23.Бірінші дүниежүзілік соғыс кезіндегі Түркияның сыртқы саяси жағдайын сипаттаңыз

Түркияның ұлт-азаттық күресі алғышарттарының пісіп-жетілуі Бірінші дүниежүзілік соғыс жылдарындағы шаруашылық күйзелісімен тығыз байланысты. Түркияның сұлтандық үкіметі өз халқының қамын ойламай,Германия блогын жақтап, әділетсіз соғысқа килікті. Солдат киімін киген түрік жұмысшылары мен шаруалары азаттық күрестің қозғаушы күштеріне айналды. Германия империалистердің саяси және экономикалық үстемдігін жақтырмаған халық бұқарасы 1916-1917ж майдан шебін тастап,елге қашты.Қашқындар қару-жарағын ала кетті. Германия саясатына қарсылық түрік офицерлерінің қатарында да байқалды. Соғыста жеңілген Түркия Антанта тобының әскері енгізіліп, маңызды аймақтарды басып алды. Англия,Франция және Италия мен Грекия әскерлері басып алған аймақтарында жергілікті халыққа зорлық-зомбылық көрсетті. Англия мен Францияның соғыс кемелері Босфор және Дарданелл бұғаздарын,Батыс Анадолы аймақтарын басып алды. Соғыстың соңында Ресей тұтқынында болған 80мыңнан астам түрік солдаттары еліне қайтарылды. Олра Ресейдегі өзгерістерді әңгімелеп, халық бұқарасының наразылығын оятты. Антанта басқыншыларының зорлық-зомбылығы, Ресейдегі революциялық өзгерістер Түркия халқының наразылығын күшейте түсіп, елдің тәуелсіздігі үшін күрескежұмылдырды. Ұлт-азаттық күрес түрік халқы біртұтас аймақ-Анадолы түбегінде басталды. Бастапқы кезде бұл қозғалыс жеке-жеке вилайеттердің бостандығын ғана көздеген болса, біраздан соң жалпыұлттық сипаты бар қозғалысқа ұласты.

Құқық қорғау ұйымдарын құру.1918-1923ж ұ-а қозғалыстың басшылығында «Құқық қорғау ұйымдары атты» буржуазиялық-патриоттық қоғамдар болды. Осы аттас ұйымдар Түркияның көптеген аудандарында құрылды. 1919ж жазында патриоттық ұйымдардың төрт орталығы байқалды. Бытыраңқы ұйымдардың басын қосып, жалпы ұлттық ұйым құру жұмыстарын 1919ж Анадолыға келген генерал Мұстафа Кемал паша өз қолына алды. Ол 1905ж «Жас түріктер»ұйымдарымен жақындасып, Сирия тобындағы жас офицерлерді біріктіріп, Ватан саяси үйірмесін құрады.1911-1913ж Африкадағы және Балқан түбегіндегі соғыстарға қатысады. Ол отаршылдарға қарсы азаттық күрестің туын көтерген Шығыстағы алғашқы саяси қайраткерлердің бірі болды. 1918-1923ж Түркиядағы ұлт-азаттық күрес оның есімімен Кемалдық революция деп аталды.

1920ж Анкара қаласында Ұлы халық жиылысы шақырылып, Түркияның тәуелсіздігі мен тұтастығы жарияланды. Мұстафа Кемал бастаған жаңа үкімет құрылды.

24.Жаңа замандағы Шығыс елдерінің модернизациясы мәселесін нақтылаңыз

Модернизация(франц.-жаңғырту) - артта қалған елдердің алдыңғы қатардағы елдердің деңгейіне жетуге бағытталған мемлекеттің саясаты.

Азия және Африка елдерінің жаңа кезеңдегі тарихыны капиталистік қатынастың пайда болуы және қалыптасуы кезеңі мен капитализмнің соңғы кезең империализмге өтуін қарастырады.Жаңа кезеңнің XVII ғ. ортасынан басталуы 1649 жылғы ағылшын буржуазиялық революциясының Еуропада капитализмнің дамуына итермелегендігі және буржуазиялық еуропа державалары экспансиясының күшеюімен сипатталады. Жалпы буржуазиялық дәуірде тарих дүниежүзілік болды.Капитализмнің шарықтап дамуы кезеңінде Шығыс елдерінің отарлық езгіде болуы капитлистік ұлттардың шексіз баюына әкелді. Сонда да Осман империясы, Үндістан, Қытай сынды мемлекеттер капиталистік қатынастың алғышарттары туындай бастады. Бірақ кейбір түпкір аудандарда феодалдық қатынасқа дейінгі қалдықтар сақталынды. Шығыс, Оңтүстік және Орта Азия, Таяу Шығыс және Солтүстік Африка кеңістігінде тұрғындар көшпелі өмір сүрді.

