(Етістік және істеуші)
Қимыл, іс әрекеттерді білдіретін сөздерді фиғл деп атаймыз. فِعْلٌ екіге бөлінеді:
1)مُتَعَدِّ - деп кімді нені деген сұрақты талап ететін етістікті атаймыз. Мысалы: ضَرَبَ زَيْدٌ عَمْرًا (Зәйт Амрды ұрды). Осы сөйлемде ضَرَبَ етістігі مُتَعَدِّ болып тұр, өйткені Кімді? Нені? деген сұраққа жауап беретін сөзді етістік талап етіп тұр.
2)لآزِمٌ - деп кімді нені деген сұраққа жауап беретін сөзді қажет етпейтін етістікті айтамыз. Мысалы: جَلَسَ زَيْدٌ (Зәйт отырды)
Кез клген қимыл, іс-әрекеттің (фиғльдің) орындаушысы, فَاعِل -і болады. Фағиль дегеніміз - іс-әрекеттің қимылын орындаушы.
فَاعِلٌ
غَائِبٌ غَائِبَة ٌ مُخَاطَبٌ مُخَاطَبَة ٌ مُتَكَلِّمٌ
م ُذ َكَّرٌ مُؤَنَّثٌ مُذ َكَّرٌ مُؤَنَّثٌ
1) مُفْرَدٌ 2) جَمْعٌ 1) مُفْرَدٌ 2) تَثْنِيَةٌ 3) جَمْعٌ 1)مُفْرَدٌ 2)تَثْنِيَةٌ 3) جَمْعٌ
Етістіктің бір فَاعِلٌ - і болса, مُفْرَدٌ (жекеше түрі) деп аталады. Егер етістіктің فَاعِلٌ - і екеу болса, تَثْنِيَةٌ (екілік түр) деп аталады. Егер етістіктің үш немесе одан көп فَاعِلٌ - і болса, جَمْعٌ (көпше түр) деп аталады.
فَاعِلٌ - дер مُتَكَلِمٌ - сөйлеуші (бірінші жақта), مُخَاطَبٌ - тыңдаушы (екінші жақ) және غَائِبٌ жоқ кісі (үшінші жақ) болып бөлінеді. Сондайақ فَاعِلٌ - дер مُذ َكَّرٌ ер тегі, مُؤَنَّثٌ әйел тегі болып екіге бөлінеді.
Етістіктер مَعْلـُومٌ негізгі етіс, مَجْهُولٌ ырықсыз етіс болып екіге бөлінеді.
فِعْلُ مَاضِى(Өткен шақ етістігі) مَعْلُومٌ فِعْلُ مَاضِى(Өткен шақ негізгі етістігі)
غَائِبٌ |
مُذ َكَّرٌ |
نَصَرَ |
Ол жәрдем берді |
مُفْرَدٌ |
نَصَرَا |
Ол екеуі жәрдем берді |
مُثَنَّى |
||
نَصَرُوا |
Олар жәрдем берді |
جَمْعٌ |
||
غَائِبَة ٌ |
مُؤَنَّثٌ |
نَصَرَتْ |
Ол жәрдем берді |
مُفْرَدٌ |
نَصَرَتَا |
Ол екеуі жәрдем берді |
مُثَنَّى |
||
نَصَرْنَ |
Олар жәрдем берді |
جَمْعٌ |
||
مُخَاطَبٌ |
مُذ َكَّرٌ |
نَصَرْتَ |
Сен жәрдем бердің |
مُفْرَدٌ |
نَصَرْتُمَا |
Сен екеуің жәрдем бердіңдер |
مُثَنَّى |
||
نَصَرْتُمْ |
Сендер жәрдем бердіңдер |
جَمْعٌ |
||
مُخَاطَبَة ٌ |
مُؤَنَّثٌ |
نَصَرْتِ |
Сен жәрдем бердің |
مُفْرَدٌ |
نَصَرْتُمَا |
Сен екеуің жәрдем бердіңдер |
مُثَنَّى |
||
نَصَرْتُنَّ |
Сендер жәрдем бердіңдер |
جَمْعٌ |
||
مُتَكَلِّمٌ |
|
نَصَرْتُ |
Мен жәрдем бердім |
مُفْرَدٌ |
نَصَرْنَا |
Біз жәрдем бердік |
جَمْعٌ |
مَجْهُولٌ فِعْلُ مَاضِى(Өткен шақ ырықсыз етістігі) مَجْهُولٌ فِعْلُ مَاضِى - дың он төрт жіктелу формуласы бар. Оның алтауы غـَائِبٌ, алтауы مُخَاطـَبٌ және екеуі مُتـَكـَلـِّمٌ مَجْهُولٌ жасау үшін ең соңғы مَعْلـُومٌ فِعْلُ مَاضِى әріптен алдыңғы әріпті кәсралы етіп, бірінші әріптідаммалы жасаймыз.
