86. Сын есім жасайтын жұрнақтар.

Заттық-сапалық атаулардың біртіндеп заттық мағыналарын жоғалту құбылысының сілемдері қазіргі түркі тілдерінде сын есімдердің семантика-функционалдық қолданыс аясынан айқын байқалады. Мәселен, тув. sooq'суық, аяз', ažïg sooq 'қатты аяз', sooq qïš 'суық қыс', sooq suï 'суық су', bögün sooq- tur 'бүгін суық'; алт. boš: kolïm boš dök ' қолым бос', kiligiboš 'жігерсіз'; әз., алт., гаг., башқ., қаз., ноғ., тув., түркім. т.б. dar/tar 'тар, қысыңқы, сыйымдылығы аз': алт. tar d`er 'тар жер', mïnda tar 'мұнда тар', түрік. darda olmak 'қиын жағдайда қалу', әз. dara düšmek қиындыққа тап болу, таршылыққа ұшырау'⁹². Морфологиялық құрылымы жағынан сын есімдер жалаң, туынды және күрделі болып келеді. Сын есімдердің қайсы біреулері жалпытүркілік бір буынды түбірлерден өрбиді: көне-түрк. sariγ, түркм. sāri, түрік., қаз. sari 'сары', чув. sară 'сары' т.б. Шығыс септігінде тұрған зат есімнің сын есіммен тіркесіп келуі (өзб. Jaχši sǔz baldan širin 'жақсы сөз – жарым ырыс'. Қаз. Sütten aq, sudan taza), сондай­ақ сын есімнің белгілі бір күшейткіш сөздермен тіркесуі (eη/iη 'ең': тат. iη tirän, тув. eη uluγ, қаз.eη taza) арқылы жасалатын салыстырмалы шырай түрлері көптеген түркі тілдеріне тән құбылыс. Ал сын есімнің кішірейту-еркелету мәніндегі тұлғасын жасауға оғыз тобындағы тілдерде -ǯa/-ǯe, -ǯaq/-ǯek/-ǯyq/-ǯik жұрнақтары өнімді қатысады:түркім. aqǯa ǯüjǯe 'ақ балапан', garaǯa guzï 'қара қозы', mïsenǯaq čörek 'жұмсақ нан'. Орхон, Енисей, Талас ескерткіштері тіліндегі сын есімдер мен қазіргі түркі тілдеріндегі сын есімдердің табиғаты жайлы ой түйген ғалым А. Есенқұлов: «Көне түркі жазба ескерткіштері тіліндегі сын есім мен қазіргі түркі тілдері, оның ішінде қазақ тіліндегі сын есім категориясының арасында мағыналық та, тұлғалық та айырмашылық жоқ. Тек аздаған ғана фонетикалық ерекшеліктері кездеседі», - дейді⁹³. Ғалым пікірі сын есім тудыратын қосымша морфемаларға да қатысты болып келеді. А.Есенқұловтың көзқарасы бойынша, -q/-k,-g/-γ,-ïq/-іk-ïγ/-іg/,-uq/-ük,-uγ/-üг Орхон, Енисей жазбаларында зат есімге де, сын есімге де жалғанып, туынды сын есім жасайды, көбіне етістікке жалғанып қатыстық сындық қасиетке ие болады⁹⁴. Н.К. Дмитриев түркі тілдерінде зат есімдер мен сын есімдер жасауда белсенді қолданылатын -q/-k,-g/-γ,-ïq/-іk-ïγ/-іg/,-uq/-ük,-uγ/-üг форманттарының шығу тегін есім сөздер тудыратын -qаq/-kеk,-γаq/-gеk/-gök жұрнақтарынан таратады⁹⁵. Көне түркі тіліндегі сын есім тудырушы қайсы бір жұрнақтарды қазақ тілімен салыстырсақ:VI- IX ғасыр ескерткіштері тілінде-lï/-lі/-lü: еrіklі→еrіk+lі«ерікті»; küčlі→küč+lі«күшті» - қазақ тілінде -lï/-lі, -dï/-dі, -tï/-tі, ЕСкерт.тіл.де -lïγ/-lіg, -luγ/-lüg: аdаqlïγ→аdаq+lïγ«аяқты»,atlïq/atlïγ→ at+lïq/lïγ«атты», bašlïγ→baš+lïγ «басты» - қазақ тілінде: -lïq/-lіk, -dïq/-dіk, -tïq/-tіk; ЕСкерт.тілінде: -g/-γ,-ïγ/-іg/-ijg: turuq→ tur+uq «арық, арық-тұрық»; іsіg→*іs+іg«ыстық»: tirig→*tir+ig«тірі, жаны бар, өлмеген» - қазақ тілінде -q, -k.

