеріне әкеліп соғады. Осын-дай жағдайда тау жыныстарын кұрайтын минералдар тақталанып (мысалы, тақта тастар) қат-қабат текстура түзіледі. Кейбір жағдайларда тау жыныстары бөлшектеніп, сонын, нәтижесінде олардың сүзгіштік (фильтрациялық) қасиеті артады. Соған байланысты терең қабаттық флюидтер (ыстық су ерітінділері мен ұшпалы компоненттер) циркуляциялық айналымға емін-еркін араласады. Бағытталған қысым күштері (стресс) жер қыртысының жоғарғы қабаттарында қарқынды түрде дамиды. Жер қыртысына тереңдеген сайын (петростатикалық қысым күштерінің арта түсуіне байланысты) стрестік қысым күшінің әсері біртіндеп азая береді. Химиялық активті заттар (ыстық газдар, ыстық буы және көмір қышқыл газы, құрамында натрий, кальций, фтор, бор, күкірт, хлор және т. б. элементтердіі иондары бар ыстық су ерітінділері) құрамы күрделі ыстық су ерітінділері түрінде жаңа минералдардың түзілуінде катализатордың ролін атқарып, кристалда{ арасындағы реакцияларды тездетеді; кейде ескі минралдарды жаңа минералдармен алмастырады. Д. С. Коржинский, В. А. Жариков, А. А. Маракушев және т. б. ғалымдардың пікірлері бойынша мұндай флюидтердің жаратылысы мантиялық деп саналады. О жердің терең қабаттарынан жоғары қарай көтерілу барысында жол-жөнекей кездескен тау жыныстарын басып өтіп, әр түрлі минерализаторлармен қанығып, метаморфизм-нің активті агенттерінің біріне айналады. Бұларда басқа, магманың құрамынан бөлініп шығатын ыстық ерітінділердің де мантиялық флюидтер құрамында циркуляциялық үлкен айналымға қатысатындығын айтуға болады. Геологиялық уақыт өлшемі метаморфтық әрекеттердің дамуында өзіндік роль атқарады. Өйткені олар белгі; бір геологиялық мерзім аралығында байқалып, ұзақ уақыт бойы жүріп жатады. Бірақ тау жыныстары неғұрлым ескі болса, соғұрлым метаморфизм әсері жоғары болады деп санасақ қателескен болар едік. Метаморфизм әрекеттерінің дамуына әсерін тигізетін негізгі энергия көзі — магмалық және тектоника-лық процестермен тығыз байланысты. Олар көбінесе жер қыртысы-ның қозғалмалы аймақтарында (геосинклиналдық аймақтарда) жиі, ал тыныштық күйдегі платформалық аймақтарда сирек байқалады. Метаморфизм әрекеттеріне ұшыраған тау жыныстарының өзгерістері әр түрлі болып кездеседі: бір жағдайда (жабық жүйеде) тау жыныстарының алғашқы құрамы бұрынғыша сақталып (мысалы, ізбесті тас мраморға айналған жағдайда), тек құрылымдық текстуралық өзгерістерге ғана ұшырайды. Мұндай метаморфизм — изохимиялық деп аталады; ал егер олар (алғашқы құрамы өзгеріп) химиялық алмасу реакцияларымен (ашық жүйеде) сипатталатын болса, метасоматикалық (аллохимиялық) метаморфизм деп аталады. Бұл жағдайда тау жыныстарының жалпы көлемі өзгеріссіз, бұрынғы мөлшерде сақталады. Басқаша айтқанда, қоршаған ортамен иондық алмасу процестері байқалады. Метаморфтык, фация деп, құрамы әр түрлі, бірақ термодинамикалық ұқсас жағдайда түзілген тау жыныстарының белгілі бір тобын айтады. Термодинамикалық жағдайдың ұқсастығын көрсететін белгі ретінде, белгілі бір температура және қысым жағдайында тұрақты ) болып келетін индекс — минералдар пайдаланылады. Осындай жолмен, әр түрлі жағдайда байқалатын метаморфизм зоналарының әрқайсысы минералдардын, белгілі бір ассоциациясының болуымен сипатталады. Біз бұған дейін аймақтық метаморфизм әрекеттерін сипаттағанда, температура мен қысым күшінің ылғи да артып отыратын жағдайында байқалатын процестерді, былайша айтқанда прогрессивтік метаморфизм ерекшеліктерін қарастырдық. Ал енді табиғатта прогрессивтік метаморфизмге қарама-қарсы барытта дамитын процестердің де болатындығын ескерткіміз келеді. Мысалы, белгілі бір метаморфтық зонада жоғары температура мен қысым жағдайында түзілген тау жыныстары кейінірек, жоғары бағытталған тектоникалық қозғалыстардын, нәтижесінде жер қыртысының беткі қабаттарына қарай ауысуы мүмкін. Бұл жағдайда жаңа термодинамикалық ортада тұрақты түрде кездесетін төмен температуралы минералдардың ассоциация-сы түзіледі. Мұндай процестер регрессивтік метаморфизм немесе диафторез (грек тілінде “диафтора” — бұзылу деген мағынада) деп аталады. Метаморфизм әрекеттерінің нәтижесінде ең соңында мета-морфтық тау жыныстары түзіледі. Олардың құрамына кіретін минералдардың барлық түрлері толық кристалданған күйде болады. Метаморфтық жыныстардың химиялық құрамы өте күрделі. Өйткені олар алғашқы магмалық, алғашқы шөгінді немесе бұрынырақ пайда болған метаморфтық жыныстардың негізінде, қайтадан кристалдану жағдайында құралады. Олардың құралу барысында кейде әр түрлі химиялық компоненттердің бір-бірімен өзара орын алмасу әрекеттері маңызды роль атқарады. Метаморфтық тау жыныстарының минералдық құрамы өзіндік ерекшеліктерімен сипатталады: 1. Олардың құрамында магмалық тау жыныстарын құрайтын басты минералдардың барлығы да (кварц, дала шпаттары, пироксендер, оливин, амфиболдар, слюдалар және т. б.) кездеседі. 2. Бұлардан басқа олардың құрамында метаморфтық жолмен жаңа пайда болған минералдар да (гранаттар, тальк, хлориттер, серпентин, дистен, серицит, эпидот, волластонит және т. б.) кездесіп отырады. Мұндай ми- нералдар метаморфтық әрекеттердің өзіндік индикаторы (белгісі) ретінде индекс-минералдар болып саналады. Алғашқы аналық жыныстан сақталған минералдар Қалдық (реликт) минералдар тобын құрайды. Ал тек метаморфтық әрекеттерге байланысты түзілген минералдар типоморфты минералдар деп аталады. Белгілі бір термодинамикалық жағдайда түзілген минералдар ас- 199 социациясы (тобы) метаморфтық тау жыныстарыныц минералдық фациясын құрайды. Минералдық фациялар метаморфизм әрекеттерініі; әр турлі дәрежедегі сатыларына (төменгі, орта және жоғарғы) сәйкес келеді. Өте төменгі дәрежедегі аймақтық метаморфизм тысында түзілген жыныстар қатарына сазды сланецтерді (тақтатастар) жатқызуға (кейбір зерттеушілер олардың жаратылысын метагенездік немесе апокатагенездік деп санайды) болады. Олар өте жұқа қабыршақтар түрінде жеке қабаттарға оңай ажыратылатын қатты күйде кездесетін сазды жыныстардан тұрады. Қейде мұндай сланецтердің түрі қара түсті болып келген жағдайда аспидті сланецтер деп аталады; олар Үлкен Кавказ тау жоталарының юра, Таулы Алтайдың девон шөгінділерірінің арасында және т. б. аймақтарда кең таралған. Аспидті сланецтердің қара түсті болуы алғашқы сазды жыныстардың құрамында кездесетін органикалық заттардың метаморфизм әрекеттеріне ұшырап графитке айналуымен байланысты деп саналады. Бұл фацияға тән болып саналатын жаңадан түзілген цеолиттердін болуы, метаграувактар арасында жиі кездеседі. Құрамы негізді лавалар өте төменгі дәрежелі метаморфизм сатысында спилиттерге, ал құрамы орта негізді лавалар кератофирлерге (альбитофирлер) айналады; олардың негізгі құрамы дала шпатынан (екінші кезекте пайда болған альбит), хлориттен, эпидоттан және т. б. минералдардан тұрады; көкшіл түсті болып келеді. Мұхиттық жер қыртысын құрайтын ультранегізді жыныстар (перидотиттер) мұхит суымен өзара әсерлесуі. араласуы нәтижесінде серпентиниттерге (змеевиктер) айналады. Жоғарыда айтылған сазды (аспидті) сланецтер метаморфизмнің төменгі сатысында филлиттерге айналады. Олар қат-қабат болып тақталана орналасқан слюдалардың жылтырақ түсті жапырақшаларымен көз-ге түсіп (жай көзбен-ак), оңай ажыратылады. Төменгі сатылы метаморфизм өнімдерінің ішіндегі жетілген түрлері — көк-жасыл сланецтер (тақтатастар) фациясына жататын жыныстар, ең алдымен хлоритті- серицитті сланецтер (филлиттер, көк-жасыл түсті кремнийлі және хлоритті сланецтер) болып табылады. Олардың құрамында кездесетін типоморфтық минералдар қатарында — хлорит, актинолит, эпидот, альбит, сери- цит, кальцит секілді минералдарды атап өтуге болады. Әсіресе, актинолиттің болуы өте маңызды. 200 Төмен және өте төмен дәрежелі метаморфизм сатысына жататын метаморфтық фацияньщ ерекше бір түрі — көгілдір (аспан түсті) сланецтер болып саналады. Олардың құрамындағы ең басты индекс-минералдар ретінде көгілдір түсті глаукофанды және лавсонитті (Са— АІ-гидросиликат) айтуға болады. Глаукофанды сланецтер өте жоғары қысым (10— 12 кбар) және төмен (-аргиллит -—> сазды сланец—>-филлит—>-кристалдық (слюдалы) сланец мигматит—>-гранит гнейс қышқыл гранулит —чарнокит Осы жағдайда сазды жыныстардың үгілу заттары екенін біліп, ал үгілу қыртысы магмалық жыныстар (граниттер мен чарнокиттер және т. б.) негізінде пайда больш, одан ары қарай эволюциялық даму сатыларынан өтетінін ескерсек, бұл процестерді төмендегідей түрде көрсетуге болар еді (И. Д. Лукашевич, 1909—1911): Үгілу заттары — шөгінді қабаттардың түзілуі —> диагенез — катагенез — метаморфизм —>- магматизм 203 (граниттік) —>- үгілу әрекеттері. Сонымен, осындай жолмен үздіксіз қайталанып отыратын жер қыртысың, атмосфера, гидро-сфера қабаттарын түгел қамтитын және биосфераның қатысуымен (үгілу әрекеттері) жабық түрде тоқтаусыз жүріп жататын процес-тердің тұйық цикл құрайтындығын айта аламыз. Сондықтан да академик ғалым В. И. Вернадскийдің айтқанындай “қазіргі кездегі жер қыртысын бұрынғы биосфераның сақталған іздері”, деп түсінуге болады. Жоғарыда аталған метаморфизм түрлерінен басқа метаморфизм-нің тағы бір ерекше түрі — екпінді-соқпалық метаморфизм болып табылады. Метаморфизмнің бұл түрі жер бетіне ірі метеориттердің орасан зор екпінмен құлап түсу кезінде туатын соқтығысу әрекеттерімен байланысты байқалады. Қазіргі кезде барлық конти-ненттерді қосып есептегенде (Антарктидадан басқа) екі жүзден астам метеориттік кратерлердің (астроблемдердің) бар екендігі анықталды. Оның ішінде жүзге жуығын екпінді-соқпалы метаморфизм қатарына жатқызуға болады. Мысалы, дүние-жүзіндегі ең ірі Попигай атты астроблемнің (Солтүстік Сібірден табылған) диаметрі 100 км-ге дейін жетеді; астроблемдердің көпшілігі (көлденеңінен есептегенде) 2 км-ден 33 км-ге дейінгі шамада кездеседі. Метеориттің жер бетіне құлап түсу сәтінде қас қағым уақыт ішінде

