21.Хіх ғ. Соңы – хх ғ. Басындағы Осман империясының сырқы саяси жағдайын талдаңыз

Османлы Мемлекеті— 1299-1922 жылдар аралығында өмір сүрген ислам және түрік мемлекеті. 1299-1383 жылдары Османлы Бейлігі (түр. Osmanlı Beyliği), 1383-1516 жылдары Османлы Сұлтандығы және 1516-1922 жылдары Османлы Халифаты (түр. Osmanlı Halifeliği) деп аталды. Қазіргі түрік тілінде Османлы Империясы деген атау да бар.Империя XV-XVII ғасырларда үш құрлыққа жайылып (Еуропа, Азия, Африка), оңтүстік-шығыс Еуропа, Таяу Шығыс және Солтүстік Африканың басым бөлігін билеген; батыстағы Марокконың Атлант жағалауынан шығыстағы Парсы шығанағының жағалауына дейін, солтүстіктегі Украинадан оңтүстіктегі Сомалиға дейінгі аймақты қамтып жатқан.Бұл империя алты ғасыр бойы Шығыс және Батыс дүниелерінің қарым-қатынас жасасуының бел ортасында болып келді. Құдіретінің шарықтау шыңында Османлы Империясы 42 эялеттардан тұрып, оған бағынышты Валахия, Молдавия және Трансильвания князьдіктері алым-салық төлеп отырды.

ХІХ ғ. Осман империясының Еуропадағы ықпалынан айрылуы. Сұлтан өкіметі билігінің сақталуы елдегі дағдарысты одан ары тереңдете түсті. Осман империясы өнеркәсібі артта қалған, қаржылық дағдарысы тереңдей түскен, Батыс елдеріне тәуелді ел болды. 1879 жылы Осман империясы өзінің батыс еуропа елдерінің алдында қарызын өтей алмайтындығын мойындады. Арнаулы комиссия елдің табыс бюджетін өз қолына алып қарызды төлеттіруге кірісті.Батыс державалары Осман империясының ішкі ісіне белсене араласа бастады. XIXғасырдың соңғы ширегінде империя Болгария, Сербия, Черногория, Румыния сияқты иеліктерінен айырылды. Балқан түбегінің түрік билігінде қалған сайын тұрғындары өін-өзі билеуге ие болды. Закавказьедегі Ресейдің шекарасы империяға ішкерілеп, түріктер тұрып жатқан жерге дейін жылжыды. Басқа да иеліктерден айырылуға тура келді: Франция, Алжир мен Тунисті, Англия Мысыр мен Қаћіраны түріктерден тартып алды. XIX ғасырдың соңына қарай Осман империясының солт. Кафрикалық иеліктері еуропалық мемлекеттердің билігіне көшті. Франция, Сирия мен Ливанда Англия Парсы шығанағы мен Қос өзен аймағында үстемдік етуге ұмтылды. Австрия-Венгрия әскерлері Босния мен Герцеговинаға енді.Англия, Франция және Австро-Венгрия егер Осман империясы толық күйрейтін болса, Ресей империясының ықпалы күшейіп, Славян мемлекеттерін және Қаратеңіз бұғаздарын өз бақылауына алады деп қауіптенді. Міне, XIXғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы «Шығыс мәселесінің» басты мәні осылайша дамыды.II Абдул Хамит енді Германия мен тығыз байланыс орнатуға бет бұрды. 1888 жылы билікке II Вильгельмнің келуі Германияны Осман империясы мен жақындатты . Герман императоры өзін «Мұсылмандардың қолдаушысымын» деп мәлімдеді. Неміс офицеріне Осман әскерін қайта құруға тапсырма берілді. Германияның Осман империмясының орныққандағының басты бір мысалы- немістердің Берлин- Стамбұл- Бағдат теміржолын салуы болды. Бұл әскери маңызы зор магистраль болашақта Бағдатты Парсы шығанағымен жалғастырады деп жоспарланды. Бұл Германияның өз әскерлерін Еуропадан Таяу Шығысқа әкелуіне мүмкіндік беретін еді. Сөйтіп, ондағы Англия мен Францияның отарлық иеліктеріне , Ресейге де қауіп төнетін еді. ХХ ғ. Осман мемлекеті және Еуропа мемлекеттері. XX ғасырдың басында Осман империясының халықаралық жағдайы нашарлап, империя күйреу алдында тұрген кезде жас түріктер өздерінің қызметін жандандыра түсті. 1908 жылы шілдеде батыстық державалардың Македонияны Осман империясынан бөліп алмақ болған саясатынан кейін, сұлтан өкіметінің әлсіздігіне ызаланған түрік әсерінің бөлімдері көтеріліс жасады. Бұл жас түрік революцияның басталуы еді. Жас түріктер жағына әскердің басқа аймақтардағы бөлімдері де қосылды. Жас түріктердің қысымынан қорыққан сұлтан, 1908 жылы шілденің 2-де 1876 жылғы конституцияны қалпына келтіруге және парламентті шақыруға келіседі. Жаңа парламентте көп орынға ие болып, жеңіске жеткен және әскерге арқа сүйеген жас түріктер, іс жүзінде, елде өздерінің билігін орнатады. 