89-сұрақ. Сан есімнің мағыналық түрлері және этимологиясының негіздері

Есептік (bіr «бір», еkі «екі», üч «үш» tört «төрт», bеs/bеš «бес», jеgіrmі «жиырма», jеtmіš «жетпіс», mïŋ/mіŋ«мың», tümеn «он мың).

реттік (ekinti«екінші», onunč «оныншы», altïnč «алтыншы»,besinč/besinči «бесінші»)

жинақтау (üčegü«үшеуі»)

болжалдық сан есімдер (jüzčе «жүздей», eki-üčbïŋ «екі-үш мың»)

Ғ.Айдаров көне түркі тілінің оннан кейінгі санау тәртібін бесінші топ ретінде қарастырып, аралас сан есімдер деп атайды.

Сан есімдердің жасалу, қалыптасу тарихы әр алуан. Мәселен, тіліміздегі миллион, триллион сөздері батыс елдерінен енсе, «он мың» мәніндегі түмен сөзі монғол тілінен енген деген жорамал бар. Г.И.Рамстедт алтай тілдері фактілерін салыстыра отырап, бірнеше сан есімдердің қалыптасуына жеке-жеке талдау жасайды:түрк. bir ~ моңғ. büri ′барлық, бәрі, әрбір′; түрк. eki<*ek-<*hek- <*pek- ′ілесу, еру′ ~ кор. pęgim ′жақын маңдағы, келесі′ <*pek- + -im,кор. pęgim t`ę ′жақын маң′> түрк. ekinti ′екінті, түстен кейін′; түрк. beš ′бес′ ~ чув. pilək ~ pillək ~ тұңғ. лам. bilän ′білек′;түрк. *alty ′алты′ <al- ′алу′+ -ty;түрк. jeti < je- ′жеу′;түрк. sekiz < s (cал.: моңғ. ese ′жоқ′) + ekiz, ikiz ′егіз′ (<eki+-z) ~ моңғ. ikire ′егіз′;түрк. toquz ′тоғыз′ ~ моңғ. toqur/tokir ′бүгілмейтін, икемсіз саусақтар′, мұндағы-z мен sekiz сөзіндегі –z бірдей;

90-сұрақ. Жақ пен тәуелдік қосымшалары арасындағы тарихи тектестік

Белгілі бір заттың иеленуші үш жақтың біріне меншіктілігін білдіруде тәуелдік категориясы арқылы меншіктеуші жақ пен меншіктелуші зат қатар көрсетіледі. Тәуелдеу категориясы бір заттың екінші затқа меншіктелуін ғана білдіріп қоймайды, сонымен бірге оның қай жаққа қатысты екендігін де білдіреді.

Э.В.Тенишев түркі, моңғол және тұңғыс-маньчжур тілдерінің материалдарын салыстыра отырып, түркі тілдеріндегі бірінші жақ жіктіктің -man/-mun, -m/-n, тәуелдіктің -m жалғауларының шығу тегін жіктеу есімдігінің арғыалтайлық 1-жақ жекеше *min ′мен′ тұлғасынан;түркі тілдеріндегі екінші жақ жіктіктің -san/-sïn/-sïŋ/-ïŋ /-n, тәуелдіктің -ŋ/-n жалғауларының шығу тегін ′сен′ жіктеу есімдігінің арғыалтайлық ІІ жақ жекеше *sinтұлғасынан; түркі тілдеріндегітәуелдіктің үшінші жағының -ï/-sï/-ïnжалғауларының шығу тегін қалпына келтірілген арғыалтайлық *in ′ол′ жіктеу есімдігінен таратады.

Г.Й.Рамстедт пікірі бойынша, о баста түрк., моңғ., тұңғ. *min ′мен′, моңғ. *tіn және түрк., тұңғ. *sin ′сен′, түрк., моңғ., тұңғ., кор. *іn ′ол′ тұрпатта болып келген жіктеу есімдіктерінің түбір-негіздері соңындағы -n дауыссызын моңғол, тұңғыс-маньчжур тілдері атау септігінде тарихи ерте дәуірлерде жоғалтуының салдарынан, моңғ., тұңғ. bi ′мен′, моңғ. či ′сен′ (көне моңғ. *ti ), тұңғ., маньч. si ′сен′, маньч. i ′ол′ тұлғалары қалыптасқан. Ал түркі тілдерінде екпін күшінің немесе деиктикалық күшеютудің салдарынан *min және *sin жіктеу есімдіктері män және sän тұлғаларына өзгерген.