2 Пайдалы қазба жасайтын минералдар агрегаты жер қыртысында пішіндері мен кеңістіктегі жағдайы әр түрлі геологиялық денелер түрінде орналасады. Пайдалы қазба денелерінің (және кенорындарының)морфологиялық параметрлері көптеген факторларға - пайдалы қазбалардың жаралу жағдайларына, өздері орналасқан жер қыртысы бөлікшелерінің геологиялық құрылысына, Бұл бөлікшелердің пайдалы қазбалар жаралған кезінен қазіргі күндерге дейінгі даму ерекшеліктеріне байланысты. Пайдалы қазба денелерінің (және кенорындарының) морфологиялық сипаттамасын зерттеу кенорындарды барлаудың ұтымды жобаларын жасау үшін де, оларды тиімді игеру мәселелерін шешу үшін де үлкен практикалық мәнге ие. Атап айтқанда, өндіріс тәсілдерін аршу мен даярлау сұлбаларын, өндіріс жүйелерінің параметрлерін таңдау мен өндірістік үдерістерді ұйымдастыруды негіздеу қажет. Сондықтан морфологиялық жағдайларды бағалау кенорындарды барлау үдерісінде де (морфологиялық параметрлер пайдалы қазбаның мөлшерін анықтайтынына байланысты), оларды игеру кезінде де зерттеудің ең маңызды мәселелерінің бірі саналады. "Пайдалы қазба денелерінің морфологиясы" деген түсінікке мыналар кіреді: 1) денелердің пішіні;

2) сыйыстырушы тау жынысытармен жапсарының сипаты және пішіні;

3) сыналануының сипаты;

4) қалыңдығы және оның өзгергіштігі;

5) жатыc жағдайлары;

6) кенденудің біркелкілігі;

7) сыйыстырушы тау жынысытармен жаралу уақыты бойынша арақатынасы;

8) сыйыстырушы тау жынысытардың құрылымдық элементтері мен жатые жағдайлары бойынша арақатынасы;

9) жатысы мен таралуының тереңдігі;

10) посткенлық тектоникалық үдерістермен бүзыл- ғандық дәрежесі мен сипаты. Кен денелерінің пішіні. Кез келген кенорынды зерттеген кезде міндетті түрде анықтауды қажет ететін элементтердің бастысыкен денелерінің пішіні, яғни пайдалы қазба шоғырланған көлемнің конфигураңиясы саналады. Өлшемдердің арақатынасы бойынша жатындардың негізгі үш морфологиялық типі бөлінеді: изометрлі, жалпақ (тақта пішінді) және ұзыншақ (құбыр тәрізді).

Қалайы

Изометрлі денелердің үш өлшемі де шамамен бірдей болады. Оларға шток, штокверг, буцена(кен қапшықтар), үя және бүйрек пен сеппелер сияқты ұсақ бөлінімдер жатады . Шток деп ірі (10 м-ден асатын) изометрлі жатынды айтады, ол тұтас минералдық шикізаттан тұрады. Оның мысалы ретінде тастұз денелерін,гидротермалық, метасоматоздық жатындарды, магмалық таужыные массивтерін айтуға болады. Егер жатындардың өлшемі 10 м-ден кіші болса, оларды буцена немесе кен қаптары деп атайды. Мұндай денелерді кейбір кенорындардағы алтын, қорғасын-мырыш, хромит, сынап, т.б. кенді жатындар құрайды. Өлшемі ондағансантиметрден бірнеше метрге дейін жететін кенді минерал шоғырлары ұя деп аталады. Штоктар, кен қаптары мен ұялары бір бағытта жалпайса, олар линзаға айналады. Өлшемдері бірнеше сантиметрден аспайтын минералдар агрегаты бүйректер деп аталып, олар ары қарай ұсақталып сеппелерге айналады. Штокверг - әр түрлі бағдарланған және минералдық зат сеппеліктеріне қаныққан желішіктермен кесіліп, түйрелген тау жынысытардың біршама изометрлі көлемі.Штокверк ауқымында өнеркәсіптік жатынның шекарасы сынамалау деректері бойынша анықталады. Мұндай жағдайда кен деп кондициялар талаптарына сай келетін, минералданған желішіктермен тілгіленген тау жынысы массасын қарастырады. Штоквергтердің мысалы ретінде мыс, қалайы, молибден, т.б. пайдалы қазбаның кейбір кенорындарының денелерін айтуға болады. Жалпақ (тақта тәрізді) денелер екі үлкен және бір кіші (қалыңдығы) өлшемімен сипатталады. Олар табиғатта ең көп таралған морфологиялық типті құрайды. Оларға қабаттар мен желілер жатады.

''Қабат'' - көбінесе шөгінді текті, қапталдас тау жынысы- тардан біршама параллель қабатталу беттерімен (қабаттың табаны мен жабыны) жіктелген тақта тәрізді кен Денесі. Қабаттар құрылысы бойынша қарапайым және кҮРДелі болады. Қарапайым қабаттың құрамы біркелкі, оған сыйыстырушы тау жынысы қабатшалары кірмейді. Күрделі қабат пайдалы қазба мен сыйыстырушы таужы- ныс қабатшаларының кезектесіп қабатталуынан тұрады.

Құрылымдық геологияда шөгінді тау жынысытардың жалпақ денелерінің барлығын қабат деп атайтынын да ескеру керек. Қабаттардың ұзындығы бойынша қалыңдығы жұқарған және делдиген бөлікшелері, қарапайым және күрделі сыналануы кездеседі. Көмір, марганец, темір, т.б. кенорындарының денелері қабатқа мысал бола алады. Шөгінді емес пайдалы қазба кенорындарының пішіні қабаттарға жақын келетін денелерін қабат тәрізді жатын деп атайды.

Көмір

Желілер - тау жынысытардағы пайдалы қазбаның минералдық затына толған жарықшақтар. Оларды сонымен қатар қабат тәрізді денелер санайды, өйткені созылымы мен темен қарай таралуы ондаған және жүздеген метр болса, ал үшінші өлшемі - қалыңдығы көбінесе бірнеше сантиметр мен бірнеше метр аралығында ғана болады. Оған сыйыстырушы тау жынысы қабатшалары кірмейді. Күрделі қабат пайдалы қазба мен сыйыстырушы тау жынысы қабатшаларының кезектесіп қабатталуынан тұрады. Құрылымдық геологияда шөгінді тау жынысытардың жалпақ денелерінің барлығын қабат деп атайтынын да ескеру керек. Қабаттардың ұзындығы бойынша қалыңдығы жұқарған және делдиген бөлікшелері, қарапайым және күрделі сыналануы кездеседі. Көмір, марганец, темір, т.б. кенорындарының денелері қабатқа мысал бола алады. Шөгінді емес пайдалы қазба кенорындарының пішіні қабаттарға жақын келетін денелерін қабат тәрізді жатын деп атайды. Желілер - тау жынысытардағы пайдалы қазбаның минералдық затына толған жарықшақтар. Оларды сонымен қатар қабат тәрізді денелер санайды, өйткені созылымы мен темен қарай таралуы ондаған және жүздеген метр болса, ал үшінші өлшемі - қалыңдығы көбінесе бірнеше сантиметр мен бірнеше метр аралығында ғана болады.

