1. Салықтардың пайда болу тарихына тоқталыңыз.

Салықтар тауарлы өндіріспен бірге, қоғамның топқа бөлінуімен және мемлекеттің пайда болуымен, оған әскер, сот, қызметкерлер ұстауға қаражаттың қажет болуынан пайда болды.

Салықтың мәні мемлекет өз пайдасына Жалпы Ішкі Өнімнің белгілі мөлшерін нақтылы жарна ретінде алып қалады.

Салықтар мемлекеттің өмір сүруінің негізі болып саналады. Мемлекетті ұстау үшін, халықтың ақшалай немесе натуралдық формада тұрақты түрде төлейтін жарналары қажет болады. Адамзаттың даму тарихында салықтың нысандары мен әдістері мемлекеттің сұранымдары мен қажеттеріне қарай бейімделіп, өзгерістерге ұшырап отырды.

Салықтар тауар-ақша қатынастарынан тыс қолданылады. Натуралды салықтардың мөлшері мен түрі нақты жергілікті жағдайларға бағынған. Мысалы: 1 адамнан 1 құндыз терісі немесе 10 пұт тұз т.б. алынған. Тауар-ақша қатынастарының нығаюымен натуралды салықтың рөлі айтарлықтай азайды. Дегенмен, олар соңғы уақытқа дейін пайдаланылды (1953 жылдары жүн, жұмыртқа, сүт өткізген).

Егер екі мемлекет бір-бірімен соғыс жүргізсе, жеңген мемлекет жеңілген мемлекеттің барлық байлығын тонап алады, болмаса белгілі бір мөлшерде салық салып отырған.

Салықтарға экономикалық әдебиеттерде әр түрлі анықтама мен түсініктеме берілген. Мәселен, Салық кодексінде «Салықтар – мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде жүргізетін, қайтарымсыз және өтеусіз сипатта болатын бюджетке төленетін міндетті ақшалай жарналар» деп атап көрсетілген.

Салық - заңды актiлерге сәйкес салық төлеушiлермен жүзеге асырылатын бюджетке төленетін мiндеттi төлем.

Салық – белгілі бір обьектілерден төленетін төлем.

Салық дегеніміз – белгілі бір мерзімде және белгілі бір көлемде алынатын, заң бойынша қарастырылған міндетті төлемдер.

Қорыта айтқанда, барлық анықтамалар бір негізді құраушы жүйе екендігін байқауға болады.

Салықты басқа да төлемдерден ажырата білуіміз керек. Себебі, салық белгілі бір обьектілерден (табыс, мүлік, тауар, жер, көлік, мұра) төленеді. Сонымен қатар салықты төлеудің өзіндік бір мерзімі болады (салық кезеңі – бір күндік, он күндік, айлық, тоқсандық, жылдық) және белгілі бір көлемде немесе мөлшерде (салық ставкасы) алынады.

Қазақстан Республикасының мемлекеттiк бюджетiнде салықтардың меншiктi салмағы 70%-ды құрайды.

Салықты материалдық тұрғыдан алғанда – бұл, салық төлеушінің белгілі бір мерзімде және белгіленген тәртіпте мемлекетке беретін белгілі бір ақша сомасы болып табылады (салық натуралдық тұрғыда материалдық құндылық болып саналады).

Салықтың материалдық белгiсi болып салық төлеушi белгiлi бiр соманы мемлекетке мiндеттi түрде беруi болып табылады.

Материалдық салықтық қатынастар – ақшалай қатынастар болып табылады, өйткенi, ақша қаржыларының салық төлеушiден мемлекеттiк ақша қорларына жылжуы.

2. Салық ұғымын сипаттаңыз Салық – мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан белгілі бір мөлшерде түсетін міндетті төлемдер. Салықтар – шаруашылық жүргізуші субъектілердің , жеке тұлғалардың мемлекет пен екі арадағы мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылатын, қаржы қатынастарын сипаттайтын экономикалық санат. Салықтардың экономикалық мәні мынада: салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін білдіреді. Сондай – ақ шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының белгілі бір мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді. «Салық»ұғымымен «салық жүйесі» ұғымы тығыз байланысты. Мемлекетте алынатын салық түрлерінің, оның құру мен алудың нысандары мен әдістерінің, салық службасы органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттің салық жүйесін құрайды. Салықтардың, оларды төлеушілердің, салықтарды алу әдістерінің, салық жеңілдіктерінің жиынтығының болатындығынан салық жүйелерінің әжептәуір күрделі үлгілері болуы мүмкін.

Барлық өркениетті елдерде салықтардың бүкіл жиынтығы әр түрлі қағидаттар бойынша жіктеледі. Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі,өркендеуі қашан да болса оның салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен бірге қалыптасады. Әр бір мемлекетке өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет. Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту,тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетік ретінде пайдаланылады. Салықтардың мәнін толық түсіну үшін,олардың экономикалық маңызын түсіну қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын қызметіне тікелей қатысты.

Салықтар негізгі мынадай қызметтері (функциялары) бар:

1. реттеушілік;

2. фискалдық;

3. қайта бөлу.

Реттеушілік қызметі – салықтың ең негізгі қызметі. Осы қызмет арқылы салықтар ел экономикасына өз ықпалын тигізеді, яғни салықтар реттеу жүзеге асырылады. Салықтық реттеудің ең басты мақсаты - өндірістің дамуына ықпал ету. Салық түрлері,салық салу әдістері салықтық реттеудің тетіктері болып саналады. Жоғарыда көрсетілген салықтық реттеудің тетіктері тек қана өндірістің дамуын реттеп қана қоймайды. Сонымен қатар ақша және баға саясаты, шетелдік инвесторларды ынталандыру, шағын және кіші кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын жүзеге асырады. Әрине, салықтық реттеу тетіктері тиімді қызмет атқару үшін, олардың басқа да экономикалық тетіктермен тығыз байланыста болуы қажет. Салықтық реттеуде салық ставкалары мен салық жеңілдіктерінің алатын орыны ерекше. Себебі ғылыми негізделмеген, шектен тыс жоғары қойылған стафкалар кәсіпкерлердің ынтасын төмендетіп, өндірістің төмендеуіне және мемлекеттік бюджет кірісінің азайуына әкеліп соқтырады. Осы сияқты салық жеңілдіктерінің де теңсіз жағы және бар. Дамыған елдердің тарихынан салық ставкалары жөнінде мынаны байқауға болады:

-егер төленетін салық мөлшері салық төлеуші табысының 50 процентінен асып кетсе, онда ол өндірістің тоқтап қалуына соқтырады;

-егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 45-50 проценті аралығында болса, онда жай, ұдайы өндіріске әкеледі;

-егер салық мөлшері, салық төлеуші табысының 35-40 проценті мөлшері аралығында болса, онда ұлғамайлы ұдайы өндіріске әкеледі.

Салықтардың екінші қызметі – фискалдық немесе бюджеттік қызметі. Бұл қызметі (функциясы) арқылы мемлекеттік бюджеттік кіріс бөлімі құрылып, салықтардың қоғамдық міндеті артады. Себебі, салықтар мемлекеттік бюджеттің кірісін топтастыра отырып, әлеуметтік, әскери – қорғаныс, тағы басқа да шаралардың іске асуын қамтамасыз етеді. Қайта бөлу қызметі арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлшегі мемлекет пайдасына өтеді. Бұл қызметтің іс - әрекетінің көлемі ішкі жалпы өнімді салықтардың алатын үлес салмағы арқылы анықтайды. Соңғы жылдардағы мәліметтер бойынша Қазақстан Республикасының ішкі өнімдегі салықтардың үлес салмағы 40 проценттен көбірек болып отыр. Бұл экономикасы дамыған басқа елдерден әлдеқайда жоғары. Еліміздегі мемлекет мүддесі үшін қаржы көздерін орталықтандырудың бір айғағы осы. Мемлекет мына жоғарыда көрсетілген салықтардың қызметін (функциясын) пайдалана отырып елдің салық жүйесін анықтайды. Салық механизмінің қызмет ету жолдарын белгілейді, жалпы экономикалық саясатты негізге ала отырып салық саясатын анықтайды.