Жіктік және тәуелдік жалғауларының шығу тегін мен, сен, ол жіктеу есімдіктерімен байланыстыратын Г.Й.Рамстедт және В.Л.Котвич пікірлерін қолдай отырып, Н.А.Баскаков алтай тілдеріндегі жіктік және тәуелдіктің 1-жағының көпше түріндегі қосымшалардың шығу тегі түркі тілдері үшін: bі(1-ші жақ жекеше түрдегі жіктеу есімдігінің негізі) + z (көптіктің көрсеткіші) тұлғасында жаңғыртылатын biz жіктеу есімдігіне, немесе бірінші жақтағы bi(<*min) және екінші жақтағы si (<*sen) жіктеу есімдіктерінің бірігуінен жасалатын инклюзивті biz <bi+si ‛мен және сен’ есімдігіне барып саятынын айтады. Н.А.Баскаков жіктік және тәуелдік қосымшаларының екінші жақтағы көпше түрінің құрамын түркі тілдері үшін: sаn~sun (2-ші жақ жекеше түрдегі жіктеу есімдігі) + көптіктің көрсеткіші -lar- > -sïnlar- sïnlar-sïņ(l)ar-(sï)ņ(l)ar деп көрсетеді. Демек, түркологиядағы «тәуелдік жалғауларының арғы тегі жіктеу есімдіктеріне барып саятыны туралы» пікірдітолық қалыптасқан ғылыми пікір деп санауға болады.

1Аханов К. Грамматика теориясының негіздері.– Алматы, 1996. 20

2 Қайдаров Ә., Оразов М. Түркологияға кіріспе. Алматы, 1985, 3-бет.

6

2 Иванов С. Н. Николай Федорович Катанов. Москва, 1973.

3 Қараңыз: Қайдаров Ә., Оразов М. Түркологияға кіріспе. Алматы, 1985, 30-бет.

4 Қараңыз: Қазақ тіл білімі // Қазақ тілі. Энциклопедия. Алматы, 1998, 199-бет.

5 Қайдаров Ә., Оразов М. Түркологияға кіріспе. Алматы, 1985, 38-бет.

3 Түркітану // Қазақ тілі. Энциклопедия. Алматы, 1998, 400-401 беттер.

4 Баскаков Н.А. Историко-типологическая фонология тюркских языков. –Москва: Наука, 1988. -207 с.-С.101.

5 Салқынбай А. Тарихи сөзжасам (семантикалық аспект). –Алматы: Қазақ университетi, 1999. –160-б.

6 Баскаков Н.А. Историко-типологическая фонология тюркских языков. –Москва: Наука, 1988. -207 с.-С.78.

7 Қараңыз: Щербак А.М. Сравнительная фонетика тюркских языокв. –Ленинград: Наука, 1970.-С.185.

8 Қараңыз: Қашқари М. Түрік сөздігі. І том. Алматы, 1997, 57-60 беттер.

9 Якобсон Р. Типологические исследования и их вклад в сравнительно-историческое языкознание // Новое в лингвистике. Вып.Ш. М., 1963. С.97

10 Тронский И.М. К вопросу о сравнительно-историческом методе в языкознании // Уч. зап. ЛГУ. – Л., 1952. №. 156. С.17

11 Қараңыз: Қашқари М. Түрік сөздігі. І том. Алматы, 1997, 57-60 беттер.

12Қар.: Poppe N. Introduction to Altaic Linguistics.-Wiesbaden, 1965;

Räsänen М. Zur Lautgeschichte der türkischen Sprachen.- Helsinki, 1949. Р. 215-238; Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков / под ред. Н.К.Дмитриева. М., 1955-1962. ТТ. 1-4. І т. С. 307-316

13Тенишев Э.В. Алтайские языки // Языки мира: Тюркские языки. М.,1996.-543. С.9

14Poppe N. Introduction to Altaic Linguistics.-Wiesbaden, 1965

15 Қалиев Ғ. Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі. Алматы, 2005. Б.261

16 Дыбо В. А., Пейрос И. И.Проблемы изучения отдаленного родства языков // Вестник Российской Академии Наук. - М., 1985. - № 2. - С. 55-66

17Тенишев Э.Р. О методах и источниках сравнительно-исторических исследований тюркских языков //Избранные труды. Книга первая. –Уфа: Гилем, 2006.-304с. С.22-23

18Климов Г.А. Основы лингвистической компаративистики. М.: Наука, 1990.-168 с. С.83.

