20. Абиотикалық фактор деп нені айтамыз?

Абиотикалық факторлар (гр. 'a' — теріс және bіotіkos — тірішілік, өмір) — бейорганикалық ортаның тірі организмдерге жасайтын тікелей немесе жанама әсерлерінің жиынтығы; сыртқы ортаның бейорганикалық, физикалық және химиялық жағдайлары.

Ол ф и з и к а л ы қ абиотикалық фактор (темпиратура, жарық, жел, ылғалдылық, атмосфераның қысымы, ағыстар, радиациялық деңгей, радиоактивті сәуле шығару т.б.), х и м и я л ы қ Абиотикалық фактор (атмосфера, су, қалдықтар, топырақ, шөгінді құрамы және олардағы қоспалар т.б.), к л и м а т т ы қ абиотикалық фактор (күн радиациясы, атмосфералық жауын-шашын, гидросфералық қысым т.б.) болып бөлінеді.

22-23) Шектеуші фактор - 1) қайсыбір процестің, құбылыстың не организмнің (түрдің, қауымдастықтың) тіршілік етуінің өтуі үшін шектеу қоятын фактор. Мысалы, басқа түрлердің бәсекелесі; 2) ең көп не ең аз шамада болатындықтан экожүйенің құрамы мен биологиялық өніміне басқалардан гөрі ықпалы болатын экологиялық фактор. Далалық өңірде өсімдіктер үшін шектеуші фактор — су, орманды жерлерде — топырақта қоректік элементтердің молдығы, тундрада — жылу мөлшері. Шағын көлдерде қыстың ортасынан былай судағы оттек мөлшері шектеуші фактор болып шығады (ол жетіспегенде балық жаппай қырылады). Топырақта (немесе су қойманың суында) уытты тұздардың болуы да шектеуші фактор болуы мүмкін.Ю.Либихтың «Минимум» заңы немесе шектеуші факторлар ережесі. Бұл ереженің мәні келесіде: шектен тыс аз немесе шектен тыс көп фактор (қауіпті нүктенің қасындағы) организмнің күйіне ықпал етеді, сонымен бірге , басқа факторлардың әсерлерін шектейді. Бұл заңның өмірде практикалық маңызы зор. Организмдердің ең қажетті шектеуші факторларын біле отырып, мол өнім алуға немесе табиғат ресурстарын тиімді пайдалануға жол ашады.

неміс ғалымы Юстус Либих 1840ж <Минимум заңын> ашты Минимум заңы.Кез келген организм топтарының өмір сүруі белгілі бір комплексті жағдайларға байланысты. Мысалы:өсімдік ылғал ауаны жарықты қоректік заттарды қажет етеді ал осы қоректік заттардың бірі жетіспеген болса онда организмнің жағдайы төмендейді

Ю.Либих өсімдіктерге тәжірибе жасап өсімдіктің өсуі топырақтағы жетіспейтін ең аз микроэлементтің мөлшеріне байланысты болатынын дәлелдеген. Бұл элементтің орнын басқа элементтермен толықтырса да,өсімдіктер дұрыс жетілмеген. Нәтижесінде өсімдіктің өсіп-дамуын олар ең аз мөлшерде қажет ететін микроэлементтер анықтайтыны белгілі болған.Бұл Либихтың <Минумум заңы> деп аталады.Ю.Либих организнің төзімділігі оның экологиялық мұқтаждығының ішіндегі ең осал буынына тәуелді болатындығын айтты.Одан шығатын қорытынды,экологиялық факторлар жиынтығына төзімділік шегіне ең жақын фактор күшті әсер етіп,басты фактор болып саналады

24)Шелфордтын толлетаранттык заны 1913ж В.Шелфорд лимиттік әсерлердің минимум заңына сай <Максимум >заңын ,яғни төзімділік шек заңын ашты.Оны Шелфордтың толеранттылық зыңы деп атайды, (латын тілінен аударғанда tolerantia-шыдау,төзу ).

Экологиялықфакторлароптималдыжағдайданауытқығанда организм тіршілігініңтөмендеуініңжоғарғышегі, организмніңтіршілігінсақтауұстамдығы,төзімділігі<төзімділікшек>депаталады.Әрбірорганизмніңөзінетәнтөзімділікшегіболады.Кез-келгенжағдайдыңтолеренттықшеккежақындауынемесеоданжоғарылауылимиттікжағдайнемеселимиттік(шектеуші )факторлардепаталады.Төзімділікшегіненшығыпкетсе, организм тіршілігінжояды.

Организм үшінмаксимальдыжәнеминимальдыжағдайдақауіпті,органимздеөзгерістержүріп,оныңтіршілігінжояғадейіналыпбарады,онылетальдіжағдайдепатайды,

Летальдіжағдайғажетпеуүшінорганизмгеәсерететінзаттыңбелгілібіршектіконцентрациясыбелгіленеді

Толеранттықшекболатынфакторлардыңтүрлеріөтекөп.

Организмдеркөбеюкезінде,қоршаған орта жағдайылимиттік фактор болады.Ыстықсүйетінөсімдіктерүшінаяз,солтүстікаудандардакүнсәулесіжетпей,ылғалдыңартықболуы ,ал оңтүстіктекүнсәулесініңартықболуынанылғалдылықжетпеуілимиттікфактор,мысалы бола алады.

27.Эврибионттық ағзалар дегеніміз-факторлардың кең диапазонында тіршілік ете алатын организмдерды айтамыз.Түрлері:

 Эвритерімді –температураның үлкен ауытқуларына шыдамды организмдерді

 Эвригамимді- су тұздылығының үлкен ауытқуларына төзімді органаимздер

 Эврибатты- қысымның қатты ауытқуларына төзе алатын организмдер

 Эврифактар- әр-түрлі азықтармен қоректенетін организмдер

 Эвритоптар- әр-түрлі тіршілік орталарында кең таралған

28.Стенобионттық ағзалар—тек белгілі бір орта жағдайларында ғана тіршілік ете алатын организмдер.Түрлері:

 Стенотерімді – тек температураның аз ғана ауытқуына шыдамды(теңіз маржандары)

 Стеногаменді- су тұздылығының өзгеруіне шыдамды (ұлу)

 С3.Популияция деп- бір тіршілік аясында ғана тіршілік ететін және өзара еркін генетикалық ақпаратпен алмаса алатын ағзалар жиынтығы.