غَائِبٌ |
مُذ َكَّرٌ |
نُصِرَ |
Оған жәрдем берілді |
مُفْرَدٌ |
نُصِرَا |
Ол екеуіне жәрдем берілді |
مُثَنَّى |
||
نُصِرُوا |
Оларға жәрдем берілді |
جَمْعٌ |
||
غَائِبَة ٌ |
مُؤَنَّثٌ |
نُصِرَتْ |
Оған жәрдем берілді |
مُفْرَدٌ |
نُصِرَتَا |
Ол екеуіне жәрдем берілді |
مُثَنَّى |
||
نُصِرْنَ |
Оларға жәрдем берілді |
جَمْعٌ |
||
مُخَاطَبٌ |
مُذ َكَّرٌ |
نُصِرْتَ |
Саған жәрдем берілді |
مُفْرَدٌ |
نُصِرْتُمَا |
Сен екеуіңе жәрдем берілді |
مُثَنَّى |
||
نُصِرْتُمْ |
Сендерге жәрдем берілді |
جَمْعٌ |
||
مُخَاطَبَة ٌ |
مُؤَنَّثٌ |
نُصِرْتِ |
Саған жәрдем берілді |
مُفْرَدٌ |
نُصِرْتُمَا |
Сен екеуіңе жәрдем берілді |
مُثَنَّى |
||
نُصِرْتُنَّ |
Сендерге жәрдем берілді |
جَمْعٌ |
||
مُتَكَلِّمٌ |
|
نُصِرْتُ |
Маған жәрдем берілді |
مُفْرَدٌ |
نُصِرْنَا |
Бізге жәрдем берілді |
جَمْعٌ |
فِعْلُ مُضَار ِعُ (Осы және келер шақ етістігі) فِعْلُ مُضَار ِعُ - іс әрекеттің орындалып жатқандығын немесе кейін орындалатынын білдіреді. فِعْلُ مُضَار ِعُ - тың алдында ا,ت,ي,ن әріптерінің бірі қосылу арқылы жасалады. Бұл төрт әріп حُرُوفُ مُضَار ِعَتِ деп аталады. Мысалы: تَكْتُبُ,أكْتُبُ,نَكْتُبُ,يَكْتُبُ مَعْلُومٌ فِعْلُ مُضَار ِعُ (Осы және келер шақ негізгі етстік)
غَائِبٌ |
مُذ َكَّرٌ |
يَنْصُرُ |
Ол жәрдем береді немесе беріп жатыр |
مُفْرَدٌ |
يَنْصُرَان ِ |
Ол екеуі жәрдем береді немесе беріп жатыр |
مُثَنَّى |
||
يَنْصُرُوانَ |
Олар жәрдем береді немесе беріп жатыр |
جَمْعٌ |
||
غَائِبَة ٌ |
مُؤَنَّثٌ |
تَنْصُرُ |
Ол жәрдем береді немесе беріп жатыр |
مُفْرَدٌ |
تَنْصُرَان ِ |
Ол екеуі жәрдем береді немесе беріп жатыр |
مُثَنَّى |
||
يَنْصُرْنَ |
Олар жәрдем береді немесе беріп жатыр |
جَمْعٌ |
||
مُخَاطَبٌ |
مُذ َكَّرٌ |
تَنْصُرُ |
Сен жәрдем бересін немесе беріп жатырсың |
مُفْرَدٌ |
تَنْصُرَان ِ |
Екеуің жәрдем бересіңдер немесе беріп жатырсыңдар |
مُثَنَّى |
||
تَنْصُرُونَِ |
Сендер жәрдем бересіңдер немесе беріп жатырсыңдар |
جَمْعٌ |
||
مُخَاطَبَة ٌ |
مُؤَنَّثٌ |
تَنْصُر ِينَِ |
Сен жәрдем бересін немесе беріп жатырсың |
مُفْرَدٌ |
تَنْصُرَان ِ |
Екеуің жәрдем бересіңдер немесе беріп жатырсыңдар |
مُثَنَّى |
||
تَنْصُرْنَِ |
Сендер жәрдем бересіңдер немесе беріп жатырсыңдар |
جَمْعٌ |
||
مُتَكَلِّمٌ |
|
أنْصُرُ |
Мен жәрдем беремін немесе беріп жатырмын |
مُفْرَدٌ |
نَنْصُرُ |
Біз жәрдем береміз немесе беріп жатырмыз |
جَمْعٌ |
مَجْهُولٌ فِعْلُ مُضَار ِعُ (Осы және келер шақ ырықсыз етістік) مَعْلُومٌ فِعْلُ مُضَار ِعُ - ды مَجْهُولٌ жасау үшін مُضَار ِعُ әрпін даммалаймыз, ең соңғы әріптен алдыңғы әріпті фатхалаймыз.