Салықтардың әлеуметтік – экономикалық мәнімен мазмұны олар қарайтын функциаларда толық ашыла түседі. Кәзіргі кезде салықтар фискалдық, реттеуші және қайта бөлу сияқты негізгі үш функияны орындайды. Олардың әр қайсысы – осы қаржы санаттың ішкі қасиетін, белгілерімен ерекшеліктерін білдіреді. Фискалдық функция барлық мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның көмегімен бюджеттік қор қалыптасады. Мұның өзі салықтардың қоғамдық міндеттерін арттыра түседі. Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің кірістерін толтыра отырып, экономиканы, әлеуметтік – мәдени шараларды жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.

Қайта бөлу функциясы арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі мемлекет қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс-әрекетінің көлемі ішкі жалпы өнімде салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады. Соңғы жылдары Қазахстанда ішкі жалпы өнімдегі салықтар үлесінің төмендеу тенденциясы орын алып отыр. Егер 1997 жылы ішкі жалпы өнімдегі олардың үлесі 19,7пайыз болса, 1998 жылы ол 16,6 пайызға,2000 жылы-22,6 пайыз,2001 жылы - 22,2 пайыз болды (салыстыру үшін: Украинада – 29 пайыз, Ресейде – 33,3 пайыз). Салық салу объектілерін есепке алу және оларды бағалау тәсілдеріне қарай салық алудың мынадай төрт әдісі қолданылады: кадастырлык, салық төлеушінің декларациясы бойынша, табысты алу көзінен ұстап қалу, патенттік негізде.

3. Салықтардың экономикадағы рөлін түсіндіріңіз. Салықтың экономикалық мәні – шаруашылық субьектілерінен, азаматтардан ұлттық табыстың бір бөлігін алу жөніндегі өндірістік қатынастардың бір бөлігі болып табылатындығында.

Экономикалық категория тұрғысынан қарағанда – салық – салық төлеушілерден мемлекетке қарай белгілі бір мөлшерде, белгілі бір мерзімде және белгіленген тәртіпте бір бағыттағы ақшаның қозғалысы болып саналады.

Салық құқығы - мемлекеттiң салықтық әрекетi процесiнде пайда болатын қоғамдық қатынастарды реттейтiн құқықтық нормалардың жиынтығы.

Салық материалдық тұрғыда белгілі бір ақша сомасын (ақшалай нысанда) немесе салық төлеушілердің мемлекетке беруі тиіс белгілі бір заттардың санын (натуралдық заттай нысанда) білдіреді.

• заң жүзінде белгіленген міндеттеме болып табылады.

Салықтың экономикалық белгілері ретінде мыналарды атауға болады:

• салық - мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі;

• салық - ақшалай нысанда төленеді;

• салық - қайтарылмайтын төлем болып табылады;

• салық - баламасыз сипатта болады;

• салық - салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады;

• салық - тұрақты экономикалық қатынас туғызады.

Салықтық жарналар арқылы да мемлекеттік қаржы қорлары құрылады. Олар мемлекеттің бюджеттік және бюджеттен тыс қорларында (әлеуметтік сақтандыру қорлары, зейнетақы қорлары, жұмыспен қамту қоры, жол жөндеу қоры) жиналады.

Салықтың экономикалық мазмұны былайша көрсетіледі. Шаруашылық субьектілерімен және азаматтық қарым-қатынас бір жағынан және мемлекет екінші жағынан қор құрастыру негізінде мемлекеттік қаржылардың 4 көзі қолданылады:

• салық салу;

• облигацияларды сату (қазыналық вексель);

• шетелдік қарыздардың тегін көмектері.;

• ақша бірліктерін шығарудан түскен монополдік кіріс.

Салық салу – мемлекет қаржысын және табысты толықтыруды реттеу әдісі болып саналады, яғни мемлекет салық салу процесі арқылы өз қажеттіліктерін қанағаттандырады.

Салық салу - мемлекеттің салықтарды бекiтуде, енгізуде және оларды алу жөніндегі қызметтерiнің жиынтығы.

Тең салық салу – бұл, әрбiр салық төлеушiден бiрдей мөлшерде салық алынады. Салық салудың объективтi факторы - салықтың пайда болуы объективтi түрде мемлекет бюджетiне байланысты.

Сонымен қатар салық салу - кәсiпорындар, азаматтар және мемлекеттер арасында табыстарды үлестiру әдiсi ретінде қарастырылады.

Салық салуда негiз болатын құжаттар:

• декларация;

• салық органдары жүргiзген жеке тұлғалар қызметiн тексеру материалдары;

• табыс салығын төлеушiлерiнiң салықты төлегенi туралы кәсiпорын ақпараты;

• ағымдағы төлемдердi төлегенi туралы құжат.

Салық салуға қойылатын талаптар:

• қаржы-қаражат жүйелерінің тұрақтылығын қамтамасыз ету;

• мемлекеттік бюджеттің пайдалануын қамтиды;

• әлеуметтік-әділеттілік болуы керек;

• салықты - салық төлеушілерге бір қалыпты бөлуге мүмкіндік беру керек;

• халықтың әлеуметтік кедей тобына арнайы жеңілдік жасау және әлеуметтік ақталмаған кірісті азайту.

Активтерді және табысты ұтымды орналастыру, қаржыларды инвестициялау

4. Салық қызметтерін анықтаңыз. Салықтар негізгі мынадай қызметтері (функциялары) бар:

1. реттеушілік;

2. фискалдық;

3. қайта бөлу.

Жоғарыда көрсетілген негізгі функциялармен қатар салықтардың ынталандыру, бақылау функцияларын атап кетуге болады. Реттеушілік қызметі – салықтың ең негізгі қызметі. Осы қызмет арқылы салықтар ел экономикасына өз ықпалын тигізеді, яғни салықтар реттеу жүзеге асырылады. Салықтық реттеудің ең басты мақсаты - өндірістің дамуына ықпал ету. Салық түрлері,салық салу әдістері салықтық реттеудің тетіктері болып саналады. Жоғарыда көрсетілген салықтық реттеудің тетіктері тек қана өндірістің дамуын реттеп қана қоймайды. Сонымен қатар ақша және баға саясаты, шетелдік инвесторларды ынталандыру, шағын және кіші кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын жүзеге асырады. Әрине, салықтық реттеу тетіктері тиімді қызмет атқару үшін, олардың басқа да экономикалық тетіктермен тығыз байланыста болуы қажет. Салықтық реттеуде салық ставкалары мен салық жеңілдіктерінің алатын орыны ерекше. Себебі ғылыми негізделмеген, шектен тыс жоғары қойылған стафкалар кәсіпкерлердің ынтасын төмендетіп, өндірістің төмендеуіне және мемлекеттік бюджет кірісінің азайуына әкеліп соқтырады. Осы сияқты салық жеңілдіктерінің де теңсіз жағы және бар. Дамыған елдердің тарихынан салық ставкалары жөнінде мынаны байқауға болады:

-егер төленетін салық мөлшері салық төлеуші табысының 50 процентінен асып кетсе, онда ол өндірістің тоқтап қалуына соқтырады;

-егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 45-50 проценті аралығында болса, онда жай, ұдайы өндіріске әкеледі;

-егер салық мөлшері, салық төлеуші табысының 35-40 проценті мөлшері аралығында болса, онда ұлғамайлы ұдайы өндіріске әкеледі.