Желі минералдық затының сыйыстырушы тау жынысытармен жанасқан беттері зальбанд деп аталады. Желі маяындағы тау жынысытар көбінесе оларға минералданған ерітінділердің әрекет ету нәтижесінде өзгеріске ұшырайды және минералданады. Осының салдарынан желі төңірегінде желі мақы өзгерісініңореолы жаралады. Ореол ауқымында тау жынысытардың қасиеті айтарлықтай өзгереді (беріктік сипаттамаларының артуы да, төмендеуі де мүмкін), ал кейде пайдалы компоненттердің өнеркәсіптік концентрациясы түзіледі. Желінің қалыңдығы күрт азайған кезде ол жұқарады немесе сыналанып жоғалып кетеді, ал қалыңдығы артқан кезде делдиеді. Желілер де қабаттар сияқты қарапайым және күрделі түрге бөлінеді. Қарапайым желілерге жекелеген минералды жарықшақтар жатады, ал күрделілері - өзара қиылысқан жарықшақтар жүйесінен, уатылу белдемінен, қабатшаларға жіктелу бөлікшелерінен тұрады. Морфологиясының детальдары бойынша желілер арасында моншақ тәрізді камераланған, ер тәрізді сатыланған, парақталған және басқа түрлері бөлінеді. Желілердің жиынтығы кейде желілі алаңдар жасайды . Мұндай пішіндер слюдалы және сирек металды пегматит кенорындарының көпшілігіне тән. Сатыланған желі жұмсақтау тау жынысытар арасында орналасқан мору тау жынысытар қабаттары мен дайкаларындағы көлденең жарықшақтар жүйесінен тұрады. Парақталған желі - тақталанған белдемде орналасқан майда және біршама параллель жарықшақтардың күрделі жүйесін минералды зат толтыруы салдарынан пайда болатын желілер мен желішіктер жүйесі. Камераланған және моншақ тәрізді желілерде олардың созылымы бойынша әр түрлі пішінді делдию мен жұқарулар кезектесе орналасады. Ер тәрізді желілер қатпарлы құрылымдардың құлпы бөлігінде орналасады. Желі пішінді денелер кәбінесе түсті, сирек және асыл металл кенорындарына тән. Тақта тәрізді денелердің әлшемдері мен жатые жағдайларын анықтайтын негізгі геологиялық элементтерге жататындар: созылу бағыты мен созылымы бойынша ұзындығы, еңістік бағыты мен бұрышы, еңістігі бойынша ұзындығы, сонымен қатар қалыңдығы. Бұл денелердің (қабаттар, қабат тәрізді денелер, желілер) жатысы көлбеу, еңіс және тік болуы мүмкін. Кен денелері кәлбеу немесе еңіс жатқан жағдайларда оларды үстінен жауып жатқан, яғни жабыны үстіндегі тау жынысытар – аспалы қаптал тау жынысытары, ал астындағылар - жатқан қаптал тау жынысытары деп аталады.

Бағана тәрізді (құбыр тәрізді) ұзыншақ кен денелері бір осі бойынша созылған пайдалы қазбалардан тұрады. Мұндай денелердің көлденең қимасы изометрлі, эллипс және линза тәрізді болуы мүмкін . Құбыр тәрізді денелердің морфологиясы мен жатыс жағдайлары олардың бату (немесе сүңгу) бұрышымен, бату бағыты бойынша ұзындығымен және көлденең қимасының ауданымен анықталады. Бату бұрышы - құбыр тәрізді дене осі мен көлбеу жазықтық арасындағы бұрыш, оның мәні О-ден 90°-қа дейін өзгереді. Дененің көлденең қимасының өлшемдері мен осінің ұзындығы өзгеріп тұрады. Пайдалы қазба кенорындарында құбыр тәрізді денелер өте сирек кездеседі. Олардың ең көп тараған өкілдері - алмасты кимберлит түтікшелері мен кен бағаналары. Кен бағаналары деп пайдалы компоненттерге байыған, жұтақ кен арасында орналасқан бағана пішінді бөлікшелерді немесе қалыңдығы күрт артқан желілердің бөлікшелерін айтады. Мұндай желілердің көлденең қимасы изометрлі әрі еңістігі бойынша ұзын болады. Кен бағаналары көбінесе әр түрлі бағдарланған желілер қиылысқан жерлерде жаралады. Пайдалы қазба денесінің жапсарлары деп олардың айналасындағы (сыйыстырушы) тау жынысытармен шекарасын айтады. Денелер еңіс немесе көлбеу жатқан жағдайларда олардың жоғарғысын аспалы жапсары, ал төменгісін жатқан жапсары деп атайды. Сипаты бойынша жапсарлар айқын (күрт) - егер пайдалы қазбалар мен сыйыстырушы тау жынысытар арасындағы шекара жай көзбен-ақ көрінетін болса, немесе біртіндеген (егер пайдалы қазбаның тұтас массасы тау жынысытарға сеппеліктерінің біртіндеп азаю белдемдері арқылы ауысса) түрлерге бөлінеді. Жапсар айқын білінбеген жағдайда пайдалы қазба мен тау жынысытар арасындағы шекара сынамалау нәтижелері бойынша аныңталады. Пішіні бойынша жапсарлар тегіс және күрделі (ирелең) болады.

Сыналану - пайдалы қазба денелерінің созылымы мен еңістігі бойынша жұқарып барып бітуі. Сыналанудың негізгі үш түрі бөлінеді: 1) қарапайым - пайдалы қазбаның қалыңдығы біртіндеп азайып барып толық жойылады;

2) Доғал - пайдалы қазба созылым немесе еңістік бағытында күрт аяқталады (мысалы, тектоникалық бұзылыс бойынша жылжу нәтижесінде немесе эрозиялық үдерістермен кесіліп кеткенде);

3) Күрделі - пайдалы қазба денесі жұқа қабатшалар мен желілерге тарамдалса немесе ретсіз шашырап кетсе.

Пайдалы қазбаның қалындығы – тау жынысытардың қалыңдығы сияқты, жабыны (аспалы жапсар) мен таба- ны (жатқан жапсары) аралығындағы қашықтық. Қалыңдық нақты (ең қысқа аралық) және көрінетін (ашылымдағы жабын мен табан аралығындағы кез келген қашықтық) түрлерге бөлінеді. Пайдалы қазба қалыңдығының геологиялық анықтамаларымен қатар өнеркәсіптік деген де түсініктері бар. Пайдалы қазбаның игеруге жеткілікті саналатын минимал қалыңдығын жұмыстық деп атайды. Қалыңдықтың бұл түрін кейде минимал өндірістік немесе кондиңиялық дейді. Өндірілетін деп пайдалы қазба мен өндіру кезінде қоса алынатын жапсарлас тау жынысытардың жиынтық қалыңдығын айтады. Пайдалы қалыңдық өндірістік қалыңдық ауқымындағы пайдалы қазба қабатшаларының жиынтығымен анықталады. Тақта тәрізді кенорындар бір қабаттан да, көп қабаттардан да түруы мүмкін. Көп қабатты кенорындарда "өнімді қатқабат" деген түсінік қолданылады. Оның қалыңдығы пайдалы қазбамен қапталдас тау жынысытар қалыңдығының жиынтығынан тұрады. Мұндай жағдайда өнімді қатқабаттың барлығы да, әр кен денесі немесе денелер тобы да бір-бірінен бөлек өндірілуі мүмкін. Өнімді қабаттың байлығы өнімділік коэффициентімен (көмірлі қабат үшін) немесе кенділік коэффициентімен (пайдалы қазбаның басқа түрлері үшін) анықталады. Бұл коэффициенттің мәні пайдалы қазбалардың жиынтың қалыңдығының өнімді (кенді) қатқабаттың жалпы қалыңдығына қатынасына тең. Кен денесінің жатыс жағдайлары (жалпы кез келген геологиялың дене сияқты) оның кеңістіктегі орналасуын сипаттайды. тау жынысытар үшін қолданылатын жатыс әлементтерінен (созылым азимуты, еңістік азимуты, еңістік бұрышы) басқа, пайдалы қазба денелерінің жатыс жағдайларын сипаттау үшін жаңа элементтер: өрлеу сызығы мен бұрылысы қосылады. Өрлеу сызығы еңістік сызығы сияқты (созылым сызығына перпендикуляр тік жазықтықтың геологиялық дене бетімен қиылысы), бірақ еңістік сызығына кері қарай кен денесінің ең өр бағыты бойынша жоғары қарай бағдарланады. Өрлеу бұрышы еңістік бұрышына тең.

