Сурет 1.1. - Жүкті жеткізу бойынша шығындардың шамасы мен құрамына әсер ететін факторлар классификациясы

2. Жүкті жеткізу нұсқаларын салыстырмалы экономикалық бағалау шарты

Жаңа технологиялар мен техника инвестициялық жобаның тиімділік шарты ретінде нарықтық экономика жағдайында көбіне бастапқы қадамға әкелген барлық есепті кезеңдегі тиімділік қосындысы сияқты анықталатын жаңа дисконтталған табыс шамасын (ЖДТ) қолданады. ЖДТ мәнін мына өрнек арқылы есептеледі:

(2.1)

мұнда: Н_t - есептеудің t қадамына жеткендегі нәтижесі; Ш_t - сол қадамда жасалатын шығындар; E – дисконттың орташа өлшенген тұрақты мөлшері; Г – объекті жою жүргізілетін есептік қадам номеріне сәйкес (алынған нұсқа) есептеу көкжиегі; t – қадамына жететін нәтиже: Ә =(Н_t – Ш_t)

Егер инвестициялық жобаның ЖДТ-сы оң болса, онда жоба тиімді (берілген мөлшерде дисконтты) болып саналады. Және оны қабылдау мәселесі қарастырылуы мүмкін, ЖДТ үлкен болған сайын жоба тиімдірек. Егер инвестициялық жобада ЖДТ теріс болса, онда инвестор шығындалады. Жүкті жеткізу жүйесіндегі инвестициялық жобаның көрсетілген тиімдірек шарты нақты деп тек тұрақты нарықтық экономика жағдайында ғана қолданылады.

Экономикалық есептеулер тәжірибесі көрсеткендей жүкті жеткізудің жаңа технологиясының экономикалық негізінде бағалау шарты ретінде ең аз жылдық дисконтты (келтірілген) шығындарды (Ш_д) қолданған дұрыс. Барлық капиталдық салымдар бір уақытта жеткізудің барлық сатысындағы тұрақты және бірдей дисконт мөлшерінде инвестицияланады.

Дисконтталған шығындар мәнін жеткізілетін өнімнің бір тонна неттоның теңгеге қатынасы ретінде алу керек. Бұл есептеулер нәтижесін талдауға және енгізу көлемі өзгертілгендегі зерттеменің экономикалық тиімділігін анықтауға мүмкіндік береді. Бір тонна нетто көрсеткіші жүк бірліктерін ірілету және ыдысқа салу, ораудың әр түрлі тәсілдерін қарастыратын жеткізудің нұсқауларын салыстырғандағыға қарағанда объективті болып (әдейі болып) табылады.

Онда орауыштың, көліктік ыдыстың, контейнер мен пакеттеу құралдарының массасын есептеуге болмайды:

(2.2)

мұнда: С_Ж – жүкті жеткізуге кететін меншікті пайдалану шығыны (жеткізудің өз құны), тг/т; Ж_м– жеткізу кезінде жүкті жоғалтуға кеткен меншікті шығын, тг/т, олардың шамасы жеткізудің өз құнының құрам бөлігі болып табылмайды, олармен қатынасады; К - өндірістік қорға меншікті бір уақытылы капиталдық салымдар (инвестициялар) тг/г;

М – жеткізу процесіндегі жүк массасы, тг/г; Е_т - дисконттың тұрақты мөлшері (капиталдық салымның тиімділігінің мөлшер коэффициенті), оны 1-ге тең деп қабылдайды, капиталдық салым өтімділігінің мөлшер мерзіміне кері, Е_т = 0,12; Т - көліктік ұйымдармен жасалатын қызмет-тердің тарифтері (белгіленген баға- тариф) бойынша анықталатын шығындар; - жүкті жеткізудің мөлшері деңгейі, =0,35.

Егер ұсынылып отырған жеткізудің технологиясы жүктің жоғалуын азайтпаса, онда нұсқаларды салыстыру және бағалау кезінде оның жоғалуына байланысты шығындарды ескеру міндетті емес.

Егер ұсынылып отырған жүкті жеткізу технологиясы жеткізудің жалпы мерзімін азайтпаса, онда массаны (М) ескермейді. Егер өнім жеткізілгеннен кейін ұзақ сақтауға берсе, жүкті жеткізуге кеткен дисконтты шығын минималды болатын нұсқаны экономикалық тұрғыдан дұрыс деп санау керек.

Шығындар қосындысының теңдігі болғанда нұсқалардың соңғы бағалауын басқа шарттары бойынша жүргізеді:

-Жүктің сақтығын және оның жеткізу кезіндегі сапасын қамтамасыз ету.

-Тиеп-түсіру, көліктік және қоймалық жұмыстарға кететін жұмыс күшінің аз шығынын қамтамасыз ету;

-Нұсқа бойынша капиталдың салымды немесе аз құнын азайту;

-Көлік құралдарын, тиеу жабдықтарын, қоймаларды, контейнерлерді және т.б. қолдану дәрежесінің көтерілуі.

