4. Адамдар мен жер бедері туралы

Пайдалы қазбаларды өңдеу барысында әр түрлі аккумуляциялық, яғни үйінділердің (террикондардың ) пайда болуы немесе ашық тәсілмен өндіргенде біршама ауқымды қазынды-ашық кеніштердің қалыптасуы.

Инженерлік-құрлыстарды, сонымен қатар елді-мекенді салу барысында аумақты тегістеу және топырақ үйінділерінің түзілуі, қоқысты жерлердің пайда болуы, урбанландшафттардың дамуы.

Мұнай мен газ құбырларын бойлай топырақ жамылғысының бұзылуы.

Темір мен тас жолдарын жағалай жыра-жырмалардың пайда болуы.

Агрогендік процестер- жыртылған жерлерде эрозиялық әрекетінің атауы, алаңдық шаю және үйілу, топырақтың батпақтануы және сорттандануы, жайылымдық жерлерде торақ деграциясы, шаңғыту, шөл құбылыстарының байқалуы.

Генетикалық ұстанымына жіктелген қазіргі геоморфологиялық процестер мынадай тәсілмен картаға түсіреледі. Алдымен бедер элменттері мен пішіндері категорисын белгіленіп, олардың қазргі кездегі қарқындылығын айыру қажет. Шөлді аймақтардағы аккумуляциялық және суффозиялық процестер. Мысалы, делювийлік беткейлердегі әр қарқынды делювийлік шайы мен үйілу процесстері, шөлді аймақтардағы аккумуляциялық және суффозиялық процесстер. Содан кейін осы процесстердің қарқындылығын түрлі-түсті өңмен (фонымен) немесе сызат белгілерімен карта бетінде белгілеу. Мұнда бецнелеу тәсілі де әр түрлі болуы ықтимал. Бірінші вариантта түрлі-түсті өңмен қазіргі геоморфологиялық процесстердің генетикалық түрін, ал түстердің қоюлығымен – олардың қарқындылығы. Екінші вариантта қазіргі процесстердің қарқындылығы әр түспен, сызатты белгілермен олардың генетикалық түрін, мысалы, ең қауіпті процесстерін қызыл түспен, ал баяу жүріп жатқан процесстерді – жасыл түспен бояйды.

Сонымен қатар , қазіргі геоморфологиялық процестердің қарқындылығын анықтау үшін, сапалық көрсеткіштермен қатар сандық көрсеткіштерді де қолдану тиімді.

Жоғарыда айтылған геоморфологиялық процесстердің көбі Қазақстанда кең дамыған. Иәсіресе Республикамыщздың қуаншылық денудациялық аймақтарында көбінесе эолдық әрекеті, яғни құм бөлшектерінің желмен ұшуы (дефляция), корразия, эолдық тасымалдау және шоғырлану процесстері кең тараған. Орталық Қазақстандағы Сарыарқа өлкелерінде үгілу процестерімен қатар, делювийлік шайылуы мен үгілуі, суффозиялық процестер, уақытша ағын суларының әрекеті кең дамыған. Соңғы кездегі Батыс Қазақстандаңы Каспий теңізінің су көтерлуықпалынан абразия процесі, яғни соқпа толқын әсерінен жоғарлардың бұзылу процестері қарқынды түрде жүріп жатыр. Қазақстаның оңтүстік және оңтүстік – шығыс жағындағы таулы өлкерлерін сел әрекетімен қатар сейсмотектоникалық қозғалыстар әсерінен опырмалылар, жылжымалар, сырғымалар, қар көшкінділері және тағы басқа көптеген гравитациялық және эрозиялық процестер байқалады.

Казіргі геоморфологиялық процестерді жоғарыда айтылған генетикалық принциппен жіктеу және арнайы шарты белгілермен геормофологиялық карталарға түсіріп, оларға қарсы шаралар қолданудың бүгінгі күндерде өте зор практикалық маңызы бар.

Антропогендік процестерге байланысты соңғы кездегі табиғат (сорттандану, опырылмалар, эолдық дефляция мен аккумуляция, ластану және т.б. зиянды құбылыстар) күннен күнге қарқынды түрде дамып келеді. Бүгінгі таңғы антропогендік әсерлер жер бедерінің өзгеруінде ең маңызды фактор ретінде жылдан-жылға өсіп келеді, соның салдарынан қоршаған ортаның табиғи тепе-теңдік жағдайы бұзылып, әр түрлі өзгерістер пайда болуда. Кейде мұндай әрекеттер ғаламдық көлемдік ірі өзгерістерді туғызады.