Пайдалы қазба денесінің бұрылуыкен денесінің ұзын осінің тереңдеген сайын созылым бағытынан ауытқуы. Кен денесінің ұзын осі мен созылым сызығы аралығында жаралған бұрышты бұрылу бұрышы деп атайды. Жатыс сипаты бойынша пайдалы қазба денелеріне (тау жынысытар сияқты) көлбеу, еңіс (моноклин), қатпарлы және қатпарлы-жарылымды жатады. Пайдалы қазба денелерінің жатые жағдайын сипаттағанда кен-геологиялық сипаттамасы ретінде олардың жатые элементтерінің орташа мәндерін ғана емес, өзгергіштігін де ескеру ке- рек. Кеннің үстамдылығы (біркелкілігі) пайдалы қазбаның оның жұмыстық контуры (немесе қалындығы) ауқымындағы өзгергіштік (немесе ұдайылық) дәрежесін сипаттайды. Осы тұрғыдан алғанда жатынның төрт типі бөлінеді: 1) үстамды - пайдалы қазба денесінің ауқымында оның барлық ауданы (және қалыңдығы) бойынша пайдалы қаз- баны өндіруге келмейтін бөлікшелері болмайды; 2) біршама үстамды - жүмыстық контур ауқымында кенденуі бойынша өндіруге жарамсыз немесе кенсіз бөлікшелер кездескенімен, Мұндай бөлікшелердің жал- пы ауданы пайдалы қазба денесінің жалпы ауданының 25% шамасынан аспайды; 3) үстамсыз - жүмыстық контур ішінде қалыңдығы бойынша өндіруге келмейтін (немесе кенсіз тау жынысы- тар) бөлікшелері 25-50% болады; 4) өте үстамсыз - бейкондициялық бөлікшелердің не- месе кенсіз тау жынысытардың ауданы жатынның барлық ауданының 50%-нан асады. Кенденудің үстамдьшығы кенділіктің аудандық неме- се көлемдік коэффициентімен (Кр) де сипатталуы мүмкін: үстамды - Кр > 0,9; біршама үстамды - Кр = 0,75-0,9; үстам-сыз - Кр = 0,5-0,75 және өте үстамсыз - Кр< 0,5. Сыйыстырушы тау жынысытар мен жасы бойынша ара- қатынасына қарай кен денелері (және кенорындар) екі топңа бөлінеді: сингенезисті және эпигенезисті (1.1-кес- те). Пайдалы қазба денелері пішінінің жіктелімі Геометриялық белгілері бойынша Сыйыстырушы тау жынысытармен қатынасы бойынша сингенезисті эпигенезисті Изометрлі Шток, ұя Шток, ұя, штокверг Тақта төрізді Қабат, линза Желі, линза, жасмық Құбыр тәрізді - Қүбыр, кен бағанасы Сингенезисті денелер өздерін қоршаған тау жынысы- тармен бір уақытта немесе соған жақын уақытта қалып- тасады. Мұның мысалы ретінде барлық шөгінді кено- рындарды айтуға болады. Эпигенезисті денелер деп өздерін сыйыстырушы тау- жыныстардан кейін жаралғандарды айтады. Бұл топқа әр түрлі желілер мен алмасты жарылыс қүбырлары жа- тады. Сыйыстырушы тау жынысытардың жатые жағдайлары мен құрылымдар элементтерінің арақатынасы бойынша үйлесімді және қиюшы денелер болып бөлінеді. Қиюиіы денелер - тау жынысытарды қиып орналасатын немесе жатые жағдайлары өздерін сыйыстырушы тау- жыные пен құрылым элементтерінің жатые жағдайы- нан едәуір ауытқитын пайдалы қазбалар. Қиып орнала- сатын денелер сыйыстырушы тау жынысытармен салыс- тырғанда эпигенезисті болады. Үйлесімді денелер арасында толың үйлесімді жатын- дар бөлінеді. Ондай пайдалы қазба сыйыстырушы таужы- ныстың жатые жағдайларымен (және элементтерімен) толық үйлесімді болады. Мұндай денелер өздерін сыйыс- тырушы тау жынысытармен сингенезисті жаралады (іс жү- зінде барлық шөгінді кенорындар осындай). Эпигенезисті денелер осы белгілері бойынша үш түрге бөлінеді: 1) үйлесімді немесе сыйыстырушы тау жынысытар қа- баттылығының элементтерімен үйлесімдіге жақын (ми- нералданған қабаттар, гидротермалық шөгінді және инфильтрациялық кенорындар); 2) қапталдас тау жынысытар қабатталуымен үйлесімсіз, бірақ әр түрлі құрамды немесе генезисті тау жынысытар- дың жапсарлық беттерімен үйлесімді (стратификаттал- ған интрузиялардағы , скарндардағы, морудың қалдық кенорындарындағы денелер, т.б.); 3) қапталдас тау жынысытар қабаттарымен үйлесімсіз немесе қабаттылықсыз тау жынысытарда жататын, бірақ кен сыйыстырушы құрылымдардың жатые жағдайла- рымен немесе орналасуымен үйлесімді (әр түрлі ретті тектоникалық жарықшақтармен, жарықшақтардың бір-бірімен қиылысуымен, қатпарлардың қүлыптық бөліктерімен, т.б.) Жатые тереңдігі - тік бағы т бойынша жер бетінен пайдалы қазба денелерінің жоғарғы шетіне дейінгі тереңдік. Осыған байланысты кен денелері беткі (жер бе- тіне шығатын), жер беті мақы (тереңдігі 100 м-ге дейін) және терең жатқан (тереңдігі жер бетінен 100 м-ден аса- ды) түрлерге бөлінеді. Кеннің таралу тереңдігі - жер бетінен кенденудің төменгі шекарасына дейінгі қашықтық. Кенденудің қү- лашы - таралу тереңдігі мен жатые тереңдігінің айырма- сы. Кез келген пішінді кен денелері кейде минералдану- Дан кейінгі тектоникалық деформаңиялармен бүзылып, кенорындардың бастапқы ңүрылымын күрделендіреді және кен қазу жүмыстарын жүргізгенде көбінесе айтар-лыңтай қиындық туындатады. Біріншіден, олар кен де- неле'рінің пішінін өзгертеді, өндіріс жағдайларын на- шарлатады немесе өндіру мүмкіндігінен айырады. Екін- шіден, тектоникалық бүзылыс белдемдерімен грунт суы қозғалады. Үшіншіден, Мұндай белдемдерде пайдалы қазба мыжылады әрі уатылады, оның сапасы нашарлай- ды, кен үңгімелерін қазу және бекіту қиындайды. Минералданудан кейінгі тектоникалық бүзылыстар (деформациялар) қатпарлы және айырылымды түрлерге бөлінеді. Қатпарлы бүзылыстар металл, бейметалл мен көмірдің шөгінді кенорындарына ерекше тән. Егер Мұн- дай бүзылыстарга иілмейтін қатаң пайдалы қазба (темір кені, әктас) үшыраса, қабат қалыңдығының өзгерісі бай- қалмайды. Пластикалық пайдалы қазбалардың қатпар- лы деформаңиялануы кезінде (гипс, көмір, тұз, графит), қабаттардың қалыңдығы қанаттарында азаяды, ал қат- пар қүлыптарында үлкейеді. Кенорындарда ең көп таралған айырылымды бүзылыс- тар: лықсымалар, қаусырмалар және ығыспалар. Олар экзогендік кенорындарға да, эногендіктерге де тән. Көбі- несе әр түрлі бүзылыстардың комбинациялары кездеседі. Лықсымалар мен қаусырмалар жатындардың және жыл- жытушысының созылымдарымен арақатынасы бойынша бойлық, көлденең және диагональды түрлерге бөлінеді. Айырылымды тектоникалық бүзылыстарды зерттеген кезде жекелеген блоктардың жылжу бағытын аньщтаудың мақызы үлкен. Бұл пайдалы қазба денесінің ығысқан бөлігін табуға көмектеседі. Осы мақсатта қабаттардың бүктелуі (пластикалық тау жынысытардың қабаттары көбінесе қозғалыс бағытында бүктеледі), сырту айнасындағы атыздар (атыздардың тереңдігі қозғалыс бағытында азаяды), үйкеліс сазшасындағы "қабаттылықтың" багдарлануы, т.б. осындай геологиялық және құрьшымдық белгілер пайдал анылады.

3 барлау – пайдалы қазбалар кен орындарының өнеркәсіптік маңызын бағалай отырып, оларды іздеумен және геологиялық зерттеумен байланысты жұмыстар (операциялар); барлауға арналған үлгілік келісімшарт – барлау құқығы осы Заңға сәйкес оңайлатылған тәртіппен берілетін тұлғамен құзыретті орган бекітетін нысан бойынша жасалатын келісімшарт; барлаумен және (немесе) өндірумен байланысты жерасты құрылыстарын салу және (немесе) пайдалану – барлау және (немесе) өндіру жөніндегі жұмыстардың нәтижесінде түзілетін, барлауға және (немесе) өндіруге арналып бекітілген жобалау құжатына сәйкес өндірістік қалдықтарды көмуге және жиып қоюға арналған жерасты құрылыстарын салу және (немесе) пайдалану жөніндегі жұмыстар;       6) барлаумен және (немесе) өндірумен байланысты емес жерасты құрылыстарын салу және (немесе) пайдалану - мұнай мен газды сақтау үшін жерасты немесе топырақ қабатынан төмен тереңдіктегі құрылыстар, тоннельдер, метрополитендер, қорларды жасанды толтыру үшін жер қойнауына жерасты суларын айдауға арналған құрылыстар, қатты, сұйық және радиоактивті қалдықтарды, зиянды улы заттарды көму мен жиып қою және сарқынды әрі өнеркәсіптік суларды жер қойнауына ағызу үшін өңделген қазба қалдықтарының қоймаларын, шөгінді қоймаларын салу және (немесе) пайдалану жөніндегі жұмыстар;

№ 18 емтихан билеті

1. Тау жыныстарындағы жарыктар (ауысусыз үзілістер)

2. Постмагмалық кенорындардың формациялық-генетикалық бөлінуі.

3. Жер қойнауын және қоршаған ортаны қорғау.

31. Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес жер қойнауы мен оның құрамындағы пайдалы қазбалар мемлекет меншігінде болады.

Жер қойнауына мемлекеттік меншік Қазақстан Республикасының мемлекеттік егемендігін құрайтын негіздердің бірі болып табылады. Мемлекет осы Заңда көзделген негіздерде, жағдайлар мен шектерде жер қойнауына қолжетімділікті қамтамасыз етеді.

2. Егер осы Заңда және келісімшартта өзгеше көзделмеген болса, минералдық шикізат жер қойнауын пайдаланушыға меншік құқығында (Қазақстан Республикасының мемлекеттік кәсіпорнына - шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару құқығында) тиесілі болады.

3. Техногендік минералдық түзілімдер жер қойнауын пайдаланушының меншігі болып табылады. Техногендік минералдық түзілімдерді игеру кезінде жер қойнауын пайдаланушы не техногендік минералдық түзілімдерге меншік құқығы бар үшінші тұлға техногендік минералдық түзілімдер құрамында болатын және оларды алу, пайдалану (өткізу) жер қойнауын пайдалануға арналған келісімшарттың талаптарында көзделмеген пайдалы қазбалардың қорына қатысты жер қойнауының мемлекеттік сараптамасын жүргізуге және құзыретті органмен келісімшарт жасасуға міндетті.

4. 1992 жылғы 30 мамырға дейін қоймаға қойылған немесе минералдық ресурстардың мемлекеттік қорына қосылған техногендік минералдық түзілімдер мемлекет меншігі болып табылады.

5. Мемлекет меншігіндегі техногендік минералдық түзілімдерден алынған пайдалы қазбаларға меншік құқығы келісімшартта айқындалады.

6. Минералдық шикізат, техногендік минералдық түзілімдер немесе пайдалы қазбалар өзіне меншік құқығында тиесілі жер қойнауын пайдаланушы минералдық шикізатқа, техногендік минералдық түзілімдерге немесе пайдалы қазбаларға иелік етуге, оларға қатысты Қазақстан Республикасының заңнамасында тыйым салынбаған кез келген азаматтық-құқықтық мәмілелер жасасуға құқылы

№2 хаттама «30» 10 2014 ж.