3. Меншікті жиынды дисконттық шығын құрамы

Меншікті жалын дисконтты шығын құрамына кіретін экономикалық көрсеткіштер тізімі жеткізу процесінде жүкпен жүзеге асатын технологиялық операциялардың құрамы мен түрлерімен анықталады (кесте 3.1).

3.1 - кесте.

Жүкті жеткізуге кететін жалпы дисконтты шығындар құрамындағы мүмкін экономикалық көрсеткіштерінің толық тізімі

Көрсеткіш атауы	Шартты белгілер
Меншікті пайдалану шығындары (жеткізудің өзіндік құны): Жүкті жеткізуге дайындау; Көліктік ыдыстың болуы; Пакеттеу құралдарының болуы; Контейнерлер паркінің болуы; Тиеп-түсіру және қойма жұмыстары; Қойма және қойма жабдығының болуы; Көліктік операциялар; Жүкті пайдалануға дайындау;	С Сж.д. Сы. Сп.қ. Ск Сжұм. Сқойма Скөл. Спайд
Техникалық құралдарға меншікті капиталдық салымдар: - Жүкті жеткізуге дайындау кезінде қолданылатын жабдықтар мен механизация құралдары Көп айналымды ыдыс Көп айналымды пакеттеу құралдары Контейнерлер паркі Тиеу-түсіру және қойма жұмыстарында қолданылатын механизация құралдары Қоймалар және қойма жабдықтары Көлік паркі - Жүкті пайдалануға дайындаудың механизация құралдары мен жабдықтары	К Кж.д Кы Кп.қ Кк Кжұм Кқойма Ккөл Кпайд
Жүктің жоғалуына байланысты меншікті шығындар: Жүкті жеткізуге дайындау кезінде Тиеу-түсіру операцияларын орындағанда Қоймада жүкті сақтау кезінде Көліктік операцияларын орындағанда - Жүкті пайдалануға дайындау кезінде	Ж Жж.д Жжұм Жсақ Жкөл Жпайд
Жүкті жеткізу кезіндегі оның массасының меншікті құны: Қоймада Көлікте	М Мқойма Мкөл
Көліктік ұйымдардың тарифтік қызметтері: Әмбебап контейнерлерді қолданғаны үшін Жүкті пакеттеу құралдарымен қолданғаны үшін - Жалпы пайдалану орындарында тиеу-түсіру және қоймалық операциялар үшін Жалпы пайдалану орындарында жүкті сақтау үшін. Жүкті тасмалдау үшін.	Т Тк Тп.қ Тжұм Тсақ Ттас
Жүкті жеткізуге кеткен меншікті дисконтты шығындар	Шд

Әрбір нақты жағдайда жалпы шығынның құралы мен шамасына жеткізу процесінің факторлары әсер етеді (1.1 суретті қараңыз). Сонымен бірге фактордың әсері көрсеткіштердің бір тобының жақсаруына, ал екіншісінің нашарлауына әкеп соқтыруы мүмкін. Мысалы, арнайы вагондарды қолдану ыдысқа кететін шығынды, тиеу-түсіру жұмыстарын және жүктің жоғалуын азайтады, бірақ бұл вагондардың бағасының жоғары болуына байланысты және үлкен бос жүкке байланысты көлік операцияларына кететін шығындарды көбейтеді.

Салыстырмалы нұсқаларда шамасы бірдей берілген экономикалық көрсеткіштерді ескеру міндетті емес.

Есептеудің мақсатына байланысты меншікті жалпы дисконтты шығындар құрамы өзгеруі мүмкін.

4. Жүкті жеткізу нұсқалары бойынша экономикалық көрсеткіштерді есептеудің макрологистикалық нобайы

Бағалау шартына кіретін көрсеткіштер мен жүкті жеткізу кезеңдерінің белгілі шамасында алдағы есептеу көлемін анықтау үшін жүкті жеткізу кезеңдерінің барлығын және есептелетін барлық экономикалық көрсеткіштердің тізімін көрсететін әрбір салыстыратын нұсқа үшін шығындардың есептеу нобайын құрған жөн. Бұндай нобайды 24 жолдан, 20 бағаннан тұратын әмбебап макрологистикалық нобай матрица негізінде алады. (4.1 кесте).

Үлгінің жатық жолы 3.1 - кестеде келтірілген экономикалық көрсеткіштердің толық тізіміне сәйкес келеді, ал жүкті жеткізудің мүмкін кезеңдерінің толық тізіміне 1.2-суреттің бағандары сәйкес келеді. Бұл нобайдың белгілермен толтырылған торлары жүкті жеткізудің жалпы шығынның элементтерінің ең үлкен санын көрсетеді. Шығын элементтерін белгілеуге қабылданған белгі оларды үш логистикалық топқа бөлуге сәйкестендіреді.

