صرف

(Морфология)

بـِسْم اللهِ الرَّحْمَانِ الرَّحِيمِ

صرف - Бұру, өзгерту деген мағынаны білдіреді.

صرف - Сөздердің септелуі мен жіктелуін, яғни әріптердің харакаттарын өзгерту тәсілдерін және соған байланысты мағнаның өзгеруін зерттейтін ғылым саласы.

كَلِمَةٌ

كـَلِمَة ٌ - Белгілі бір мағынаны білдіретін мағыналы сөз. Мысалы: فرَسٌ, رَجُلٌ

Араб калималары үш түрге бөлінеді:

1. إسْمٌ - есім сөз. Мысалы: زَئـْدٌ

2. فِعْلٌ - етістік. Мысалы: ضَرَبَ

3. حَرْفٌ - әріп. Мысалы: فِى ,مِنْ

إسْمٌ - Үш жақтың еш біріне жатпайтын жеке бір мағынаны білдіретін сөз. Мысалы: زَيْدٌ

فِعْلٌ - Үш жақтың бірінде болатын мағыналы сөз. Мысалы: ضَرَبَ

حَرْفٌ - Үш жақтың еш біріне жатпайтын және жеке өзі мағынада бермейді басқа сөзге қосылу арқылы мағына білдіреді. Мысалы: فِى ,مِنْ

ك ـَلِمَة ٌ

إسْمٌ فِعْلٌ حَرْفٌ

Екіге бөлінеді Фиғл құрамындағы Исм құрамындағы

әріптердің санына әріптердің санына

Қарай екіге бөлінеді Қарай екіге бөлінеді

ثلاثي رباعي خُمَسِى ثلاثي رباعي اَصْلِى زَائِدٌ

(زَائِدٌ) (جَعْفَرٌ) (جَهْمَرِشٌ) (ضَرَبَ) (دَحْرَجَ)

فِعْلٌ

مَاضِى حَالٌ مُسْتـَقـْبَلٌ

(Келер шақ) (Осы шақ) (Өткен шақ)

مِيزَانٌ

(Формула)

Барлық араб калималарының негізгі түбірі үш әріпті түбірден құралады. Сарф ғұламалары осы қағидаға бір ауыздан келісе отырып және осы қағиданы негізге ала отырып فَ ,ع ,ل әріптерін формула ретінде қолданды. فـَعَلَ сөзінің тұсына тура келетін әріптер ا َصْلِي негізгі түбір әріп болып саналады. Ал бұл үш әріптің тұсына тура келмейтін әріптер زَائِدٌ қосымша әріптер болып саналады. Негізгі түбірлі әріптер осы формулаға салынады.

Мысалы: أَكْرَمَ ,أَفْعَلَ - أَكْرَمَ ,فَعَلَ - ضَرَب сөзіндегі қосымша әріпті білу үшін فَعَلَ формуласына салып көруге болады: فَعَلَ - اَفْعَلَ - أَكْرَمَ

Қосымша әріптері жоқ сөздер مُجَرَّدٌ (жеке қарапайым) деп аталады. Ал қосымша әріатері бар сөз مَز ِيدٌ (толықтырылған) деп аталады.

ثُلاثِي - сөздердің түбір әріптері үшеу болады: ف,ع,ل.

Мысалы: فَعْلٌ - ضَرْبٌ ,فَعَلَ - ضَرَبَ

رُبَاعِي - әріптердің түбір әріптері төртеу болады: ف,ع,ل,ل

Мысалы: فَعْلَلٌ - دَحْرَجٌ ,فَعْلَلَ - دَحْرَجَ

خـُمَاسِي – Сөздердің түбір әріптері бесеу болады: ف,ع,ل,ل,ل

Мысалы: فَعْلَلَِلٌ – جَهْمَرِشٌ

ثُلاثِي ,رُبَاعِي ,خُمَاسِي сөздері مُجَرَّدٌ ,مَزِيدٌ болып екіге бөлінеді:

1) ثلاثي а) ثلاثي مُجَرَّدٌ : فَعَلَ – ضَرَبَ , فَعْلٌ – ضَرْبٌ

ә) ثلاثي مَزِيدٌ: ا َفْعَلَ – ا َكْرَمَ , اِفْعَالٌ – اِكْرَامٌ ,اِسْتَفْعَلَ – اِسْتَجْرَجَ

2) رباعي а) مُجَرَّد رباعي : فَعْلَلَ – دَحْرَجَ , فَعْلَلٌ – جَعْفَرٌ

ә) مَزِيدٌ رباعي : دَحْرَجَة ٌ تَفَعْلَلَ – تَدَحْرَجَ ,فَعْلَلَة ٌ –