№ 20 емтихан билеті

1. Жарықтардың жіктелуі - геометриялық (бітімдік ерекшеліктері мен колбеулік бқрышына

байланыстары), генетикалық (неотектоникалық және тектоникалық жарықтар), кливаж (анықтамасы, түрлері), қатпарлы құрылымдармен арақатынастық зандылыктары

2. Титаномагнетит магнетит-ильменит кендерінің пайда болуы.

3. Мемлекеттік Жер қойнауы қоры.

№ 11 емтихан билеті

1.Деформациялар және кернеулер. Деформация түрлері

2. Делювийлік шашылымдар пайда болуының жағдайлары және геологиялық құрылымы.

3. Кенорынды экономикалық бағалауға әсер ететін факторлар: қоры, минералды шикізат сапасы, оның технологиялық қасиеттері, өндірудің таукендік шарттары, кенорын ораналасқан ауданның географиялық экономикалық және экологиялық жағдайлары.

№ 1 емтихан билеті

1. Құрылымдық геология пәнінің теориялық және практикалық маңызы

2. Ертемагмалық кенорындардың пайда болуы

3. Жер қойнауын қорғаудың ресурстық, экономикалық, технологиялық, экологиялық және құқықтық факторлары. 1 Құрылымдық Геология — геотектониканың бір бөлімі. Жер қыртысы тау жыныстарының жатыс пішіндерін, тектоникалық қатпарлар мен жарылыстардың түрлерін, олардың орналасу заңдылықтары мен геологиялық пайда болу тегін, дамуы мен өзгеру тарихын зерттейді. Тау жыныстарының жатыс немесе құрылымдық пішіндері жер қыртысының қарапайым бөліктерін, яғни шөгінді жыныстардың жеке қабаттарын, магмалық дене бітімдерді, моноклинді қатпарларды, жеке жарықтарды, өзгеріске ұшыраған қабаттарды (лықсулар, ығысулар, бастырулар, т.б.) құрайды.^[1]

Құрылымдық пішіндер өзіндік табиғи өлшемдес геометриялық денелер болғандықтан, олардың өзара ара қатынастылығы өте қарапайымнан аса күрделіге дейін және үлкен қашықтықтардағы кешендер түрінде ұшырасады. Олардың сыртқы кейпі мен жатыс элементтері өзара салыстырылып, ұқсастықтары мен айырмашылықтары анықталып, морфологиялық белгілеріне қарай жіктеледі; құрылым түзілуге себепші болған қозғалыстар, тектоникалық күштердің бағыты мен түсірілу беті анықталады.

Құрылымдық Геология зерттеулері салыстырмалы-тарихи және өзге де әдістер бойынша іске асырылады. Геологиялық құрылымдар туралы деректер жер беті тау жыныстарын тікелей бақылаудан, бұрғы салудан, қазу жұмыстарынан және әр түрлі геофизикалық барлау нәтижелерінен жинақталады. Бұл материалдар көмегімен тау жыныстарының жер бетіндегі және терең қабаттарындағы жатыс элементтерін, жарықшақтар мен жарылыстарды бейнелейтін құрылымдық карта жасалынады. Ол пайдалы қазба байлықтарды іздеу үшін геол. барлау жұмыстарының бағытын анықтауға көмектеседі. Бұдан бөлек ол аймақтық геология,геоморфология, геотектоника, тарихи геология, т.б. геологиялық ғылымдардың жалпы проблемалары мен практикалық шараларын шешуге көмектеседі. Мұнда Құрылымдық Геология кен геометриясы, механика, минералогия, петрография, литология, геофизика мен эксперименттік геологияның деректеріне сүйене отырып, өз алдына геотектоника ғылымының жеке саласы ретінде дамиды. Ал геотектоника жер қыртысының құрылысы, қозғалысы мен дамуы жайлы ғылым болғандықтан, Құрылымдық Геология оның морфол. немесе құрылымдық жағын зерттейді.

Құрылымдық Геология жер қабатында седименттік, тектоникалық, атектоникалық, интрузиялық және метаморфтық құрылымдардың болатындығын анықтайды.Седименттік құрылымдар шөгінділердің жиылып тау жыныстары қабаттарына айналуынан түзіледі. Тектоникалық құрылымдар (қатпарлы жарылыстар) түрлі қозғалыстар әсерінен қабаттардың бұрынғы кейпі өзгеріп, деформациялануынан, жиырылуынан пайда болады. Оларға антиклиналдар, синклиналдар, т.б. жатады. Атектоник. құрылымдар түрлі беткі процестердің, гравитациялық күштердің, т.б. әсеріне байланысты құралады. Интрузия жыныстары сыртқы және ішкі құрылымдармен сипатталады. Эффузия жыныстарының құрылымдық элементтеріне лаваның параллельдігі, жыныстардың қабаттастығы, жігі, т.б. жатады. Метоморфтық жыныстардың құрылымында кристалдану, тақтатастағы жолақтылық, кливаж сияқты құрылымдық элементтер байқалады.

ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ГЕОЛОГИЯ — геотектониканың бір бөлімі. Жер қыртысы тау жыныстарының жатыс пішіндерін, тектоник. қатпарлар мен жарылыстардың түрлерін, олардың орналасу заңдылықтары мен геол. пайда болу тегін, дамуы мен өзгеру тарихын зерттейді. Тау жыныстарының жатыс немесе құрылымдық пішіндері жер қыртысының қарапайым бөліктерін, яғни шөгінді жыныстардың жеке қабаттарын, магмалық дене бітімдерді, моноклинді қатпарларды, жеке жарықтарды, өзгеріске ұшыраған қабаттарды (лықсулар, ығысулар, бастырулар, т.б.) құрайды. Құрылымдық пішіндер өзіндік табиғи өлшемдес геом. денелер болғандықтан, олардың өзара ара қатынастылығы өте қарапайымнан аса күрделіге дейін және үлкен қашықтықтардағы кешендер түрінде ұшырасады. Олардың сыртқы кейпі мен жатыс элементтері өзара салыстырылып, ұқ-састықтары мен айырмашылықтары анықталып, морфол. белгілеріне қарай жіктеледі; құрылым түзілуге себепші болған қозғалыстар, тектоник. күштердің бағыты мен түсірілу беті анықталады. Қ. г. зерттеулері салыстырмалы-тарихи және өзге де әдістер бойынша іске асырылады. Геол. құрылымдар туралы деректер жер беті тау жыныстарын тікелей бақылаудан, бұрғы салудан, қазу жұмыстарынан және әр түрлі геофиз. барлау нәтижелерінен жинақталады. Бұл материалдар көмегімен тау жыныстарының жер бетіндегі және терең қабаттарындағы жатыс элементтерін, жарықшақтар мен жарылыстарды бейнелейтін құрылымдық карта жасалынады. Ол пайдалы қазба байлықтарды іздеу үшін геол. барлау жұмыстарының бағытын анықтауға көмектеседі. Бұдан бөлек ол аймақтық геология, геоморфология, геотектоника, тарихи геология, т.б. геол. ғылымдардың жалпы проблемалары мен практик. шараларын шешуге көмектеседі. Мұнда Қ. г., кен геометриясы, механика, минералогия, петрография, литология, геофизика мен эксперименттік геологияның деректеріне сүйене отырып, өз алдына геотектоника ғылымының жеке саласы ретінде дамиды. Ал геотектоника жер қыртысының құрылысы, қозғалысы мен дамуы жайлы ғылым болғандықтан, Қ. г. оның морфол. немесе құрылымдық жағын зерттейді. Қ. г. жер қабатында седименттік, тектоник., атектоник., интрузиялық және метаморфтық құрылымдардың болатындығын анықтайды. Седименттік құрылымдар шөгінділердің жиылып тау жыныстары қабаттарына айналуынан түзіледі. Тектоник. құрылымдар (қатпарлы жарылыстар) түрлі қозғалыстар әсерінен қабаттардың бұрынғы кейпі өзгеріп, деформациялануынан, жиырылуынан пайда болады. Оларға антиклиналдар, синклиналдар, т.б. жатады. Атектоник. құрылымдар түрлі беткі процестердің, гравитац. күштердің, т.б. әсеріне байланысты құралады. Интрузия жыныстары сыртқы және ішкі құрылымдармен сипатталады. Эффузия жыныстарының құрылымдық элементтеріне лаваның параллельдігі, жыныстардың қабаттастығы, жігі, т.б. жатады. Метоморфтық жыныстардың құрылымында кристалдану, тақтатастағы жолақтылық, кливаж сияқты құрылымдық элементтер байқалады.

№ 2 емтихан билеті

1. Геологиялық карталар, түрлері

2. Магма пайда болуының физикалық-химиялық жағдайлары

3. Минералды шикізат қорлары туралы негізгі түсінік.