Бірінші топқа қарастырылып отырған жол шегінде нақты бола алатын жалпы шығынның мүмкін элементтері жатады. Бұндай элементтер үйлесімді деп аталады және модуль – матрицада С әріппен белгіленген. Мысалы, жүкті жеткізуге дайындауға кеткен пайдалану шығындары (1-жол) жүк жіберушіде де, тиеу концентрация пунктінде де болуы мүмкін. Осыған ұқсас тиеу-түсіру жұмыстарына кететін шығындар әрқашан да жүк жіберушіде, тиеудің жоғарылану пунктінде т.б. болады, егер бұл кезеңдер жеткізудің көліктік – технологиялық сызбасымен қарастырылған болса.

4.1 - кесте

Жүкті жеткізудің нұсқалары бойынша экономикалық көрсеткіштер есебінің әмбебап макрологистикалық үлесі

Дисконтты шығындардың мүмкін құрамы

Жүкті жеткізудің мүмкін кезеңдері

ЖЖ

АШ

ТКБ

АШ

ТШ

МКЖБ

А

Т

ТШ

МКҚБ

А

ТШ

Т

МКББ

АШ

ТШ

ЖТБ

АШ

ЖА

Барлығы

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

Сж.д

1

С

С

С

Сы.

2

Б

Б

С

Сп.қ

3

Б

Б

Б

Б

Б

Ск.

4

Б

Б

Б

Б

Б

Б

Б

Б

Б

Сжұм

5

С

С

С

С

С

С

С

Сқойма

6

С

С

С

С

С

С

С

Скөл.

7

БС

БС

БС

БС

БС

БС

БС

БС

БС

БС

БС

БС

Спайд

8

С

С

С

9

Жж.д

10

С

С

С

Жсақ

11

С

С

С

С

С

С

С

Жжұм

12

С

С

С

С

С

С

С

Жкөл

13

БС

БС

БС

БС

БС

БС

БС

БС

БС

БС

БС

БС

Жпайд

14

С

С

Ж

15

Кж.д

16

С

С

С

Кы

17

Б

Б

С

Кп.қ

18

Б

Б

Б

С

С

Кк

19

Б

Б

Б

Б

Б

Б

Б

Б

Б

Кжұм

20

С

С

С

С

С

С

С

Кқойма

21

С

С

С

С

С

С

С

Ккөл

22

БС

БС

БС

БС

БС

БС

БС

БС

БС

БС

БС

БС

Кпайд

23

С

С

К

24

Мқойма

25

С

С

С

С

С

С

С

Мкөл

26

БС

БС

БС

БС

БС

БС

БС

БС

БС

БС

БС

БС

М

27

Тк

28

С

С

С

С

Тп.қ

29

С

С

С

С

С

Тжұм

30

С

С

С

С

С

С

С

Тсақ

31

С

С

С

Ттас

32

БС

БС

БС

БС

БС

БС

БС

БС

БС

БС

БС

БС

Т

33

Шд

34

Екінші топқа жалпы шығынның мүмкін элементтері жатады, соның ішінде қарастырылып отырған шектің біреуі ғана нақты болуы мүмкін.

Жалпы шығындардың бұндай элементтері балама (альтернативті) деп аталады, яғни бір-бірін ауыстырады және Б әрпімен пайда болатын мүмкін орындарда белгіленеді.

Мысалы, контейнерлер паркін ұстауға кететін пайдалану шығындары ЖЖ кезеңіне немесе ТДК кезеңіне және т.б жатады. Бұған дәлел берілген нобай жолының бағындарына сәйкес тоғыз Б әрпінің болуы.

Үшінші логистикалық топты қарастырып отырған жолда үйлесімді-балама топтар мен жұптарға біріктірілген жалпы шығындардың балама үйлесімді элементтері құрайды. Мысалы, көліктік операцияларға кеткен пайдалану шығындарына сәйкес 7-жолда, 4-5 бағандарындағы шығындар өзара балама, сонымен бірге 7-8 немесе 12-13, т.б. бағандардағы шығындар да балама, өйткені сол жүк бір уақытта екі түрлі көлік түрлерінде болуы мүмкін емес. Бірақ бұл шығындардың элементтерінің балама топтары өзара үйлесімді. Сол жол бойынша тағы бір мысал: 7 және 13 бағандағы шығын элементтері оқиғаның балама жұбын құрайды. Бұл автомобильден магистральді көліктің автомобильді түріне жүкті парақсыз логистикалық тасуды білдіреді. Сонымен бірге оқиға жұбының әрбір элементтері басқа бағандағы шығын элементтерімен үйлесімді. Шығынның баламалы үйлесімді элементтері модельде БС аббревиатурасы арқылы белгіленген.

Жалпы шығын элементтерінің жол және баған бойынша бөлінуінің ұсынылып отырған жобасы жүкті жеткізу нұсқалары бойынша нақты (нақты есептелетін ) шығын құрамын анықтау кезінде қателеспеу үшін және ЖЭЕМ-да көрсеткендерді есептеуді бақылауды қамтамасыз ету үшін қажет.

Жүкті жеткізудің нақты нұсқасы бойынша экономикалық көрсеткіштердің есептік матрица-үлгісінде, шығындардың тек нақты элементтері болуы керек.