Салықтардың екінші қызметі – фискалдық немесе бюджеттік қызметі. Бұл қызметі (функциясы) арқылы мемлекеттік бюджеттік кіріс бөлімі құрылып, салықтардың қоғамдық міндеті артады. Себебі, салықтар мемлекеттік бюджеттің кірісін топтастыра отырып, әлеуметтік, әскери – қорғаныс, тағы басқа да шаралардың іске асуын қамтамасыз етеді. Қайта бөлу қызметі арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлшегі мемлекет пайдасына өтеді. Бұл қызметтің іс - әрекетінің көлемі ішкі жалпы өнімді салықтардың алатын үлес салмағы арқылы анықтайды. Соңғы жылдардағы мәліметтер бойынша Қазақстан Республикасының ішкі өнімдегі салықтардың үлес салмағы 40 проценттен көбірек болып отыр. Бұл экономикасы дамыған басқа елдерден әлдеқайда жоғары. Еліміздегі мемлекет мүддесі үшін қаржы көздерін орталықтандырудың бір айғағы осы. Мемлекет мына жоғарыда көрсетілген салықтардың қызметін (функциясын) пайдалана отырып елдің салық жүйесін анықтайды. Салық механизмінің қызмет ету жолдарын белгілейді, жалпы экономикалық саясатты негізге ала отырып салық саясатын анықтайды.

Салықтардың әлеуметтік – экономикалық мәнімен мазмұны олар қарайтын функциаларда толық ашыла түседі. Кәзіргі кезде салықтар фискалдық, реттеуші және қайта бөлу сияқты негізгі үш функияны орындайды. Олардың әр қайсысы – осы қаржы санаттың ішкі қасиетін, белгілерімен ерекшеліктерін білдіреді. Фискалдық функция барлық мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның көмегімен бюджеттік қор қалыптасады. Мұның өзі салықтардың қоғамдық міндеттерін арттыра түседі. Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің кірістерін толтыра отырып, экономиканы, әлеуметтік – мәдени шараларды жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.

Салықтардың реттеуші функциясы мемлекеттің экономикалық қызметінің ұлғаюымен байланысты пайда болады. Ол халық шаруашылығының дамуына қабылдаған бағдарламаларға сәйкес ықпал етеді. Бұл кезде салықтардың нысандарын таңдау ставкаларының алу әдістерінің өзгеруі, жеңілдіктерімен шегермелер пайдаланады. Бұл реттегіштер қоғамдық ұдайы өндірістің құрылымына, қордалану мен тұтыну ауқыбына ықпал етеді.

Қайта бөлу функциясы арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі мемлекет қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс-әрекетінің көлемі ішкі жалпы өнімде салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады. Соңғы жылдары Қазахстанда ішкі жалпы өнімдегі салықтар үлесінің төмендеу тенденциясы орын алып отыр. Егер 1997 жылы ішкі жалпы өнімдегі олардың үлесі 19,7пайыз болса, 1998 жылы ол 16,6 пайызға,2000 жылы-22,6 пайыз,2001 жылы - 22,2 пайыз болды (салыстыру үшін: Украинада – 29 пайыз, Ресейде – 33,3 пайыз). Салық салу объектілерін есепке алу және оларды бағалау тәсілдеріне қарай салық алудың мынадай төрт әдісі қолданылады: кадастырлык, салық төлеушінің декларациясы бойынша, табысты алу көзінен ұстап қалу, патенттік негізде.

5. Салық объектілері мен субъектілеріне тоқталыңыз. Салық субъектісі – заңды немесе жеке тұлға, яғни салықты төлеушілерді айтамыз.

Салықты төлеушілер:

• қызметкерлер - өз еңбегімен материалдық және материалдық емес игілік жасайтын, сонымен бірге белгілі бір түсім алатындар, яғни жеке тұлғалар;

• шаруашылық субъектілері – капитал иелері, яғни заңды тұл,ғалар.

Сплық төлеуші – салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеуші болып табылатын тұлға.

Тұлға – жеке тұлға және заңды тұлға болып бөлінеді.

Жеке тұлға – ҚР азаматы, шет мемлекеттің азаматы, азаматтығы жоқ адам.

Салық тасымалдаушылар – іс жүзінде салық ауыртпалығы түсетін жеке тұлғалар, соңғы салық төлеушілер, яғни мемлекет азаматтары.

Заңды тұлға – ҚР немесе шнт мемлекеттердің заңына сәйкес азаматтық, оның ішінде шаруашылық құқықтар мен міндеттер субъектісі ретінде әрекет ететін ұйым немесе кәсіпорын. Шет мемлекеттің заңдарына сәйкес құрылған компания, ұйым немесе басқа да корпорациялық құралым.

Заңды тұлғаның өз балансы, елтаңбасы, мөрі және банкіде есеп айырысу шот есебі болады.

Салық кодексінің мақсаттары үшін олар құрылған шет мемлекеттің заңды тұлғасы мәртебесіне ие ме, жоқ па-оған қарамастан дербес заңды тұлғалар ретінде қарастырылады.

Салық объектісі – салық есептелетін база, яғни салық не үшін төленетінін қарастырады, мәселен: табыс, мүлік, тауар, мұра, жер және тағы басқа. Осы аталғандардан салық төленеді.

Мүлік жылжитын және жылжымайтын болып бөлінеді.

Тауар – қажеттілік пен тұтынуды қанағаттандыратын зат. Айналымнан алынбаған, сатуға немесе айырбасқа арналған кез келген еңбек өнімі болып табылады.

Мұра – қайтыс болған азамат мүлкінің оның мұрагерлеріне көшуі. Көптеген мемлекеттерде мұраға салық салынады.

Жер – белгілі бір өлшемдегі пайдалану мүмкіндігі орасан зор табиғи байлық. Күнделікті пайдаланылады.

6. Салық элементтерін жіктеңіз. Салық салу элементтері мыналар: Субъект, объект, салық көзі, салық ставкасы, салық өлшем бірлігі салық оклады, салық жеңілдіктері, салық төлеу мерзімі мен тәртібі, салық төлеушінің және салық қызметі органдарының құқы мен міндеттері, - салықтың төлеуін бақылау, салықтық жазалау шаралары.

Салық субъекті (салық төлеуші) дегеніміз – заң бойынша салық төлеу міндеті жүктелген жеке және заңды тұлғалар.

Салық объектісі – табыс, мүлік, еңбек ету түрі, қызмет көрсету, ақшамен жасалатын операциялар, мүлікті басқаға беру, табиғи қорларды пайдалану, қосылған құн, айналым және т.б.

Салық көзі – салық салынатын табыс.

Салық ставкасы немесе бәсі өлшем бірлігінен алынатын салық мөлшері.

Ставкалар тұрақты немесе процентпен белгіленеді.

Тұрақты ставкалар салық объектісінен түсетін табыстың мөлшеріне байланыссыз, өлшем бірлігіне тұрақты соммамен тағайындалады.

Проценттік ставкалар үш түрге бөлінеді: үдемелі немесе прогрессивті; регрессивті және пропорционалды. Үдемелі немесе прогрессивтік ставкалар салық салынатын табыстың өсуіне сәйкес ұдайы үдеп, өсіп отырады. Регрессивтік ставкалар, керісінше, салық салынатын табыстың төмендеуіне сәйкес, азайып отырады. Пропорционалдық ставкалар салық салу объектісінің мөлшеріне байланыссыз, тұрақты бір процентпен тағайындалады.

Салық оклады – салық төлеушінің белгілі бір салық объектісінен төлейтін салық сомасы.

Салық жеңілдіктері дегеніміз, заңға сәйкес салық төлеушіні біртіндеп немесе салық төлеуден түгел босату. Салық жеңілдіктеріне салықтан босатылатын, салық салынбайтын минимум, шегерістер, салық ставкасын төмендету, салық төлеу мерзімін ұзарту жатады.

Салық төлеу мерзімі – салық төленетін уақыт.

Салық төлеу тәртібі – белгіленген мерзімде салықты төлеген кезде алдымен бюджетке қандай салықтар төлеу керек екенін, яғни төлеу кезінде белгілі бір дәйектілікті белгілейді.