1 Геологиялық Карта — жер қыртысының геологиялық құрылысын белгілі бір масштабта графикалық бейнелеу. Геологиялық Карта геол. түсіру, геол. зерттеулер нәтижесінде жиылған материалдарды қорыту арқылы жасалады. Жер қыртысының құрылысы мен дамуы, ондағы кен байлықтарының таралу заңдылықтары туралы тұжырым жасауға, іздеу мен барлау, құрылыс, сумен қамтамасыз ету, мелиорация жұмыстарын жобалауға мүмкіндік береді. Геологиялық Картада тау жыныстарының құрамы мен жаралу тегі, олардың орналасу жағдайы, бір-бірімен жапсарласу сипаты, белгілі түстер, арнаулы ұсақ сызықшалар, әріптер, цифрлар арқылы көрсетіледі. Түрлі түстер жыныстардың геол. жасын, ал сызықшалар литол. құрамын көрсетеді. Барлық шартты белгілер мен олардың түсінігі картаның жиегінде белгілі бір тәртіппен жазылады. Геологиялық Карталар антропоген (төрттік) шөгінділерінің Геологиялық Картасы, литологиялық карта, палеогеографиялық карта, инженерлік геология картасы, кен байлықтар картасы болып бөлінеді. Антропоген шөгінділерінің к-сында осы жыныстардың жасы, құрамы, қалыңдығы, жаралу тегі, мұз басу сатылары, теңіз трансгрессиялары мен регрессиялары, көп жылдық тоңның таралу шектері белгіленеді. Литол. карталарда түп жыныстардың заттық құрамы мен жатыс элементтері белгіленеді. Палеогеогр. карталарда Жер тарихының белгілі кезеңдеріндегі құрлық пен теңізді аудандары, оларда жиылған түрлі шөгінділердің құрамы, қалыңдығы көрсетіледі. Инженерлік геол. карталарында тау жыныстарының құрамы, жасы және физ. қасиеттері (қуыстылығы, су өткізгіштігі, т.б.) көрсетіледі. Кен байлықтары түрлерінің орналасу заңдылықтарын көрсетеді, белгілі бір аудандардың геол. құрылысы негізінде кен байлықтары табылуы мүмкіндігіне тиісті баға беріледі. Геологиялық Карталар масштабына қарай шолу, ұсақ, орта, ірі, дәл масштабты болып бөлінеді. Геол. шолу картасы (1:1000 000 және одан ұсақ) мен ұсақ масштабты (1000000 және 500000). Геологиялық Карталар белгілі бір аймақтың, мемлекеттің, құрлықтың не бүкіл дүние жүзінің геол. құрлысы жөнінде түсінік береді. Орта масштабты (1:100000, 1:200000) Геологиялық Карталарда белгілі бір ауданның геол. құрлысының негізгі сипаттары және олардағы кен байлықтарының болжамды мөлшері көрсетіледі. Ірі масштабты (1:50000, 1:25000) Геологиялық Карталар кен орындарының табылу келешегі бар, а. ш-на игерілетін, қалалар мен кәсіпорындар салынатын аудандардың геол. құрылысын толық сипаттау үшін жасалады. Дәл Геологиялық Карталар (1:10000 және одан ірілері) кен денелерінің орналасу заңдылықтарын анықтауға, кен байлықтар қорын есептеуге, кәсіпорындар, тұрғын және қоғамдық үйлер құрлысының тех. жобаларына байланысты мәселелерді шешуге мүмкіндік береді. Геологиялық Картаға стратигр. бағана мен геол. қималар беріледі. Қималардың масштабы мен шартты белгілері картаға сәйкес келуі тиіс. Қазақстанның аумағы әр түрлі масштабтағы Геологиялық Картамен түгел қамтылған.

2 магма (грекше “магма” — қою май, қамыр деген сөз) дегеніміз еріген газдармен қаныққан, негізгі құрамы силикаттық балқыған қою заттар. Магманың құрамында жер қыртысын құрайтын химиялық элементтердің (оттегі, кремний, алюминий, темір, кальций, магний, калий, натрий) барлығы да кездеседі. Әсіресе, ұшпалы (жеңіл) компоненттердің (су буы, күкіртті қосындылар, көмірқышқыл газы, хлорлы және фторлы сутегі, хлорлы аммоний, сутегі, азот және т. б.) көптігімен сипатталады. Олар жердің ішкі терең қойнауында байқалатын өте жоғары қысым күштеріне байланысты еріген күйде кездеседі. Бұл жағдай магманың қоюлырын азайтып, оның қозғалу немесе жылжу жылдамдығының (химиялық активтігі) өсуіне әсерін тигізеді. Эксперименттік зерттеулер бойынша, магманың құрамындағы ұшпалы компоненттердің мөлшері 12%-ке дейін жетеді. Қазіргі кездегі көзқарас бойынша, жер қыртысын немесе мантия қабатын құрайтын заттар термодинамикалық жағдайлардың (қысым және температура) өзгерістері нәтижесінде белгілі бір аймақтарда периодты түрде әлсін-әлсін балқу әрекеттеріне ұшырап отырады. Жер қойнауына тереңдеген сайын температура белгілі бір заңдылық бойынша, біртіндеп артып отыратындығы белгілі. Мысалы, 100 км-лік тереңдікте температура 1300—1500°С шамасына дейін көтеріледі. Осы жағдайда, егер қысымның шамасы атмосфералық қысымға тең келетін болса, тау жыныстары балқыған күйде болар еді. Бірақ, мұндай тереңдікте байқалатын қысымның шамасы тау жыныстарының балқу температурасынан әлдеқайда жоғары болғандықтан (мыңдаған мегапаскаль), олар балқыған күйге ауыса алмайды. Белгілі бір аудандарда тектоникалық ірі жарықтардың пайда болуына байланысты қысымның кенеттен күрт төмендеуі немесе басқа себептермен температураның жоғарылауы заттардың сұйық күйге ауысып, магмалық ошақтардың пайда болуына әкеледі. Әдетте, алғашқы (түпкі) магмалық ошақтар жер қыртысының төменгі қабаттарында немесе жоғарғы мантияның астеносфера қабатында астенолиттер түрінде құралады. Олар жер қыртысының жоғарғы қабаттарына қарай көтеріліп, қайта қалыптасқан жағдайда аралық магмалық ошақтар пайда болады. Сонымен, магматизм әректтёрі тектоникалық қозралыстармен тікелей байланыста болып, геосинклиналдық аймақтарда жиі байқалады.

Жер қойнауында температураның жоғарылауы әр түрлі физикалық-химиялық әрекеттермен байланысты түсіндіріледі: 1) радиоактивті элементтердің ыдырауы, нәтижесінде бөлінетін жылу мөлшеріне; 2) гравитациялық жіктелу кезінде және т. б. химиялық реакциялар кезінде бөлінетін жылуға байланысты.

Магманың жоғарғы қабаттарда көтерілуі, гидростатикалық қысым күштерімен және тау жыныстарының (қатты күйден балқыған күйге ауысқан жағдайда) жалпы көлемінің ұлғаюымен байланысты деп саналады. Магмалық ошақтар әр түрлі термодинамикалық жағдайда және әр түрлі тереңдікте әр түрлі заттар негізінде құралады. Соған байланысты жер қыртысында кездесетін магмалық тау жыныстарының алуан түрлі болатындығы ең алғашқы магмалық ошақтардың түрлері мен құрамы қандай болған? — деген заңды сұрақ туғызады.

Бұл сұраққа тікелей жауап беретін ортақ пікір геология ғылымында әлі қалыптаса қойған жоқ. Қейбір ғалымдар (В. Н. Лодочников) химиялық құрамы әр түрлі магмалық жыныстардың жеке топтарына сәйкес келетін алғашқы магманың өзіндік жеке түрлері болады деп санаса, басқа бір ғалымдар тобы (Н. Боуэн, А. Н. Заварицкий) табиғатта тау жыныстарының барлық түрлері алғашқы құрамы негізді (базальттық) ортақ магмадан құралады деп санайды.

Жер бетінде көптеп кездесетін эффузивтік (базальтты) жыныстар алғашқы базальттық магманың өзгермеген түрі деп саналса, ал интрузивтік граниттер алғашқы базальттық магманың біртіндеп өзгеруіне, жіктелуіне байланысты түзіледі деп түсіндіріледі.

Қазіргі кездегі зерттеушілердің көпшілігі ғалым Ф.Ю. Левинсон—Лессингтің (1920) пікіріне сәйкес, алғашқы магма құрамына қарай екі түрлі болып (базальттық және граниттік) кездеседі. Олар бір-бірінен химиялық құрамына және физикалық қасиеттерінің ерекшеліктеріне қарай ажыратылады. Қышқыл (граниттік) магма негіздік (базальттық) магмаға қарағанда, жеңілірек, қоюырақ және ұшпалы компоненттерге (газдарға) бай болып келеді. Базальттық магма ошақтары жоғарғы мантия қабатында, ал граниттік магмалар жер қыртысында түзіледі деп санайды. Американ ғалымы А- Холмстың пікірі бойынша, алғашқы магма құрамына қарай базальттық, граниттік және перидотиттік болып үш түрге бөлінеді.

Перидотиттік магманың болу мүмкіндігі жер қыртысының жеке аудандарында кездесетін ультранегізді белдеулерді зерттеу негізінде дәлелденеді. Олардың химиялық құрамы базальттық магма негізінде құралған ультранегізді жыныстармен салыстырғанда, өзіндік ерекшеліктерімен ажыратылады. Қазіргі кезде магмалық жыныстардың жалпы жер бетінде таралу мөлшерін көрсететін деректер (бүкіл жер шарын түгел қамтитын) әлі де толық емес.

Ең ірі екі мемлекетте (АҚШ, ТМД) жүргізілген есептеулер бойынша, магмалық жыныстардың таралуы

Магмалық жыныстардың басты тұрлерінің АҚШ және ТМД аумақтарында таралу (%) көрсеткіші (А. Н. Заварицкий)

VI. 2-кестеде көрсетілген. А. Б. Ронов пен А. А. Ярошевскийдің есептеулері бойынша, жер қыртысының жалпы көлемінің 10,4%—граниттер; 11,2% — гранодиориттер мен диориттер; 42,2% — габбро, базальттар және т. б. құрамы негіздік жыныстар; 0,4%—сиениттер мен нефелинді сиениттер; 0,2%—дуниттер мен перидотиттер құрайды. Бұл деректерге қарағанда құрамы қышқыл және негіздік жыныстардың жер қыртысында ең көп таралғандығын көруге болады. Олардың ішінде қышқыл жыныстардың арасында интрузивтік жыныстар (граниттер мен гранодиориттер), ал негіздік жыныстардың арасында эффузивтер (базальттар) жиірек кездеседі.

Қазіргі уақытта тау жыныстарының алуан түрлілігІ алғашқы магманың дифференциациялық (жіктелу), сонымен қатар ассимиляциялық және гибридизациялық процестерімен тікелей байланысты деп түсіндіріледі.

Магманыц дифференциациялық жіктелуі деп, біртекті алғашқы балқыманың химиялық құрамы әр түрлі фракцияларға бөлініп, соған сәйкес олардан минералдық құрамы өзгеше әр түрлі тау жыныстарының түзілуін айтады.