XXғ. басында әлемді территориялық бөліске салудың аяқталуы монополистік капитализмге дейінгі отарлық жүйенің империализмнің отарлық жүйесіне түпкілікті айналуымен сипатталады. Империализм отарлық жүйесінің басты және шешуші ерекшеліктері дүниежүзін жайлап, әлемдік капиталистік шаруашылықтың бөлінбес бөлігі болып саналды. Жартылай отар өздерінің әлеуметтік-экономикалық құрылысы бойынша отардан ерекшелігі жоқ.Әлемнің көптеген елдерін отарға және жартылай отарға айналдырып, монополиялар қатаң қанаушылықтың жолдары арқылы тәуелді елдерді езгіге түсіріп, олардан пайда тапты. Отар елдерге капитал тарту әртүрлі түрде жүрді. Соның бірі империалистік держава банктерінің қарыздар беруі. Мысалы Үндістанда қарыздар туралы келіссөзге отарлық үкімет қол қойғанмен, халықтардан алынған салық есебінен төленді. ХХ ғ. басында отар елдер метрополия фабрикалық өнеркәсіптерінің өнімдерін өткізетін рыноктарға айналды. Сонымен қатар осы кезең жаңа теңқұқықсыз келіссөздеріне қол қойылумен де сипатталды.Азия және Африка елдерінің одан ары қарай капиталистік өнеркәсіптер үшін шикізат көзіне айналуы натуралды шаруашылық негізін үзді. Қанаушылар өздерінің отарларына қандай ауыл шаруашылық дақылдарын егу керектігін өздерінің қажеттілігі бойынша анықтап, жүргізді. Көптеген тәуелді елдер бір дақылды егуге жұмылыдрылып, қалғандарына зиян келтірді.Отар және тәуелді елдерге капиталды құюдың негізгі объектісі темір жолдарды және әскери-стратегиялық маңызы зор телеграф жүйелерін салу болды. Сондай-ақ отар және тәуелді елдерде шетел өндіріс өнеркәсіптері ашылды. Отаршылдарашықжәнежабықтүрдегішикізаткөздеріниеленді.

Осындаймақсаттамонополияларбергенәртүрліконцессияларкеңінентарады. Мысалы: Қытайдадержаваларөздерініңүкіметін, соттары мен полициясынұстады. Мұнай, көмір, рудалар мен түрлітүчтіметалдар, фосфаттаршетелмонополиясыныңқолынаөтті. Мұнайкомпаниялары араб елдеріндегі, Ирандағы, индонезиядағыбастымұнайаудандарынбасыпалды.

Шетелкомпаниялары тек ішкірыноктығанаемес, сондай-ақШығыселдерініңсыртқысаудасын да басыпалды. Сыртқысаудақатынасындаотаршылдар мен тәуелдіелдерарасындатеңдікжүйесіболмады. Дайынөнімдергеқойылғантөменгібағаотаршылдарғаайтарлықтайтабысәкелді. Отар жәнежартылай отар халықтарытоналды.

Барлықкедендіксаясаттыотаршылдарбақылады. АмерикандықтарФиллиппинада, француздарВьетнамда, ағылшындарҮндістандажәнеЕгипеттеөздерініңкедендікжәнетеміржолтарифтеріненгізді.

ХХ ғ. басынанбастап Азия және Африка елдерініңдамуындағынегізгімәселелердіңбіріолардыңбатысотаршылкапиталыныңдәстүрліқатынасыменөзараәрекеті. КейбірШығыселдерібатыселдерініңашықагрессиясынансескеніп, өздерініңтеңізжәнетеміржолдарын жаба отырып, шетелдіктерменсыртқысаудақатынасынорнатудан бас тартты.

ХХ ғ. І жартысындаШығыселдерініңсаясипроцессіауырсипатқаиеболды. ХІХ ғ. аяғыжәне ХХ ғ. басы тек отарлықбасқыншылықпенғанаемес, соныменқатардержаваларарасындағышиеленістермен де сипатталды. Мысалы: испан-американ, ағылшын-бур жәнеорыс-жапоншиеленістері.

Жалпы, Шығыселдерінің сана-сезіміқалыптасып, отаршылдарғақарсыұлт-азаттықкөтерілістер бой көтеребастады. ХХ ғ. ҚиырШығыстахалықтықкөтерілістердішетелимпериалистеріаяусызбасыптастапотырды.