Салық қызметінің негізгі міндеттері мыналар:

- салық заңдарының орындалуын қамтамасыз ету, оның тиімділігін зерделеу; - заңдардың, салық салу мәселелері жөнінде басқа мемлекеттермен жасалатын шарттардың жобаларын әзірлеуге қатысу; - салық төлеушілерге олардың құқықтары мен міндеттерін түсіндіру, салық заңдары мен салық салу жөніндегі нормативті актілердегі өзгерістер туралы салық төлеушілерге уақтылы хабарлап отыру. Салық төлеушілер өз тарапынан мынадай міндеттерді атқарулары тиіс:

уақытылы салық инспекциясына тіркеліп, тіркеу нөмірін алуға;

мемлекеттік салық комитетінің актілеріне сәйкес есеп құжаттамаларды жүргізуге, осы есеп құжаттамаларды бес жыл бойы сақтауға;

белгіленген мерзімде салық декларациясын тапсыру;

атқарылған жұмыс немесе көрсетілген қызмет үшін төлемді жүзеге асыратын салық, төлеуші салық қызметінің талабы бойынша атқарушыға төленген соммалар туралы ақпарат беруге;

салық заңдарын, салық төлеу тәртібін, салық төлеу мерзімін қатаң сақтауға;

7. Салықтардың белгілері бойынша жіктеңіз. Салықтар көптеген белгілері бойынша әртүрлі топтарға бөлінеді. Салықтарды келесі критерийлер бойынша жіктеу кеңінен тараған:

• салықты алу сипаты бойынша (тікелей және жанама салықтар)

• мемлекеттік реттеу деңгейлері бойынша (республикалық және жергілікті)

• салық салу субъектісінің белгісі бойынша (заңды және жеке тұлғалардан)

• салық қойылымдарын өзгерту сипаты бойынша (пропорционалды, прогрессивті, регрессивті)

• салықтың мақсатты белгісі бойынша (жалпы, бюджетке төленетін, белгілі бір мақсаттар мен міндеттер үшін)

Әлемнің бірде-бір мемлекеті салықтың толықтай, жүз пайыздық жиналымын қамтамасыз ете алмайды, себебі табыстарды жасыру негізінде салықтан жалтару немесе тікелей төлемей қою жаппай кездесетін құбылыс. Салық жүйесінің ұйымдастырылу деңгейі жоғары елдерде салықтың жиналымы шамамен 80-85%-ды құрайды, Қазақстанда бұл көрсеткіш 60-70% деңгейінде. Салық салу типін таңдауда мемлекеттік пайымдаулар әртүрлі болып келеді. Салықтардың санын қысқартып, біртекті жасау әзірше жемісті болмай тұр. Тарихтан американдық ғалым Генри Джордждың бір ғана салық – жер салығын алу туралы ұсынысы белгілі, бірақ салық түрлері көбеймесе, азайған жоқ. Мүмкін мұның астарында үлкен бір салықтан гөрі, халықтың сезінуіне жеңіл бірқатар кішігірім салықтарды жинау үкіметтерге қолайлы болуы жатқан шығар.

Қазақстанда қолданылатын салықтар жиынтығы да әртүрлі және олардың ондаған атаулары бар. Салықтар мен алымдар түрлері кезең-кезеңімен жаңаланып тұрады, әрбір салықтың қойылымы да динамикалы сипатта; мұндай өзгерістер мемлекеттің салықтық саясатының трансформациясы арқылы салық жүйесінің тиімділігін арттыруға құлшынысын байқатады; көздеген мақсат белгілі: салықтық жүйенің фискалдық және ынталандырушы функцияларының тиімділігін мейлінше жоғарылату.

Корпоративті табыс салығы және жанама салықтар өндіріс пен экономикалық үдерістерге әрқилы әсер етеді. Қосылған құнға салық, акциздер, яғни тұтынушылық салықтар халықтың аз қорғалған топтарына салықтық ауыртпалықты күшейте түседі. Сонымен бірге табыс салығымен салыстырғанда «әділеттірек» көрінуі мүмкін, себебі табыс салығы белгілі бір жағдайларда жұмыскерлер табысының азайуына байланысты жинақтауы мен еңбекке құлшынысына кедергі болуы мүмкін.

Жанама салықтардың ойластырылған жүйесін енгізу төлем балансы жағдайын жақсартады, бүкіл қаржы жүйесінің икемділігін арттырады. Басты мәселе салықтарды енгізуде терең ұйымдастырушылық-техникалық дайындықтың қажеттілігінде болса керек. Басқа жағдайларда салықтық түсімдердің азаюына жол беріледі. Айталық, тұтынуға салықтар Батыс Еуропада негізгі салықтар қатарына жатады, ал американдықтар корпорациялар табысына салықты қосылған құнға алмастыру туралы пікірталастан әрі жылжи қойған жоқ.

8. Салық түрлеріне тоқталыңыз. Төлем жасау, қабілетіне байланысты салықтар тікелесі және жанама болып бөлінеді.

Тікелей салықтар төлем қабілеттігіне тікелей пропорционалды болады. Осыған жататындар:

• Азаматтарға салынатын табыс салығы және корпарациялардың (фирмалардың) пайдасына салынатын салық;

• Мүлік салығы осының ішінде меншікке (жерге, қозғалмайтын мүлікке) әлеуметтік сақтандыруға, жалақы қорына және жұмысшы күшіне (әлеуметтік жарнамалар деп аталатындар) салынатын салықтар пайданы шетелге аударған үшін салынатын салықтар;.

Жанама салықтар - бұл белгілі тауарлар мен қызметтерге салынатын салықтар. Жанама салықтар бағаға үстем жасалып алынады ( мысалы акциздар). Бұлар жарым - жартылай немесе толық тауар қызметтер бағасына адарылады.

Жанама салқтардың негізгі түрлері:

• Үстеме құнға салынған салы акциздер ( тауар немесе қызметтердің бағасына қосылатын салықтар).

• Мұрагерлік салық.

• Жылжымайтын мүліктермен және құнды қағаздармен жасалатын келісімдерге салынатын салық және басқалар.

Дамыған елдердегі салық салу тәжірбиесіне сүйенсек салықтардың жетекші екі түрі болады. Мұның негізінен табыс салығы адамдардың және заңды тұлғалар табыстарының барлық көздерінен түскен жиынтық түсімдерге прогресивтік салық салу және үстем құнға салынатын салық құрайды.

Табысқа салынатын салықтар физикалық тұлғаларға салынатын табыс деп және заңды тұлғаларға салынатын табыс салығы деп ажыратылады.

Индивдуалдық табыс салығы - бұл жеке табыстар салығы, салық төлеуші физикалық тұлғаның табыстарынан (әдетте жылдық) алынатын салым болып табылады. Төлемдер жыл бойы жасалынады. Бірақ түпкі есеп жыл аяғында жасалынады. Түпкі есеп салықтың бір түрі тікелей прогресивтік салыққа жатады. Әр елдің салық жүйелерінің орталық ұқсастықтары болады, сонымен бірге салық жүйелерінің көбіне серіктестіктер салық салудың жеке объектісі деп саналмайды. Олар арқылы пайда серіктестіктің мүшелеріне түседі деп есептелетіндіктен табыс салығы серіктестікке, оның мүшелеріне салынады.

Соңғы жылдары табыс салығының ставкасының төменде тенденциясы байқалып отыр. Көп экономистердің тұжырымдауы бойынша «әділетті» салық жүйесі үшін табыс салығының ашық бейнеленген прогресивтік ставкалары қажет, яғни байлар кедейлермен салыстырғанда үлкен салық төлеу керек.

Заңды тұлғаларға табыс салығы - корпарациялардың (фирмалардың) пайдасына салынатын салық.

Көп елдерде бұл тікелей прогресивтік салық болып табылады. Осы салық копарация (фирма) заңды тұлға болса ғана алынады.

Копаративтік салық фирмалардың салық төлемдерінің басым көбін құрайды.Салық фирманың таза пайдасына (жалпы түскен түсімнен барлық шығындар мен зияндарды алып тастағанда қалғандар) салынады. Дивидент түрінде акционерлер арасында бөлінуге тиісті таза пайданың бөлігіне салық салу әр елдер әр түрлі жүреді.Алынған дивиденттер физикалық тұлғаларға салынатын табыс салығы объектісіне жатады. Мұның нәтижесінде бір сомаға екі рет салық салынады. Бастапқыда, фирманың пайдасының бөлігі деп осыдан кейін, салық салу жүйесінің көзқарасы бойынша акционерлердің табысына айналған бөлінетін пайда деп оған жеке табыс салығы салынады.