19Тенишев Э.Р. О методах и источниках сравнительно-исторических исследований тюркских языков //Избранные труды. Книга первая. –Уфа: Гилем, 2006.-304с. С.18-22

20Blanar V. Lexicalno-semantickarekonstrukcia. Bratislava 1984. 82-112

21

22 Қайдаров Ә., Оразов М. Түркологияға кіріспе. Алматы, 1985, 3-бет.

3 Қараңыз: Құрышжанов Ә. «Китаб ал-идрак милисан ал-атрак» // Қазақ тілі. Энциклопедия. Алматы, 1998, 172-бет.

4 Қараңыз: Аталған еңбекте, 13-бет.

5 Әбдәкімов Ә. Қазақтар туралы шетелде шыққан кітаптар // Егемен Қазақстан. 2004, 28 сәуір.

6 Қараңыз: Қайдаров Ә., Оразов М. Түркологияға кіріспе. Алматы, 1985, 14-бет.

2 Иванов С. Н. Николай Федорович Катанов. Москва, 1973.

3 Қараңыз: Қайдаров Ә., Оразов М. Түркологияға кіріспе. Алматы, 1985, 30-бет.

4 Қараңыз: Қазақ тіл білімі // Қазақ тілі. Энциклопедия. Алматы, 1998, 199-бет.

5 Қайдаров Ә., Оразов М. Түркологияға кіріспе. Алматы, 1985, 38-бет.

23 Түркітану // Қазақ тілі. Энциклопедия. Алматы, 1998, 400-401 беттер.

24 Есенқұлов А.Көне түркі жазба ескерткіштеріндегі қосымшалар. –Алматы:Ғылым, 1976. –189,190-беттер.

25 Қараңыз: Қашқари М. Түрік сөздігі. І том. Алматы, 1997, 57-60 беттер.

3

26

27

2

2

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

1

2

1.

2

3

1

3

4

5

1

1

3

4

5

7

6

1

2

3

4

5

6

8

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53

3

54

55 Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Морфология.-М., 1988. С. 158.

1

1

56

57

58

59

60Қар.: Poppe N. Introduction to Altaic Linguistics.-Wiesbaden, 1965;

Räsänen М. Zur Lautgeschichte der türkischen Sprachen.- Helsinki, 1949. Р. 215-238; Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков / под ред. Н.К.Дмитриева. М., 1955-1962. ТТ. 1-4. І т. С. 307-316

61Рамстедт Г.Й. Введение в алтайское языкознание. Морфология. -М.,1957.С.27

62

63

64

65

66

67

68

69

70

71

72

73

74

75

76

77

78

79

80

81

82

83

1 Қашқари М. Диуани луғат-ат түрк. 1 т., Ташкент, 1960, с. 58.

84Щербак А.М. Очерки по сравнительной морфологии тюркских языков: (Имя).- Л., 1977.

85Баскаков Н.А. Алтайская семья языков и ее изучение. М., 1981. С.64

86Рамстедт Г.Й. Введение в алтайское языкознание: Морфология / Пер. с нем.-М., 1957. С.39

87Малов С.Е. Язык желтых уйгуров. Словарь и грамматика. –Алма-Ата: «Издательство АН Каз ССР», 1957. –С.171.

88Рамстедт Г.Й. Введение в алтайское языкознание: Морфология / Пер. с нем.-М., 1957. С.43

89 Räsänen M. Materialen zurMorphologie der tűrkishenSprahen//StO. 1957. Bd.21.62-63

90 Кононов А.Н. Грамматика тюркских рунических памятников VII-IX вв.-Л., 1980. С.158

91Тенишев Э.В. Алтайские языки // Языки мира: Тюркские языки. М.,1996. С.12: Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Морфология.-М., 1988. С. 105

1

2

92

93

94

95

ЕҰУ Ф 703-08-14. Пәннің оқу-әдістемелік кешені. Төртінші басылым