Магманың жіктелуі алғашқы кристалдардың түзілуіне дейін де (ликвация) және кристалдардың түзілу барысында да (кристаллизациялық жіктелу) жүріп жатады.

Ликвациялық процесс кезінде магма құрамына және меншікті салмағына қарай өзара араласпайтын екі түрлі фракцияға ажырайды: ауыр салмақты темірлі-магнийлі қосындылар төмен қарай ағып ығысады, ал салмағы жеңілірек қышқылды қосындылар жоғарры қабаттарда жиналады.

Кристаллизациялық дифференциация магманың кристалдарға жіктелуімен аяқталады. Магманың салқындап суыну барысында, оның жоғарғы бөліктерінде ең алдымен балқуы қиын, температурасы жоғары және салмағы ауыр силикаттар (темірлі-магнийлі силикаттар және негіздік плагиоклаздар) кристалдар түрінде түзіледі. Кейінірек, оңай балқитын жеңіл салмақты силикаттар (калийлі дала шпаттары және кварц) кристалданады. Кристалдану барысында ауыр салмақты минералдар балқыманың төменгі қабаттарына ауысады, ал қалдық магманың құрамында темірлі-магнийлі қосындылар азайып, кремнийлі қосындылар көбейеді. Сонымен, гравитациялық жіктелуге байланысты, негізді магманың кристалдануы нәтижесінде, төменгі қабаттарда ультра-негізді жыныстар, ал жоғарғы қабаттарда диорит, сиенит, кейде граниттер де түзіледі.

Дифференциациялық процестер терең қабаттарда (магмалық ошақтарда) және жер қыртысының жоғарғы бөліктерінде де жүріп жатады.

Магмалық ошақтарда байқалатын дифференциациялық жіктелу нәтижесінде алғашқы магмадан бөлініп шыққан заттар құрамы әр түрлі жыныстар түрінде кристалданып өзіндік пішіні бар ірілі-ұсақты денелер құрайды.

Ал жер қыртысының жоғары бөліктерінде, магмалық камерада байқалатын дифференциациялық жіктелу кезінде, тау жыныстарының қат-қабат массивтері құралады. Мұндай қабаттардан массивтерді құрайтын тау жыныстарының негізділігі төменнен жоғары қарай барытта біртіндеп азайып отырады.

Магмамен жапсарлас және кездейсоқ жыныстардың (ксенолит) магма қызуына ұшырап, соның нәтижесінде балқып қатая келе қайтадан кристалдануы ассимиляция деп аталады. Бұл процестердің нәтижесінде алғашқы магма өзінің бастапқы құрамын өзгертіп, тау жыныстарының жаңа түрлері пайда болады.

Гибридизация деп, магмамен жапсарлас жыныстардың ыстық магма әсеріне байланысты жартылай балқып әр түрлі өзгерістерге ұшырауын айтады. Бұл процестердің барысында будандастырылған жыныстар түзіледі. Олардың құрамы таза магмалық жыныстармен салыстырғанда өзгеше болып келеді. Көпшілік жағдайда жапсарлас жыныстардың кесек бөлшектері ерімеген күйінде қалдық жыныстар (ксенолиттер) түрінде бірге кездеседі.

Магмалық денелердің сырт көрінісі әр түрлі болып келеді. Әсіресе, интрузивтік денелер алуан түрлі пішінде кездеседі. Тау жыныстарының кеңістікте орналасу жағдайына қарай олардың қандай генетикалық топқа жататындығын анықтауға болады.

3    Адамзат  қоғамының  минералды – шикізат  ресурстарын  пайдаланбай  өмір  сүруі  мүмкін  емес. Пайдалы  қазбалар  қалпына  келтірілмейтін  ресурстарға  жатады. Ал  бұл  олардың  көпшілігінің  қорларының  уақыт  өте  келе  толығымен   таусылуы  мүмкін  екендігін  көрсетеді.

Қазақстан – жердегі  минералды – шикізат   базасына  бай  аздапған  елдердің  бірі. Әлемдегі  алынатын  55 түрлі  пайдалы  қазбалардың  ( олардың  29 –ы металдар) Қазақстанда  39 –ы  алынады. Салыстырмалы  түрде  алсақ  жоғар  көрсеткіштер  тек  Ресейде – 49, Қытайда – 45, Австралия  және  АҚШ – 42, Бразилия – 41  түрлі  пайдалы  қазбалар  өндіріледі. Қазақстанның минералдық-шикізаттық кешені әлемдік минералды шикізат балансында айтарлықтай  күшті  позицияға ие,  әлемдік минералды шикізат рыногы­ның дамуы мен ұлғаюына үлкен ықпал ете алады. Энергетика және минералдық ресурстар министрлігі геология және жер қойнауын игеру комитетінің ақпараттық-талдау орталығының мәліметтері (2003 ж.) бойынша әлемдік зерттелген қор жөнінен Қазақстанның алар үлесі мынадай:

алтын – 2,7% (әлемде 8-орында), күміс – 16%, мыс 7,1%, марганец – 30% (2-орын), қорғасын – 22%, мырыш – 15,2%, барит – 47,2% (1-орын), темір – 6%, кобальт – 3,9% (5-орын), хром – 37,6% (8-орын), боксит – 1,4% (10-орын), никель – 1,4% (12-орын).

Минералды шикізат өнімдерін өндіру және алу жөнінен республика хром бойынша екінші орында, титан бойынша – екінші-үшінші, мырыш және қорғасын бойынша – алтыншы, марганец бойынша – сегізінші,  күміс бойынша тоғызыншы орында. Жер  қойнауларын  қорғау  мәселесі  литосфера  қабаттарынан  минералды шикізатты  рудалы  және  рудалы  емес  пайдалы  қазбалар  түрінде  неғұрлым  толығымен  айырып  алуды  қамтамасыз  ететін  шаралардың  жиынтығын  қамтиды. Жер  қойнауларын  қорғау  жөніндегі  шаралар  кешені  сондай – ақ  рельеф  формасының  сақталуын,  геодинамикалық  процестердің  көрініс  табуда  жоюын  қамтиды.

Осыған  байланысты  пайдалы  қазбалардың  кен  орындарын  кешенді  түрде  өңдеу , минералды  шикізатты  өндіру , өңдеу , және  тасымалдау  кезінде  шығынды  жан–жақты  жоюға  ұмтылу  жер  қойнауын  эксплатациялаудың  басты  қағидасы  болуға  тиіс.Бұл  шығындар  неғұрлым  аз  болған  сайын, соғұрлым  көп  пайдалы  қазбалар  болашақ  ұрпақтың  қажеттіліктерін  қанағаттандыру  мақсатында  жер  қойнауында  қала  береді .

Жер  қойнауын  пайдалану  мен  қорғау  тәртібі  мен  мән  жайларын  реттейтін  және  олардың  рациональды , кешенді  пайдаланылуына және  экологиялық  зардаптың  алдын  алуға  бағытталған  құқықтық  нормалар  бар.Табиғатты  қорғау  аясындағы  тау –кен  игеру  қызметі  Жер  қойнауы  және  жер  қойнауын  пайдалану  туралы  Қ Р заңымен  реттеледі.

№ 3 емтихан билеті

1. Жер қыртысындағы қабатты құрылымдар.

2. Постмагмалық кенорындардың формациялық-генетикалық бөлінуі.

3. Пайдалы қазбаларды өндіру және тау кен бизнесіндегі бәсекелестіктің ерекшеліктері

1 Жер қыртысының құрылымдық элементтері. Жер қыртысының ең басты құрылымдық элементтері — материктер мен мұхиттар болып саналады. Олардың пайда болу жолдары осы уақытқа дейін толық шешілмеген проблемалардың бірі. Бұл проблеманың. шешілуі Жер қойнауында дамылсыз жүріп жатқан геологиялық процестердің динамикалық механизмін дұрыс түсіне білумен тікелей байланысты.

Планетамыздың ішкі құрылысының өзіндік ерекшеліктері мен даму заңдылықтарын және геодинамикалық қоғалыс механизмін, әсерелеп айтсақ, Жер қойнауының архитектурасын зерттейтін геологияның бір саласын геотектоника деп атайды.

Тектоникалық қозғалыстар: тербелмелі (эпойрогендік), катпар түзуші және үзілмелі-жарылмалы құрылымдар түзетін қозғалыстар болып ажыратылады.

Континенттерді құрайтын геотектоникалық ірі құрылымдар қатарына платформаларды, қатпарлы таулы аймақтарды және геосинклиналды аймақтарды жатқызуға болады. Платформа (француз тілінде “плат” — тегіс, “форм” — пішінді деген мағынаны білдіреді) көптеген жағдайда, екі ярустан құралатын тегіс пішінді, магмалық және тектоникалық әрекеттердің әлсіздігімен гипатталатын, тыныштық күйге ауысқан құрылым болып саналады. Олар геосинклиналды аймақтардың даму барысында, оның ең соңғы даму сатысы “орогенездік” этаптан кейін барып пайда болады. Жасына қарай, төменгі ярус — ескі, фундамент қабатынан құралған болса, ал екінші (жоғарғы) ярус — жас жамылғы қабатынан құралады. Фундамент қабаты әбден қатпарлан ған (метаморфтық әрекеттердің нәтижесінде алғашқы магмалық және шөгінді тау жыныстарынық азды-көпті өзгеріп, қайтадан кристалдануынан пайда болған) әр түрлі метаморфтық тау жыныстарынан қүралады. Жамылғы қабатын құрайтын екінші ярус көлбеу орналасқан жас шөгінді жыныстардан тұрады. Екі ярустан кұралатын платформалық аймақтар “цлита” деп аталады. Олар (бір кездерде, геотектоникалық тербелмелі қозғалыстардың нәтижесінде төмен шөгіп, теңіз суы ас-тында қалған, соған байланысты шөгінді жыныстардың қалың қабаттарымен жабылған) ескі қатпарлы-таулы аймақтардың орнында пайда болады. Қейде, фундамент Қабатын құрайтын метаморфтық тау жыныстары (граниттер, гранитті-гнейстер, кристалды тақтатастар, амфиболиттер, мраморлар және т. б.) жер бетіне шығып жатады. Олар қалқандар (щиттер) деп аталады. Мыса-лы, орыс платформасында Балтық, Сібір платформасында — Алдан, Солтүстік Америка платформасында — Канада қалқандарын және т. б. атап өтуге болады.