Салықтың дамыған елдерінің көбінде қолданылатын маңызы жағынан екінші түрі қосылған құнға салынатын салық Еңбек процесінде өздерінің қарамағына келіп түскен еңбек заттарына құн салық төлеушілеріне олардың қосқан құнына салық салынады. Бірақ салық төлеушілердің әрқайсысы осы соманы түпкі тұтынушыларға жылжып отыратын тауарлардың бағасына қосады.

Қосымша құн салығы тауарлармен қызметтер сататын фирмаларға салынатын тауар құнының 5%-дан 38% көлемінде салынады және осы салық көп қолданылатын тауарлар мен қызметтерге салынады.

Дамыған елдердің салық жүйесі салықтарды және кәсіпкерлікті қолда ынталандыру үшін пайдаланады. Осы мақсатпен белгілі жеңілдіктер қолданылады, олардың маңыздысына инвистициялық салық несиесі, тездетілген амортизация, жер қойнауының әлсіреуіне жеңілдік беру жатады.

Мән жағынан инвистициялық несие жеке бизнесті мемлекеттің капиталдық салыммен қаржыландыруы болып табылады. Мазмұны жағынан инвистициялық салық немесе салық енгізуді талап етеді.

Ол ескірген жабдықтарды айырбастау және жаңа техника енгізуді талап етеді.

Жеңілдетілген амортизацияның мәніне келсек, ол мынада. Негізгі капиталдың нарықты тозуынан елеулі артық масштабқа амортизация жасауға үкімет рұқсат береді.

Мән жағынан қарағанда бұл кәсәпкерлерге берлген салық салынатын пайданың сомасын азайтады. Негізгі капиталдың айналымын жеделдетеді.

Қазақстанда салық республикалық және жергілікті деп екі топқа бөлінеді:

• Республикалық - бұл міндетті. Төлем сомасы тең үлесі республикалық бюджетке және салық төлеуші қала немесе аудан бюджетіне түседі.

• Жергілікті - салықтың мөлшері жергілікті үкіметтің шешімінен анықталады.

9. Салық жүйесі және салық саясатын түсіндіріңіз. Салық саясаты — мемлекеттің экономикалық саясатының бір бөлігі. Салық негізін, мөлшерлемесін, жеңілдіктерін және шегерімдерін өзгерту жолымен іске асырылады. Салық саясаты экономикаға мемлекеттің араласуы нәтижесінде мемлекеттік бюджетті қалыптастырады және жалпы ұлттық өнімнің (ЖҰӨ) ауқымымен, экономиканың жеке секторларына салық шараларын қолдану дәрежесімен айқындалады. Мәселен, жеңілдіктер мен шегерімдердің болмашы көлемімен ұштастырылатын кең ауқымды салық негізі салық салудың біркелкі мөлшерде болуын қамтамасыз етіп, экономиканың жекеше секторына ресурстарды орналастыру үдерісіне мемлекеттің араласуы ауқымын төмендетеді. Салық саясаты дискрециялық (лауазымды адамның қайсыбір мәселені өз қалауынша шешуі) және бейдискрециялық негіздерге сүйенуі мүмкін. Дискрециялық негіз өзгеріп отыратын экономикалық жағдайға сәйкес салық заңнамасына түзетулер енгізуді: салық мөлшерлемесін өзгертуді, салық жеңілдіктерін енгізуді немесе алып тастауды, т.б. шараларды көздейді. Ол мемлекетке реттеу құралдарын кең көлемде таңдау мүмкіндігін береді. Алайда бұл мемлекеттің экономикалық үдерісті немесе жағдаятты танып-білуіне, шешім қабылдауына және ықпал етуіне теріс әсерін тигізеді. Бейдискрециялық салық саясаты негізінен орта мерзімдік циклді кезеңділікті реттеуге бағытталған реттеуіштер элементтері болып табылады. Саясаттың бұл түрінің негізі — жеке табыс салығында және корпорациялардың пайдасына салынатын салықта үдемелі табыс салығын салу: экономикалық өрлеу кезеңінде — шаруашылық субъектілерінің табысынан бюджетке алу нормасын арттыру, дағдарыс пен тұралау кезеңінде — осы норманы төмендету. Сөйтіп, өрлеу кезеңінде жиынтық сұранымның мөлшеріне тиісінше ықпал ету есебінен экономикалық өсу тежеледі және дағдарыс кезеңінде ынталандырылады. Бейдискрециялық салық саясатында жоғарыда аталған кешеуілдеулер болмайды, бірақ мұнда мемлекеттің қолында реттеуші құралдардың саны аз болады. Түрлі елдердің салық саясаты түрлі элементтердің ұштастырылуымен сипатталады: тікелей салықтар бөлігінде табыстарды өздігінен реттеу жағдайларын жасау үшін үдемелі шекілдер пайдаланылады, жанама салықтар бөлігінде дискрец. саясат қолданылады. Инфляциялық үдерістер кезінде бейдискрециялық салық саясатының пәрменділігі төмен: табыстың ұдайы өсуіне қарай инфляция салдарынан салық салу нормасы да ұдайы жоғарылап отырады. Қазақстанда жаңа салық жүйесі қатаң саяси, экономикалық және құрылымдық өзгерістер жағдайында қалыптасты. Салық жүйесінің өзгертілуі Салық кодексінде қарастырылған, ол, жалпы мемлекеттік мүдде мен жеке меншік мүдделерінің теңдестірілуін қамтамасыз ететін, кәсіпкерлікті дамытуға, инвестициялық қызметті жандандыруға, еліміздің ұлттық байлығын молайтуға, азаматтардың әл-ауқатын жақсартуға, салықтың санын азайтуға және жалпы салық ауыртпалығын азайтуға септігін тигізетін ұтымды салық жүйесін құру міндетін шешуге бағытталған.

Салық жүйесі - өзінің құрамы жағынан бірнеше компоненттерден тұратын күрделі модель. Салық жүйесі компоненттерінің құрамы мынадай : қаржы қатынастары және осы қатынасты анықтайтын салықтар; салық механизмі, яғни салық салу әдістері мен жолдары; нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар; салық салуды басқару және салық қызметі органдары. Салық салудың әдістері мен жолдары, нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар, салық салуды ұйымдастыру, салық салудың негізгі принциптері және т.б-лар салық механизміне жатады. Салық жүйесінің жақсыда, тиімді қызмет істеуіне салық салу механизмінің тигізер ықпалы өте зор. Енді осы салық жүйесінің құрамы мен салық салу механизміне кеңірек тоқталайық. Қандай да бір механизмінің құрамында бірнеше тетіктер және элементтер болады. Салық салу механизмі де сол сияқты белгілі бір салық элементтерінен құралады.

10. Корпоративтік табыс салығына сипаттама беріңіз. Корпоративтік табыс салығы салықтық түсімдерде және мемлекеттік бюджет кірістерінде едэуір орын алады ( тиісінше 32,7% және 23%-ға жуық (2008 ж). .Бұл салықты мемлекеттік мекемелерді қоспағанда, Қазақстан Республикасының заңи тұлға-резиденттері, сондай-ақ Қазақстан Республикасында кызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын немесе Қазақстан Республикадағы көздерден табыс алатын заңи тұлға-бейрезиденттер төлейді. Оңайлатылған мағлұмдама негізінде арнаулы салық режімін колданатын заңи тұлғалар көрсетілген режім шеңберінде салық салынатын табыстар бойынша корпоративтік табыс салығын есептейді және төлейді.

Мыналар: салық салынатын табыс, төлем көзінен салық салынатын табыс және Қазақстан Республикасында қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын заңи тұлға- бейрезиденттің таза табысы корпоративтік табыс салығы салынатын объектілер болып табылады. Салық салынатын табыс Салықтық кодексте көзделген түзетулерді ескере отырып, жылдық жиынтың табыс пен салықтық іиегерімдер арасындағы айырма ретінде айқындалады.

Жылдық жиынтық табыс (ЖЖТ) әр түрлі көздерден алынған заңи тұлға- бейрезиденттердің жылдық табысы болып табылады.

