Türkmenistanyň Bilim ministrligi

Türkmenistanyň Milli bilim instituty

Orta mekdepleriň IV - XI synplary üçin türkmen dili dersi

boýunça okuw maksatnamasy

Düzüjiler:

B.Weýisow

A.Mollaýew

Ý.Garaýew

Aşgabat - 2013

DÜŞÜNDIRIŞ HATY

Türkmenistanyň Prezidenti 2013-nji ýylyň 1-nji martynda “Türkmenistanda bilim ulgamyny kämilleşdirmek hakynda” Permana gol çekdi. Bu resminama laýyklykda 2013-2014-nji okuw ýylyndan başlap, Türkmenistanyň umumy bilim berýän orta mekdeplerinde on iki ýyllyk orta bilime geçildi.

Türkmen dili dersini okatmagyň maksady

Türkmen dili milli aňyýeti kemala getirmekde, Watana bolan söýgini ösdürmekde, ýaşlara milli ruhda terbiýe bermekde, olary jemgyýetiň ösen şahsyýetleri edip ýetişdirmekde wajyp ähmiýete eýedir.

Türkmen dili dersiniň mazmuny okatmagyň maksatlary hem-de wezipeleri bilen kesgitlenýär. Okatmagyň maksatlary türkmen edebi diliniň normalaryna laýyk sözleýşi hem-de dürs ýazuwy öwretmekden, okuwçylarda lingwistik başarnyklary kemala getirmekden ybaratdyr. Türkmen dili dersi okuwçylarda çeper sözlemek, okamak, ýazmak we bilimleri ele almak ýaly endikleri ösdürip,okuwçylaryň türkmen dili boýunça nazary hem amaly taýdan başarnyklaryny kemala getirýär.

Türkmen dili dersini okatmagyň wezipeleri

Türkmen dilini ders hökmünde okatmagyň esasy wezipeleri şulardyr:

- okuwçylara türkmen dili dersi boýunça maksatnamada kesgitlenen bilimleri

ulgamlaýyn bermek;

- okuwçylara türkmen edebi diliniň orfoepik (dürs sözleýiş) kadalary esasynda

dogry gürlemegi öwretmek;

- okuwçylaryň aňynda orfografik hem-de punktuasion endikleri we başarnyklary

kemala getirmek;

- özleşdirilen bilimleri durmuşda ulanmak başarnyklaryny kemala getirmek;

- okuwçylaryň pikirlerini dilden ýa-da ýazuw üsti bilen yzygiderli beýan

etmek başarnyklarynyň we endikleriniň kämilleşmegine ýardam etmek;

- okuwçylaryň türkmen diliniň grammatik gurluşyndan baş çykarmagyny we söz

baýlygyny artdyrmagyny gazanmak;

- okuwçylarda dil bilimi, şol sanda türkmen dili boýunça döredijilik-barlag işlerini

alyp barmak ukybyny ösdürmek hem-de başarnyklary kemala getirmek.

Maksatnamanyň düzülişi hem-de gurluşy

Maksatnamada türkmen dil biliminiň bölümleriniň arasyndaky yzygiderli baglanyşyk saklanyldy. Onda ulgamlaýynlyk, ylmylyk we elýeterlilik ýörelgeleri esas edilip alyndy.

Okatmagyň wezipelerine laýyklykda, maksatnama:

- fonetika, leksika, morfologiýa, sintaksis, orfografiýa, punktuasiýa, stilistika

boýunça saýlanyp alnan düşünjeler ulgamyny;

- diliň jemgyýetçilik hadysasy hökmündäki hyzmatlaryny;

-okuwçylaryň sowatly ýazyp bilmegi üçin esasy orfografik we punktuasion

düzgünleri;

- okuwçylarda edebi dilde sözlemek hem-de düşnükli jogap bermek başarnyklaryny we endiklerini kemala getirmegi öz içine alýar.

Okuwçylaryň maksatnamada berlen dil serişdelerini doly özleşdirmegi üçin her synpda okuw ýylynyň başynda we ahyrynda gaýtalamaga degişli ýörite sagatlar bellenýär.

Okatmagyň tapgyrlarynda edilmeli işleriň esasy ugurlary

Türkmen dili dersinde okuwçylaryň ýazuw endiklerini ösdürmek işiň esasy bölegini düzýär. Şonuň üçin grammatikanyň bölümlerinde hem orfografik we punktuasion düzgünleri öwretmegi üpjün etmek zerurdyr.

Türkmen dili dersi boýunça IV - XI synplaryň maksatnamasy I - III synplaryň maksatnamasynyň dowamy hökmünde alnyp barylmalydyr. Mugallym başlangyç synplarda kemala getirilen kalligrafik ýazuwy hasaba alyp, ony ösdürmäge we kämilleşdirmäge borçludyr. Şoňa görä-de, okuwçylaryň ýazgylarynyň grafik taýdan dogry we düşnükli bolmagyny gazanmak zerurdyr. Okuwçylardan senäniň, temanyň adynyň, iş görnüşleriniň, gönükmeler belgisiniň, epigraflaryň, abzaslaryň dogry we bellenen ýerinde ýazylmagyny, grammatik derňewlerde ulanylýan şertli belgileriň bulaşdyrylmazlygyny talap etmelidir.

Türkmen dili sapaklarynda baglanyşykly sözleýşi kemala getirmek we ösdürmek üç ugurda amala aşyrylýar. Baglanyşykly sözleýşiň birinji ugrunda türkmen edebi diliniň kada-kanunlaryny özleşdirmek esasy maksat bolmalydyr.

Ikinji ugur okuwçylaryň söz baýlygynyň artdyrylmagyny we sözleýşiň grammatik düzüminiň baýlaşdyrylmagyny öz içine alýar. Okuwçylaryň söz baýlygyny ösdürmek işi sözlükler bilen işlenende has-da peýdaly bolýar.

Baglanyşykly sözleýşiň üçünji ugrunda okuwçylaryň öz pikirlerini dilden ýa-da ýazuw arkaly beýan etmäge degişli ukyplary ösdürilýär. Bu işler bolsa dil serişdelerini dogry saýlamak, ýazylan işi taraşlamak ýaly ýumuşlary öz içine alýar.

Maksatnamada sözleýiş medeniýetine aýratyn üns berildi.Okuwçylaryň ofoepik normalar esasynda dogry hem düşnükli geplemek endiklerini ösdürmek hem-de kämilleşdirmek göz öňünde tutuldy.

Türkmen dili sapaklarynda dersara baglanyşyk

Türkmen dili sapaklarynda dersara baglanyşyklary göz öňünde tutmak we ýöretmek zerurdyr.

Türkmen dili ders hökmünde ilkinji nobatda edebiýat bilen utgaşýar. Türkmen dili sapaklarynda sözleýşiň hekaýa etme, suratlandyrma we pikir ýöretme tärleri öwrenilýär.

Türkmen dili bilen daşary ýurt dilleri deňeşdirilende, meňzeş lingwistik düşünjeler has-da aýdyň ýüze çykýar. Dersara baglanyşygyň dogry ýola goýulmagy öwrenilýän dil serişdesini has gowy özleşdirmäge alyp barýar.