Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті

Пәннің оқу-әдістемелік кешені

Басылым: төртінші

1. Қазақ тілінің дауысты дыбыстар жүйесінің түркі тілдеріндегі дауыстылар сәйкестігімен байланысы.

Қазіргі түркі тілдерінің вокализмдер жүйесінің жалпы сипаты ортақ болғанымен әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері бар, жалпытүркілік баба тілдің вокализмдер жүйесіне сәйкес жаңғыртылған түркі тілдерінің дауыстылар жүйесі шартты түрде төрт топқа бөлініп қарастырылады:1) оғыздық тип –бірінші дәрежелі созылыңқы дауыстылардың және дифтонг, полидифтонг дыбыстардың, қысқа дауыстылардың қарама-қарсылығына негізделген жүйе; 2) алтайлық тип - екінші дәрежелі созылыңқылар мен қысаң дауыстылардың қарама-қарсылығына негізделген жүйе;3) қыпшақтық типі - созылыңқы дауыстылар мен өте қысқа дауыстылардың қарама-қарсылығына негізделген жүйе ; 4) тува-тофалар типі- екінші дәрежелі созылыңқы дауыстылар мен қысқа дауыстылардың қарама-қарсылығына негізделген жүйе.Ескерткіштер тіліндегі дауысты дыбыстардың қазақ тіліндегі өзгерістері төмендегідей дыбыс сәйкестіктері кешенін құрайды.

1. a ≈ e сәйкестiгi: *an ≈ en → ančula ≈ enšile «еншiлеу, атау, иемдену»;

2.a ≈ ï сәйкестiгi: taš ≈ tïs «сырты, тысы»;

3. a ≈ o сәйкестiгi: anï ≈onï «оны», ol «ол»;

4. e ≈ i сәйкестiгi: jir ≈ žer «жер»;

5.e ≈ ä сәйкестiгi: *je ≈ *žä → jeme ≈ žäne «және»;

6. ï ≈ a сәйкестiгi: *ïγ ≈ *aγ → ïγač ≈ aγaš «ағаш»;

7 .ï ≈ u сәйкестiгi: *jïm ≈*žum → jïmčaq ≈ žumsaq «жұмсақ»;

8. ï ≈ i сәйкестiгi: tïl ≈ til «тiл», «хабар»;

2) Қазақ тілінің дауыстылар жүйесі және қазiргi қыпшақ тiлдерiндегi дауысты дыбыстардың артикуляциялық жiктелiсi. Көне түркi тiлi дауыстылар жүйесiнiң құрамын толық сақтаған қазiргi қыпшақ тiлдерiндегi вокализмдер жүйесi аздаған артикуляциялық ерекшелiктерi бар 8-9 дауыстыдан тұрады. Салыстырсақ:

Орхон, Енисей, Талас, ескi қыпшақ ескерткiштерi және қазiргi қыпшақ тiлдерiндегi дауысты дыбыстардың артикуляциялық жiктелiсi, құрамы

№ Тiлдер	Жасалуы				Тiлдiк қатар
	ашық	жартылай ашық	қысаң	жартылай қысаң	Тiл алды		Тiл ортасы		Тiл арты
					езу	Ерiн	езу	Ерiн	езу	ерiн
Орхон, Енисей, Талас ескерткiштерi тiлi	А е	о ö	ï i u ü		i е	Ü ö			а ï	u о
Ескi қыпшақ ескерткiштерi тiлi	А е о ö		i ï u ü		i е	Ü ö			a ï	u о
Қазақ тiлi	А ä е о ö		i ï u ü				i ä е	Ü ö	а ï	u о
Қарақалпақ тiлi	А ä е о ö		j(ij) ü ï u		j(ij) ä е	Ü ö			а ï	u о
Ноғай тiлi	а ä е о ö		j(ij) ü ï u		j(ij) ä е	Ü ö			а ï	u о
Башқұрт тiлi	а ä	О ö	j(ij) ü	е ï	j(ij) е ä	Ü ö			а ï	U О

3) Алтаистика және түркологиядағы «алтайлық атамекен» ұғымы . Алтай дәуірі – мерзімі жағынан анықталмаған, түркі тілдерінің дамуының ең алғашқы кезеңі.Бір топ ғалымдар Орал-алтай тіл бірлестігі теориясын ұсынады (Х.Винклер, С.М.Широкогоров, Б.Коллиндер, М.Рясянен т.б.). Бұл ғалымдардың пікірінше өте ерте кездерде , орал және алтай тілдері бір негізден өрбіген. Орал тілдері кейіннен екі тармаққа: угро-фин және самоди тілдеріне бөлініп кеткен. Ал алтай тілдері үш тармаққа: түркі-монғол, тұңғыс-маньчжур, корей-жапон тілдеріне ыдыраған.

ХІХ ғ. соңы - ХХғ. басында алтай тілдерінің генеалогиялық классификациясын жасауда негізге алынған «алтай гипотезасы» бүгінгі таңда «ғылыми болжамдық» деңгейден алтаистика немесе салыстырмалы-тарихи алтай тіл білімі деп аталатын дербес те сүбелі ғылым саласына айналып отыр. Дербес ғылым саласы ретінде ғасырдан астам даму тарихында алтаистика «түркілік мәдениетті әлемдік өркениеттік процестердің ажырамас бір бөлігі ретінде қарастыратын, 2-3 ғасырлық тарихы бар түркологиялық ғылыми білімді және оның озық үлгілерін» өзінің теориялық-методологиялық арқауы етіп келген болса, сол сияқты Г.Рамстедт, Н.Н.Поппе, Ф.Е.Корш, М.Рясянен, В.Л.Котвич, Н.А.Баскаков, А.М.Шербак, Г.Дерфер, И.А.Батманов, т.б. көрнекті алтаистердің тұжырымдары мен жинақталған «алтайлық» тілдік материалдар лингвистикалық түркологияның салыстырмалы-тарихи бағытының, түркі тілдерінің әрқайсысының тіл тарихына арналған зерттеулердің ғылыми дәйектемелік және фактологиялық негізіне алынды.