Егер табыстардың бірнеше баптарында бір және сол табыстар көрсетілуі мүмкін болатын жағдайда, көрсетілген табыстар жылдық жиынтық табысқа тек бір рет кіріктіріледі.

Бағалы қағаздарды өткізу кезінде туындайтын залалдар басқа бағалы кағаздарды өткізу кезінде кұн өсімінен түсетін табыс есебінен өтеледі.Егер осы залалдар орын алған кезеңінде өтеле алмайтын болса, онда олар 10 жылға дейінгі мерзімге алға ауыстырыуы және басқа бағалы кағаздарды өткізу кезінде кұн өсімінен түсетін табыстар есебінен өтелуі мүмкін.

Арнаулы салық компаниясының Қазақстан Республикасының секьюритилендіру туралы заңнамасына сәйкес жүзеге асырылатын қызметінен шеккен залалдары бөлінген ақтивтермен қамтамасыз етілген облиғациялардың айналымы мерзімі ішінде ауыстырылуы мүмкін.

Ауыл шаруашылығы өнімін өндіруші заңи тұлғалар және селолық тұтыну кооперативтері үшін арнаулы салық режімін колданатын салық төлеуші шеккен заладар келесі салық кезеңдеріне ауыстырылмайды.

Корпоративтік табыс салығының мынадай мөлшерлерде мөлшерлемелері белгіленген:

табыс көзінен салық салынбайтын табысқа - 20%; заңи тұлғалар – ауыл шаруашылығы өнімін өндірушілердің табысына, егер мұндай табыс ауыл шаруашылығы өнімін, арашаруашылығы өнімін өндіру, сондай-ақ ез өндірісінің көрсетілген өнімді өңдеу және өткізу бойынша кызметін жүзеге асырудағы алынған болса- 10%; Салықтық кодекске сәйкес анықталатын бейрезиденттердің мұндай бейрезиденттердің тұрақты мекемесімен байланысты емес төлем көзінен салық салынатын табыстарына 5%-дан 20%-ға дейін:

1) төменде көрсетілген табыстарды қоспағанда табыстарына - 20%;

2) жеңілдікті салық салуы бар мемлекетте тіркелген тұлғаның табыстарына - 20%;

3) тәуекелдерді сақтандыру (қайта сақтандыру) келісімшарттары бойынша сақтық сыйлықақыларына - 10%;

4) халық аралық тасымалдарда көлік кызметтерін көрсетуден түсетін табыстарына- 5%;

5) кұн өсімінен түсетін табыстарға, дивидендтерге, сыйақыларға, роялтиге - 15%;

Қазақстан Республикасында кызметін тұрақты мекеме аркылы жүзеге асыратын заңи тұлға-бейрезиденттің таза табысы корпоративтік табыс салығына қоса белгіленген тәртіппен - 15%.

Бейрезиденттердің Қазақстан Республикасындағы көздерден алатын, осындай бейрезиденттердің тұрақты мекемесімен байланысты емес табыстарына жеке табыс салығының белгіленген мөлшерлемелері бойынша салық салынады.

Салық заңнамасында корпоративтік табыс салығы, жер салығы, мүлік салығы бойынша инвестициялық салық преференцияларын беру карастырылған. Бюджетке төленуге жататын корпоративтік табыс салығының сомасын айқындау кезінде салық заңнамасына сәйкес оның есептелген сомасы 100 пайызға азайтылады.Осындай көзделген салық сомасын кеміту корпоративтік табыс салығы бойынша аванстық төлемдер сомаларын есептеу кезінде де колданылады.[1] Арнаулы экономикалық аймақтардың аумағында орналасқан және кызмет түрлерін жүзеге асыру кезінде пайдаланылатын салық салу объектілері бойынша: 1) жер салығын есептеу кезінде тиісті мөлшерлемелерге 0 коэффиценті;

2) мүлік салығын есептеу кезінде салық салу объектілерінің жылдық орташа құнына 0 пайыздық мөлшерлеме колданылады.

Корпоративтік табыс салығына арналған салық кезеңі 1 каңтардан 31 желтоқсанға дейінгі күнтізбелік жыл болып табылады.

Корпоративтік табыс салығының төлеушісі орналасқан жері бойынша салық органына корпаративтік табыс салығы бойынша маглұмдаманы 31 наурыздан кешіктірмей табыс етеді.

11. Корпоративтік табыc салығы салынатын табысты анықтау тәртібін көрсетіңіз. Корпоративтік табыс салығының мынадай мөлшерлерде мөлшерлемелері белгіленген:

табыс көзінен салық салынбайтын табысқа - 20%; заңи тұлғалар – ауыл шаруашылығы өнімін өндірушілердің табысына, егер мұндай табыс ауыл шаруашылығы өнімін, арашаруашылығы өнімін өндіру, сондай-ақ ез өндірісінің көрсетілген өнімді өңдеу және өткізу бойынша кызметін жүзеге асырудағы алынған болса- 10%; Салықтық кодекске сәйкес анықталатын бейрезиденттердің мұндай бейрезиденттердің тұрақты мекемесімен байланысты емес төлем көзінен салық салынатын табыстарына 5%-дан 20%-ға дейін:

1) төменде көрсетілген табыстарды қоспағанда табыстарына - 20%;

2) жеңілдікті салық салуы бар мемлекетте тіркелген тұлғаның табыстарына - 20%;

3) тәуекелдерді сақтандыру (қайта сақтандыру) келісімшарттары бойынша сақтық сыйлықақыларына - 10%;

4) халық аралық тасымалдарда көлік кызметтерін көрсетуден түсетін табыстарына- 5%;

5) кұн өсімінен түсетін табыстарға, дивидендтерге, сыйақыларға, роялтиге - 15%;

Қазақстан Республикасында кызметін тұрақты мекеме аркылы жүзеге асыратын заңи тұлға-бейрезиденттің таза табысы корпоративтік табыс салығына қоса белгіленген тәртіппен - 15%.

Бейрезиденттердің Қазақстан Республикасындағы көздерден алатын, осындай бейрезиденттердің тұрақты мекемесімен байланысты емес табыстарына жеке табыс салығының белгіленген мөлшерлемелері бойынша салық салынады.

Салық заңнамасында корпоративтік табыс салығы, жер салығы, мүлік салығы бойынша инвестициялық салық преференцияларын беру карастырылған. Бюджетке төленуге жататын корпоративтік табыс салығының сомасын айқындау кезінде салық заңнамасына сәйкес оның есептелген сомасы 100 пайызға азайтылады.Осындай көзделген салық сомасын кеміту корпоративтік табыс салығы бойынша аванстық төлемдер сомаларын есептеу кезінде де колданылады.[1] Арнаулы экономикалық аймақтардың аумағында орналасқан және кызмет түрлерін жүзеге асыру кезінде пайдаланылатын салық салу объектілері бойынша: 1) жер салығын есептеу кезінде тиісті мөлшерлемелерге 0 коэффиценті;

2) мүлік салығын есептеу кезінде салық салу объектілерінің жылдық орташа құнына 0 пайыздық мөлшерлеме колданылады.

Корпоративтік табыс салығына арналған салық кезеңі 1 каңтардан 31 желтоқсанға дейінгі күнтізбелік жыл болып табылады.

Корпоративтік табыс салығының төлеушісі орналасқан жері бойынша салық органына корпаративтік табыс салығы бойынша маглұмдаманы 31 наурыздан кешіктірмей табыс етеді.

12. Шет мемлекеттердің салықтарына сипаттама беріңіз. Алыс-жақын шет мемлекеттердің салық жүйелері әр түрлі экономикалық,саяси,әлеуметтік жағдайлардың барысында қалыптасты. Әдетте, салық жүйесі әкімшілік басқарудың әр түрлі деңгейінде,сондай ақ халықаралық операцияларда екі жақты салық салуды болдырмау мақсатында осы жағдайлар барысында туындайтын ерекшеліктерді ескере отырып құрылады.Салықтарының құрылымы мен олардың қолданылу аясы,есептелу және алыну механизмі,әр түрлі билік органдарының фискалдық өкілеттіктері және басқа салық саласындағы мәселелеріне байланысты шет мемлекттердің салық жүйелері бір бірінен айрықшаланады.