غَائِبٌ |
مُذ َكَّرٌ |
يُنْصَرُ |
Оған жәрдем беріледі немесе беріліп жатыр |
مُفْرَدٌ |
يُنْصَرَان ِ |
Ол екеуіне жәрдем беріледі немесе беріліп жатыр |
مُثَنَّى |
||
يُنْصَرُوانَ |
Оларға жәрдем беріледі немесе беріліп жатыр |
جَمْعٌ |
||
غَائِبَة ٌ |
مُؤَنَّثٌ |
تُنْصَرُ |
Оған жәрдем беріледі немесе беріліп жатыр |
مُفْرَدٌ |
تُنْصَرَان ِ |
Ол екеуіне жәрдем беріледі немесе беріліп жатыр |
مُثَنَّى |
||
يُنْصَرْنَ |
Оларға жәрдем беріледі немесе беріліп жатыр |
جَمْعٌ |
||
مُخَاطَبٌ |
مُذ َكَّرٌ |
تُنْصَرُ |
Саған жәрдем беріледі немесе беріліп жатыр |
مُفْرَدٌ |
تُنْصَرَان ِ |
Сен екеуіңе жәрдем беріледі немесе беріліп жатыр |
مُثَنَّى |
||
تُنْصَرُونَِ |
Сендерге жәрдем беріледі немесе беріліп жатыр |
جَمْعٌ |
||
مُخَاطَبَة ٌ |
مُؤَنَّثٌ |
تُنْصَر ِينَِ |
Саған жәрдем беріледі немесе беріліп жатыр |
مُفْرَدٌ |
تُنْصَرَان ِ |
Сен екеуіңе жәрдем беріледі немесе беріліп жатыр |
مُثَنَّى |
||
تُنْصَرْنَِ |
Сендерге жәрдем беріледі немесе беріліп жатыр |
جَمْعٌ |
||
مُتَكَلِّمٌ |
|
أ ُنْصَرُ |
Маған жәрдем беріледі немесе беріліп жатыр |
مُفْرَدٌ |
نُنْصَرُ |
Бізге жәрдем беріледі немесе беріліп жатыр |
جَمْعٌ |
اِسْمٌ فَاعِلٌ (Іс-әрекетті орындаушы) اِسْمٌ فَاعِلٌ - іс-әрекетті орындаушы адамды білдіреді. اِسْمٌ فَاعِلٌ - ثُلاَثِي مُجَرَّدٌ болса, فَاعِلٌ формуласында жасалады. Мысалы: نَاصِرٌ,فَاتِحٌ
مُذ َكَّرٌ |
فَاتِحٌ |
Ашушы |
مُفْرَدٌ |
فَاتِحَان ِ |
Екі ашушы |
مُثَنَّى |
|
فَاتِحُونَ |
Ашушылар |
جَمْعٌ |
|
مُؤَنَّثٌ |
فَاتِحٌة ٌ |
Ашушы |
مُفْرَدٌ |
فَاتِحَتَان ِ |
Екі ашушы |
مُثَنَّى |
|
فَاتِحَاتٌ |
Ашушылар |
جَمْعٌ |
ثلاثي مَزِيدٌَ, مُجَرَّد رباعي, مَزِيدٌ رباعي бұларды اِسْمٌ فَاعِلٌ жасау үшін مُضَار ِعُ әрпін түсіріп, орнына даммалы мим (مُ) қоямыз және ең соңғы әріатен алдыңғы әріпті касралы етеміз. Мысалы: أكْرَمَ - يُكْرِم ُ- مُكْرِمٌ , دَحْرَجَ - يُدَحْرِجُ - مُدَحْرِجٌ , تَدَحْرَجَ - يُتَدَحْرِجُ - مُتَدَحْرِجٌ اِسْمٌ مَفْعُولٌ (Орындалған іс-әрекет) اِسْمٌ مَفْعُولٌ - орындалған іс-әрекетті білдіреді. ثلاثي مُجَرَّد- ты اِسْمٌ مَفْعُولٌ жасау үшін مَفْعُولٌ формуласында жасаймыз.