Плиталар құрамында жамылғы қабатында кездесетін құрылым-дық элементтер — дөңес пішінді, бірақ жайпақ пішінді антиклиздер мен ойық пішінді синеклиздер болып саналады.

Антиклиздер қатарында Украина, Воронеж тәрізді, ал синеклиз-дер қатарында Москва, Вилюй және т. б. құрылымдарды мысалға келтіруге болады.

Геосинклиналдар ұзынша (бірнеше жүздеген км-ге) созылып жатқан қозғалмалы аймақтар болып саналады. Мұндай аймақтарда магматизм және метаморфизм процестері жиі байқалып, өте қарқынды дамиды. Геосинклиналды аймақтардың даму барысында екі кезең, айқын ажыратылады. Бірінші кезеңде иілу-майысу про- цесі басым болып, соған байланысты сулы ортада шөгінді жыныс-тардың қалың қабаттары жиналады. Екінші кезеңде жалпы көтерілу және қатпарлану процестерінің нәтижесінде, қатпарлы-таулы аймақтардың пайда болуымен аяқталады. Бұл кезең — тау құрылу немесе “орогенез” (грек тілінде “орос” — тау, “генезис” — құрылу) кезеңі деп аталады. Кейінірек мұндай таулар әр түрлі тектоникалық жарылыстарға ұшырап, қатпарлы-жақпарлы тауларға айналады. Қатпарлы таулы аймақтардың ең басты құрылымдық элементтері антиклинорий және синклинорий болып саналады. Рарыштық съемкалар кезінде платформалық аймақтарда сақина тәрізді ерекше пішіндердін, болатындығы анықталды. Мүндай құрылымдардың Ай мен Марс бетінде де кездесетіндігі бұрынғы ғарыштық зерттеулер кезінде-ақ белгілі болған еді. Олардың пайда болуы метеориттермен байланысты деп саналады.

Мұхиттарда кездесетін негізгі құрылымдар мұхиторталық тау жоталары, мұхиттық терең сулы шұңғымалар (желобтар), мұхиттық аралдар тізбегі немесе аралдық доғалар және мұхиттық ойпаттар мен қазан-шұңқырлар болып саналады.

Материктер мен мұхиттардың пайда болуын (X. 1-кесте) және олардың морфологиялық, тектоникалық құрылыстарының өзіндік айырмашылықтарын, сонымен қатар геодинамикалық процестердің ерекшеліктерін түсіндіретін геотектоникалық болжамдар алуан түрлі. XIX— XX ғ. ғ. аралығында ең көп тараған болжам — контракциялық болжам болып табылады, ал XX ғ. мобилизм кең таралып, материктер дрейфін (жылжып, орын ауыстыру немесе көшіп жүру) дәлелдеуге арналған зерттеулер көбейе бастады. 1960—1970 жылдары “Жаңа глабальдық тектоника” немесе “Литосфералық плиталар тектоникасы” атты мобилистік концепция тез қалыптасып, қазіргі кезде қызу даму үстінде.

№ 4 емтихан билеті

1. Қабат элементтері. Қабаттастықтың түрлері, қабаттың құрылысы

2. Скарнды денелердің геологиялық позициясы, құрылымы және минералдық құрамы.

3. Азаматтық құқықтың ұстаным көздері, субьектері мен обьектері.

3 Азаматтық құқық — құқықтың мүліктік қарым-қатынастарды және солармен байланысты жеке мүліктік емес қарым-қатынастарды, мыс., азаматтың немесе заңды тұлғаның ар-намысын, абыройын, іскерлік беделін қорғау және т.б. реттейтін саласы. Азаматтық заңдармен реттелетін қарым-қатынастардың қатысушылары азаматтар, заңды Тұлғалар, мемлекет, сондай-ақ әкімшілік-территория бөліністер болып табылады. Азаматтық құқық олардың тең құқылығын, меншіктеріне қол сұғылмауын, жеке ісіне кімнің болса да өктемдікпен араласуына жол берілмеуін, азаматтық құқыларының кедергісіз жүзеге асырылуын, бұзылған құқыларының қалпына келтірілуін, оларды соттың қорғауы қажеттігін тануға негізделеді. Азаматтар мен заңды тұлғалар өз мүдделерін көздей отырып, азаматтық құқыларын ерікті түрде иеленеді және оларды жүзеге асырады. Сонымен қатар, Азаматтық құқық кәсіпкерлік қызмет саласында туындайтын қарым-қатынастарды да реттейді. Азаматтық құқықтың қайнар көздері дегеніміз- азаматтық құқықтық нормалардан тұратын нормативтік-құықтыө зат.

Қазақстан Республикасында Азаматтық кодекс әрекет етеді. Азаматтық заңнама неден тұратыны Азаматтық кодекстің 3-бабында көрсетілген. Азаматтық кодекс екі: жалпы және ерекше бөлімінен тұрады. Азаматтық кодекстің жалпы бөлімі 1994 жылғы 27 желтоқсанда қабылданып, 1 наурыздағы Қаулысымен қолдануға еңгізілген болатын. Республикада азаматтық-құқықтық қатынастарды реттейтін көптеген заңдар, заңға қосымша нормативтік актілер қабылданған және қолданымға еңгізілген. Азаматтық құқық қағидаттарға сүйенеді. Азаматтық құқық қағидаттары осы құқық саласы үшін азаматтық-құқықтық нормалар негізіне жататын едәуір маңызды идеялар дегенді білдіреді.

Осыған сәйкес құқық саласы ретінде пәннің мазмұнын айқындайтын қарым-қатынастарды реттеу жүзеге асырылады.

Ұстанымдар азаматтық құқық нормаларының әрекет етуін айқындайды.

Кейбір жағдайларда азаматтық құқық ұстанымдары норма ретінде тікелей әрекет етеді. Мұндай жағдайлар, әдетте, азаматтық құқықтық қатынастарды тікелей немесе басқаша реттейтін норма болмаған жағдайда туындайды. Егер азаматтық құқықтың жекелеген нормалары бір-біріне қайшы келсе, онда ұстанымға жүгінеміз. Жаңа заңдар қабылданғанда да азаматтық құқық ұстанымдарын басшылыққа аламыз. Азаматтық құқық ұстанымдары Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 2- бабында айқындалған.

Азаматтық құқықтың тағы бір қағидаты- меншілікке қол сұғылмау. Меншік иесі заңмен шектелмеген кез келген мақсаттарға қолжеткізу үшін өз мүлкін және қалауы бойынща еркін пайдалануға құқылы(Азаматтық кодекстің 188-бабы) . Келтірілген норма осы қағидаттың маңызды бір қырын сипаттайды. Ешкім өз мүлкін қалай пайдалану жөнінде меншік иесіне өктемдік жүргізуге , яғни меншік иесінің өз құқығының іске асыруына араласуға құқылы емес. Бұл қағидаттың мәні кімді болса да мәжбүрлей отырып, меншігінен айыруға жол берілмейді дегенді білдіреді. Адам өз еркімен ғана меншік иесі болуын тоқтатуы тиіс. Тіпті меншік орнына өтемақы ұсынылатын күннің өзінде адамның меншігін мәжбүрлей отырып алып қоюға болмайды. Заңда мееншік иесі болуды мәжбүолей отырып тоқтатуға болатын негіздер де(жағдайлар) көрсетеді. Субъектінің меншік иесіне болу құқықғын тоқтату туралы мәселе сот тәртібімен қаралады. Сот өз кезегінде тиісті шешімді заң арқылы негіздейді.

Азаматтық құқықтың тағы бір қағидаты шарт жасасу еркіндігі. Азаматтық-құқықтың қатынастар субъектілері өз қалаулары бойынша кез келген келісімшарттарды жасасуға құқылы. Олар, сонымен бірге қандай да бір шартты жасасудан бас тарта алады. Ешкім де адамды шарт жасасуға мәжбүрлей алмайды. Шарт жасасу еруі кез келегн адамның шарт жасасатын әріптесімен өзі таңдауға құқылы болуымен көрініс табады. Субъектілер өз қалаулары бойынша олар жасасатын келісім түрін таңдауға және оны шарттарда айқындауға құқылы.

№ 5 емтихан билеті

1. Үйлесімсіздіктер

2. Магматизммен байланысты және кен маңындағы өзгерістердің ерекшелігі. Вулконогендік кенорындардың плутоногенділерден негізгі айырмашылықтары.

3. Заңды тұлғалар: олардың түрлері мен формалары, құқығы мен міндеттері, оларды тіркеу мен жою.

3    Заңды тұлғаның түсінігі құқықтық категория ретінде цивилистикада (азаматтық құқық ғылымында) негіз тапты. Мұны жоғарыда айтылған теория бойынша сипаттауға болады.

Заңды тұлғаның заңды анықтамасы ҚР АК 33 бабының 1 тармағында берілген.

Осы анықтама бойынша заңды тұлғаның оны басқа құқық субъектілерінен ерекшелендіріп тұратын сипаттық белгілерін атап өтуге болады. Тек қана жиынтық түрінде ғана олар заңды тұлғаны анықтай алады. Сонымен,

1) ұйымдастырушылық бірлік бұл – азаматтар ұжымы, олар өзара әсер етудің және қызмет жасаудың нақты бір ережелеріне бағынады;

2) мүліктік дербестік – бұл белгі заңды тұлғаға өзі иелік етуге құқылы мүлікті бекітуде көрінеді;

3) дербес мүліктік жауапкершілік – өзінің барлық мүліктерімен өзінің міндеттемелері бойынша жауап береді;

4) азаматтық айналымда өз атынан сөйлеу – заңды тұлғаның өз атынан мүліктік және жеке мүліктік емес құқықтарға ие болуы мен іске асыру, жауапкершілік тарту, арыз беруші болу және сотта жауап беруші болу мүмкіндігінен көрінеді.