Салықтар әр түрлі елде әрқалай аталғанымен де,кей кейде олардың алыну механизімдері де ұқсас болып келеді.Салық төлеуші болып салық төлеу жауапкершілігі жүктелген заңды және жеке тұлғалар танылса,салық салу объектісі ретінде салық төлеушінің есепті кезеңде алған табыстары,мүліктері,пайдасы, т.б жатады.Салық төлеушілер өз кезегінде резидент және бейрезидент болып бөлінеді.Салық ақшалай немесе заттай түрде әділеттілік,теңдік тәрізді салық салу қағидалары негізінде құрылған салық ставкаларын қолдану арқылы алынады.Салық ставкалары тұрақты немесе пайыз түрінде тағайындалуы мүмкін.Пайыздық ставкалар өз кезегінде пропорционалдық,прогрессивтік,регрессивтік болып бөлінеді.Салық жеңілдіктері қандай да бір елдің фискалдық саясатының бағыттарын ескере отырып қолданылады.

Салық негізінен мынадай тәсілдер арқылы алынады;

а) Төлем көзінен ( салық табыс алынған кезде ұсталып қалынады)

ә) Декларация негізінде (салық салу төлеушінің декларацияда көрсеткен табыстары ,шегерімдері мен жеңілдіктерін ескере отырып анықталады)

б)кадастр бойынша (салық салу объектісін тіркеу арқылы,одан түсетін табыстың нақты мөлшеріне табыссыз алынады)

Басым көпшілік елдерде қолданылатын салықтарға жеке тұлғалардың табысына салынататын салық ,заңды тұлғалардың табысына салынатын салық,мұра мен сыйға салынатын салық,қосылған құнға салынатын слық,тұтыну салығы,әлеуметтік сақтандыру қорына аударылатын жарналар,айналымға салынатын салық ,мүлік салығы,жер салығы,көлік салығы т.б жатады.

Салық жеңілдіктерін стандартты және стандартты емес деп екі топқа бөлуге болады.Стандартты салық жеңілдіктеріне салық төлеушінің өзіне және асырауындағы адамдарға,мүгедектерге,қарт адамдарға берілетін салық салынбайтын минумумды жатқызуға болады.Стандартты салық жеңілдіктерінің мынадай түрлерін жіктеуге болады.

-Негізгі немесе базистік,салық төлеушінің табыс мөлшеріне тәуелсіз өзіне салық жеңілдігінің берілуі

-отбасы жағдайына байланысты жеңілдіктердің берілуі

-асырауындағы адамдарға берілетін салық төмендетулері

Стандартты емес салық жеңілдігінің стандартты салық жеңілдігінен айырмашылығы оның салық төлеушінің нақты жұмсаған шығындарымен байланысты болып келуінде.

Бельгия,Финляндия,Греция,Норвегия,Люксембург сияқты елдерде салық жеңілдігі сол елдердің заңы бойынша белгіленген табыс деңгейін салықтан босату арқылы беріледі.Бұл негізінен нольдік ставкамен салық салу деп аталады.

Көптеген елдерде фермерлік шаруашылықтардың жеке бизнестің дамуына басым көңіл бөле отырып салық салу барысында оларды назардан тыс қалдырмайды.Мысалы Грециямен Ирландияда фермерлер алдыңғы үш жылдың ал Түркияда алдыңғы екі жылдың мәліметі негізінде орташа табысын анықтап содан табыс салығын прогрессивті шкаламен төлейді.Мұндай әдіс Австралияда өнімді өзі өндіріп өңдеп өткізетін фермерлерге қолданылады.

Қосылған құнға салынатын салықты 1954 жылы М. Лоре (Франция) енгізіп, айналымға салынатын салықты алмастыруға қабілетті салық ретінде бейнелеп берді. 1968 жылы аталмыш салық Франция аумағында толығымен енгізіліп болды және бертін Еуропалық Одаққа мүше болуға ниет еткен мемлекетке қойылатын бір шарт ретінде қабылданды. Қосылған құнға салынатын салық жанама салықтан кеіңнен тараған бір түрі болып табылады. Қосылған құнға салынатын салықты есептеу барысында негізінен төрт әдіс қолданылады:

• тура аддитивтік немесе бухгалтерлік;

• жанама аддитивтік;

• тура шегерім жасау әдісі;

• жанама шегерім жасау әдісі немесе шоттар бойынша есепке жатқызу әдісі.

Егер шартты түрде салық ставкасын Р деп белгілесек, онда төрт әдіс бойынша салықты есептеу формула түрінде мынадай көрініс береді:

1) P(V+m) ҚҚСС; 3) P(B-И) ҚҚСС;

2) PV+Pm ҚҚСС; 4) РВ-РИ ҚҚСС;

Шетел мемлекеттерінде жүргізілген салық реформалары негізінен мынадай бағыттарды қамтыды:

А) жеке табысқа салынатын салық саласында:

- салық салу базасын кеіейту. Мұны екі тұрғыды қарастыруға болады. Біріншіден, салық салу ауқымына капитал өсімі, әлеуметтік жәрдем ақы, жұмыссыздыққа төленетін төлемдер тәрізді табыс түрлері енгізілді. Екіншіден, жекелеген табыс түрлеріне жеңілдетілген ставкамен салық салу режимі алынып тасталды.

- салық ставкалары қайта қарастырылды. Басым көпшілік елдерде максималды салық ставаксы төмендетілді.

- әр түрлі табыс түрлеріне ортақ режим негізінде салық салу, т.б.;

Б) компания табыстарына салық салу саласында:

- салық жеңілдіктерінің санын қысқарту(немесе толығымен алып тастау);

- салық ставкаларын төмендету; т.б.

13. Халықаралық салықтық жоспарлау. Салықтық жоспарлау дегеніміз салық төлемдерін минимизациялау мақсатымен заңды және жеке тұлғалардың коммерциялық және инвестициялық қызметін жоспарлауы. Салықтық жоспарлаудың мақсаты – салық төлемдерін минимизациялау жолдарын іздестіру және таңдау; халықаралық инвестициялық қаржы операцияларын жүргізу барысында туындайтын салық төлемдерін төмендету. Бұл мақсатқа негізінен мынадай екі жол арқылы жетуге болады:

1. Заңды негізде барлық мүмкіндіктерді пайдалана отырып, салық төлемдерін төмендету;

2. Салық органдарынан қызметінің түрі мен табыстарын жасырып, жалған ақпар беру, яғнм салықтан жалтару.

Салықтық жоспарлаудың қажеттігінің негізі қандай да болмасын елдің салық қатынастарын реттейтін салық заңнамаларында қаланған. Яғни, онда нақты бір салық түрін есептеудің және алудың механизмі, жеңілдіктері беріледі, сәйкесінше салық төлеуші өз тұрғысынан мұны жоспарлайды. Демек, салықтық жоспарлаудың ұтымды жұмыс жасауы елдегі салық заңнамасының тұрақтылығына байланысты болып келеді.

Салықтық жоспарлаудың қажеттігі елдің салық ауыртпашылығының деңгейіне байланысты болып келеді. Дамыған елдер тәжірибесінен мынаны байқауға болады:

1. Егер елдегі салық ауыртпалығы жалпы ұлттық өнімнің (салық төлеуші тұрғысынан, бұл жалпы таза табыс) 10-15 пайыз аралығын құраса, онда салықтық жоспарлауға қажеттік минималды деңгейде; салықтық жоспарлауды бухгалтердің өзі жүргізе алады.

2. Егер елдегі салық ауыртпалығы жалпы ұлттық өнімнің 20-35 пайыз аралығын құраса, онда салықтық жосппалауға қажеттік орташа деңгейде. Салықтық жоспарлау қаржы диреторының немесе бас бухгалтердің басшылығымен жүргізіледі, қажет болған жағдайда салықтық жоспралау бойынша сырттан кеңесші шақырылады;

3. Егер елдегі салық ауыртпалығы жалпы ұлттық өнімнің 40-50 пайыз аралығын құраса, онда салықтық жоспралауға қажеттік жоғарғы деңгейде. Салықтық жоспарлау салық төлеушінің қаржы-жоспралау жұмысының маңызды элементі болып табылады.