مُذ َكَّرٌ |
مَفْتُوحٌ |
Ашылған есік |
مُفْرَدٌ |
مَفْتُوحَان ِ |
Екі ашылған есіктер |
مُثَنَّى |
|
مَفْتُوحُونَ |
Көп ашылған есіктер |
جَمْعٌ |
|
مُؤَنَّثٌ |
مَفْتُوحَة ٌ |
Ашылған есік |
مُفْرَدٌ |
مَفْتُوحَتُان ِ |
Екі ашылған есіктер |
مُثَنَّى |
|
مَفْتُوحَاتُ |
Көп ашылған есіктер |
جَمْعٌ |
ثلاثي مَزِيدٌَ, مُجَرَّد رباعي, مَزِيدٌ رباعي бұларды اِسْمٌ مَفْعُولٌٌ жасау үшін مُضَار ِعُ тың مَجْهُولٌ түрін аламыз. مُضَار ِعُ әрпін түсіріп тастап, ең соңғы әріптен алдыңғы әріпті фатхалы жасаймыз. Мысалы: أكْرَمَ - يُكْرِم ُ - يُكْرَمُ - مُكْرَمٌ , دَحْرَجَ - يُدَحْرِجُ - يُدَحْرَحُ - مُدَحْرَجٌ , تَدَحْرَجَ - يُتَدَحْرِجُ - يُتَدَحْرَحُ - مُتَدَحْرَجٌ فِعْلُ جَحْدُ (Өткен шақтың болымсыз етістігі) مُضَار ِعُ етістігінің алдында لَمْ шылауын алып келеміз مُخَاطَبَة ٌ тың әйел тегінің жекеше түрін және екілік түрлері мен ер тегінің көпше түріндегі ن әрпін түсіріп тастаймыз. Мысалы: لَمْ يَكْتُبُو ,لَمْ تَكْتُبِي مَعْلُومٌ فِعْلُ جَحْدُ (Өткен шақтың болымсыз, негізгі етістігі)
غَائِبٌ |
مُذ َكَّرٌ |
لَمْ يَنْصُرْ |
Ол көмектеспеді |
مُفْرَدٌ |
لَمْ يَنْصُرَا |
Ол екеуі көмектеспеді |
مُثَنَّى |
||
لَمْ يَنْصُرُو |
Олар көмектеспеді |
جَمْعٌ |
||
غَائِبَة ٌ |
مُؤَنَّثٌ |
لَمْ تَنْصُرْ |
Ол көмектеспеді |
مُفْرَدٌ |
لَمْ تَنْصُرَا |
Ол екеуі көмектеспеді |
مُثَنَّى |
||
لَمْ يَنْصُرْنَ |
Олар көмектеспеді |
جَمْعٌ |
||
مُخَاطَبٌ |
مُذ َكَّرٌ |
لَمْ تَنْصُرْ |
Сен көмектеспедің |
مُفْرَدٌ |
لَمْ تَنْصُرَا |
Сен екеуің көмектеспедіңдер |
مُثَنَّى |
||
لَمْ تَنْصُرُو |
Сендер көмектеспедіңдер |
جَمْعٌ |
||
مُخَاطَبَة ٌ |
مُؤَنَّثٌ |
لَمْ تَنْصُر ِي |
Сен көмектеспедің |
مُفْرَدٌ |
لَمْ تَنْصُرَا |
Сен екеуің көмектеспедіңдер |
مُثَنَّى |
||
لَمْ تَنْصُرْنَ |
Сендер көмектеспедіңдер |
جَمْعٌ |
||
مُتَكَلِّمٌ |
|
لَمْ أنْصُرْ |
Мен көмектеспедім |
مُفْرَدٌ |
لَمْ نَنْصُرْ |
Біз көмектеспедік |
جَمْعٌ |