1909 жылы жас түріктер II Абдул Хамит сұлтанды тақтан тайдырды. Жаңа сұлтан болып V Мехмед сайланды. 1908 жылғы жас түріктер револлюцияны Осман империясында биліктің конституциялық түрін енгізді.Өкімет келген жас түріктер қиындықтарды шешудің жолын таба алмады. Конституциялық биліктеріне көшу империяның шет аймақтарында ұлттық қозғалыстың жаңа толқынын тудырды. ¦лттық қозғалыс жетекшілеріме тіл табыса алмаған жас түріктер, қолындағы билікті пайдаланып, күш қолдану саясатына көшеді. 1908 жылы Австро-Венгрия Босния мен Герцеговинаны аннексиялады. 1911 жылы Ливиядағы түрік иеліктерін Италия басып алды. Түрікь үкіметінің сәтсіздіктерін пайдаланған жас түріктердің қарсыластары оларды үкімет билігінен кетірді. Бірақ жаңа үкімет империяны сақтап қалуға дәрменсіз болып шығады. 1912 жылы бірінші Балқан соғысында Болгария, Грекия, Румыния, Сербия Осман империясының бүкіл еуропалық иеліктерін басып алды. Тек Стамбұл мен оған жақын жатқан біраз аудандар ғана қалды. Бұл үкіметтің де сәтсіздігін пайдаланғысы келген жас түріктер 1908 жылғы көтеріліске қатысқан Энвер бейдің басшылығымен, 1913 жылы мемлекеттік төңкеріс жасайды. Қайтадан үкімет билігіне ие болған жас түріктер империяның күйреуін бәрі бір тоқтата алған жоқ. Сыртқы саясатта Германияны артқа тұтқан Осман империясы бірінші дүниежүзілік соғысқа үштік одақ жағында араласты. І Дүниежүзілік соғыстан кейін Түркияның экономикалық жағадайының өзгеруі,оның халықаралық қатынастарының беделін көтерді. КСРО берген 8 млн доллар несиеге Кайсери және Назилли қалаларында тоқыма кәсіпорындары салынды. 1932 ж Түркия Республикасы Ұлттар Лигасына қабылданды. 30 жж соңында Түркия Балкан түбегіндегі елдермен, Иран, Англия, Франция және Германиямен саяси-экономикалық қатынастарын жақсартты.ІІ Дүниежүзілік соғыс қарсаңында АҚШ-пен жақындаса түсті. 57. Осман империясының құлауы және ондағы Еуропа мемлекеттерінің ролі. 20 ғ басында Осман империясынынң халықаралық жағдайы нашарлап, империя күйреу алдында тұрған кезде жас түріктер өздерінің қызметін жандандыра түсті. 1908 ж шілдеде батыстық державалардың Македонияны Осман империясынан бөліп алмақ болған әрекетінен кейін, сұлтан өкіметінің әлсіздігіне ызаланған түрік әскерлерінің бөлімдері көтеріліс жасады. Бұл жас түріктер революциясының басталуы еді. Жас түріктердің қысымынан қорыққан сұлтан, 1908 ж шілденің 24-інде, 1876 жылғы конституцияны қалпына келтіруге және парламентті шақыруға келіседі. 1909 ж жас түріктер ІІ Абдул Хамид сұлтанды тақтан тайдырды. Жаңа сұлтан болып V Мехмед сайланды. Революциядан кейін ОСман империясында биліктің конституциялық түрін енгізді. ІДүниежүзілік соғыстан кейін ОСман империясы ыдырауға айналды. Одақтастар сұлтанатты сақтап, шетелдік регент арқылы басқарылады деп сенді. Ал, Мұстафа Кемаль тәуелсіз мемлекет құрғысы келді. Ол 1919 жылы Анатолияда Уақытша үкімет құрып, шетелдіктерге қарсы біріккен қарсылықты басқарды. Сұлтан 1920 ж Севр келісіміне қол қойғаннан кейін, Түркия халқы Кемальдың жағына өтті. Осыдан соң, Кемаль әскері Стамбулға беттегенде, Сұлтан Грекиядан көмек сұрағанымен, 18 айлық соыстан кейін 1922жылы гректер жеңілді. 1 қараша күні Ұлы халық жиналысы Мехмед VI сұлтанды тақтан тайдырды. 1923 жылы 29 қарашада Түркия Республикасы жарияланып, оның тұңғыш президенті Мұстафа Кемаль атанды. Осылайша, XIII ғасыр соңынан XX ғасыр басына дейінгі өмір сүрген, әлемдік тарихта ерекше орын алған ОСман империясы күйреді.