Салықтық жоспарлауды жүзеге асыру барысында мынадай мәселелерге назар аударған жөн:

• Қандай да бір шетелде көп табыс алған жағдайда, салықты «резидент» ретінде емес, «төлем көзінен» төлеген тиімдірек.

• Активтерді табыс (пайда) түрінде орналастырғанға қарағанда, капитал түрінде орналастырған тиімдірек;

• Әр түрлі елдің салық режимдерін салыстырған кезде, салық ставкасына қарағанда салықты есептеу тәртібіне басым көңіл бөлген жөн, т.б.

Түрлеріне қарай салықтық жоспарлау былай жіктеледі:

• Корпоративтік(заңды тұлғалар деңгейіндегі салықтық жоспарлау);

• Жеке немесе отбасылық (жеке тұлғалар деңгейіндегі салықтық жоспарлау);

Салықтық жоспарлау үш нысанда жүзеге асырылады:

• Салық мәселелері бойынша мониторинг;

• Салықтық жоспарлау және салық міндеттемелерін ағымдағы қаржылық бақылау;

• Кәсіпорынның ағымдағы салық төлемдерін немесе жаңа инвестициялық жобаларды салықтық сраптамадан өткізу үшін сырттан кеңесшілерді тарту;

Алдына қойылған мақсаттарына байланысты салықтық жоспарлау мынадай әдістер арқылы жүзеге асырылады:

• Ағымдағы қаржылық бақылау;

• Алдын ала салықтық сараптама;

• Вариациялық-салыстырмалы талдау;

Салықтық жоспарлауды жүзеге асыру барысында кәсіпорынның төлейтін салықтарын мынадай топқа топтастыруға болады:

• Шығындар шоттары бойынша төленетін салықтар;

• Пайда (залал) шотына есептелетін салықтар.

Дамыған мемлекеттер тәжірибесінен байқалып отырғандай, салықтық жоспарлау мәселесі кез келген салық төлеушінің қаржы-шаруашылық қызметінің ажырамас бөлігі ретінде қарастырылады және салықтық жоспарлаудың мәні салық төлеушінің салық міндеттмелерін мүмкіндігінше кеміту барысында заңмен рұқсат етілген барлық әдіс-тәсілдерді қолдану құқығының болуымен сипатталады.

Салықтық жоспарлау процесін төрт кезеңге бөліп қарауға болады:

• Салық төлеушінің орналасқан мекенінің, негізгі өндірістіе және коммерциялық бөлімшелерінің, т.б. мәселелерін салық тұрғысынан барысынша тиімді шешуді қарастыру;

• Бірінші кезеңмен тығыз байланысты болып келеді және компанияның заңдық мәртебесі, құрылымы, өызметінің сипаты мен мақсаттарына байланысты мәселелерді қамтиды;

• Салық салынатын табысты анықтау, салық міндеттемелерін есептеу барысында салық жеңілдіктерінің толық және дұрыс қолданылуын қамтитын мәселелерден тұрады;

• Алынған пайданы ұтымды орналастыру, жұмсау мәселелерін салық тұрғысынан барыншы тиімді шешуді қарастыру;

Айталық, салықтық жоспарлаудың бірінші кезеңінде қандай да бір компания өзінің қызметін жүзеге асыру үшін салық режимі тиімді әрі қолайлы елді таңдайды. Осы тұста жекелеген шет мемлекеттер де шетел инвесторларын тарту мақсатымен оларға салық жеңілдіктерін беруге маманданады. Әдетте, мұндай ел салық баспанасы ретінде қоладнылады. Салық баспанасы ретінде кеңінен танымал елдерге мынадай мемлекеттер жатады:

1. Бағам аралдары, мұнда табысқа (пайдаға) салынатын салықтар, мұра мен сыйға салынатын салықтар қолданылмайды.

2. Кайманов аралдары, мұнда салықтар мұлдем қолданылмайды.

3. Монако, мұнда жеке тұлғалар салық жауапкершілігіне тартылмайды. Шетелдік заңды тұлғалар пайдасынан 8 пайыз мөлшерінде салық төлейді.

4. Сейшель аралдары, мұнда шетелдік тұлғалар салықтан толығымен босатылған және т.б.

Мысалы, кеме компанияларына Панама, Либерия, Греция тәрізді елдерге, ал халықаралыө банктерге Люксембург, Багам аралдарында; холдингтік компанияларға Нидерландияда; сауда-делдалдық компанияларға Швейцария мен Лихтенштейнде орналасқан тиімді болып келеді.

Салықтық жоспарлаудың екінші кезеңі бірінші кезеңімен тығыз байланысты болып келеді. Мұнда компания бөлімшелерін қандай нысанда қанша және қай мемлекетке орналастыратынын анықтайды.

Үшінші кезеңде орналсқан елдің салық заңнамасы мен практикасы терең игеріліп, жүзеге асырылатын міндеттері нақтыланады. Төртінші кезеңде салық салынатын табыс анықталып, төленуге тиіс салық сомасы есептеледі. Таза пайданы ұтымды орналастыру жүзеге асырылады.

Халықаралыө салықтық жоспарлаудың механизмі капиталдың оффшорлық баспанасын құрумен, тиімді салық маршруттары арқылы капитал және табыстарды аударумен, трансферттік бағаларды фирмаішілік жабдықтаулар мен жеткізілімдерді қоланумен сипатталады. Халықаралық салықтық жоспарлаудағы басты құрал болып салық төлемдерін минимизациялау үшін шетелде оффшорлық маманданған компаниялар құру болып табылады. Құқықтық тұрғыдан шетелде құрылған компаниялар кез келген мәмілелерге қатынаса алатын тең құқылы заңды тұлға болып табылады. Басты орган «шетелдік» фирма арасындағы операция алдын ала келісілегн шарттар негізінде жүзеге асырылады. Мәні жағынан фирмаішілік операция болғанымен де, халықаралық практикада бұл трансферттік операциялар деп аталады. Осы жерде есере кететін жайт, ол экономикасы дамыған елдерде, әсіресе АҚШ-та, Ұлыбританияда, Еуропалық Одаққа мүше елдерде қолданылатын «трансфертке қарсы», «оффшорлыққа қарсы», «демпингке қарсы» заңнамалар трансферттік бағалардың қолданылуын, салықтық жоспарлаудың жүргізілуін шектейді, бірақ тыйым салмайды. АҚШ-тың «оффшорлыққ қарсы» заңнамасы оффшорлық комаанияларда салық несиесін қолдануға рұқсат етпейді. Бұл дегеніміз – салық зонасындағы еншілес фирмалардың табысы АҚШ аумағында толығымен салық салуға қамтылады.

Салықтық жоспарлаудың қажетті оффшорлық компанияларға қолайлы жағдай жасаумен шектелмейді, нақты іскерлік операциялардың өткізілу барысын жүйелі талдаумен, компанияны ұтымды орналастырумен, фирмасы үшін салық төлемдерін минимизациялаудың жоодарын таңдау мүмкіндігінің болуымен нақтылана түседі. Халықаралық салықтық жоспарлаудағы негізгі элементтерге мыналар жатады:

• Шетелдік фирманының құрылуы жоспраланып отырған елдердің салық жүйелерін талдау және салыстыру;

• Капиталды кіргізу және шығару жағдайларын бағалау;

• Тура және портфельді инвестиция, фирмаішілік несиелеу, дивиденд түрінде капиталды аударудың мүмкіндігін талдау;

• Салық төлемдерін минимизациялауға мүмкіндік беретін халықаралық іскерлік операцияларының схемасын жасау, т.б.

АҚШ-та және көптеген дамыған елдерде “arm is length basis” қағидасы немесе «қолдың ұзындығы» ережесі қолданылады. Бұл тұста салық салу мақсатында фирмаішілік мәмілелер нақты жағдаймен бағаланады.

14. Халықаралық экономикалық қатынастарда салықтардың рөлін анықтаңыз.