ГЕОМОРФОЛОГИЯ

Мазмұны

1. Кіріспе............................................................................................................................... 4

2.Жер бедерінің қалыптасуында эндогендік үрдістердің әсері........................................ 5

2.1 Жанартау...................................................................................................................... 5

2.2 Жер сілкіну................................................................................................................. 8

3. Жер бетінің қалыптасуында экзогендік үрдістердің әсері.......................................... 10

3.1 Жел эрозиясы............................................................................................................. 10

3.2 Су эрозиясы................................................................................................................ 11

3.3 Физикалық, биологиялық, химиялық үгілу............................................................. 12

4. Адамдар мен жер бедері туралы..................................................................................... 14

5. Өзен эрозиясының үрдістері........................................................................................... 15

6. Өзеннің жоғары, орта, төменгі аңғарлардағы пішіні.................................................... 17

7. Меандрдың, ескі арна, атыраудың және аңғардың қалыптасу үрдісі......................... 19

8. Бұлақтар мен арықтардың топырақты шаюы туралы тұжырымдама......................... 22

9. Қар суының ағынынан пайда болған құмды, зандрлы жазықтардың

қалыптасу үрдісі.............................................................................................................. 22

10. Жалпы геоморфологиялық терминология................................................................. 24

11. Тест тапсырмалары........................................................................................................ 34

12. Пайдаланылған әдебиеттер........................................................................................... 40

Кіріспе

Оқу әдістемелік құрал Назарбаев Зияткерлік мектептерінің кіріктірілген білім беру бағдарламасына қосымша мәліметтер базасы.

Жер бедері географиялық ортадағы (компонент) құрам ретінде басқа табиғи құрамдардың дамуына және бүкіл географиялық ортаға әсерін тигізеді. Жер бедері, жер бетінің әр түрлі таксономикалық рангтегі табиғи территориялық кешендерге (ландшафттар) күрделі бөлінуінде басты роль атқарады.

Геоморфология (гр. ge - жер, morphe - пішін, logos - білу, тану) - бедердің құрылысын, жаралуын, даму тарихын және қазіргі динамикалық жағдайын зерттейтін ғылым. Демек, геоморфология зерттеуінің негізгі нысаны - бедер (француз тілінде reliev - дөңестілік) - құрлық беті және мұхит түбі пішіндерінің жиынтығы. Бедердің пайда болуына ішкі (эндогендік) және сыртқы (экзогендік) процестер әсер етеді. Эндогендік процестерге тау жаралу, жер сілкіну, жанартау әрекеті, тектоникалық құбылыстар т.б. жатады. Экзогендік процестер күн жылуынан қуат алады; бұған тау жыныстарының үгілуі, жел, ағынды су, мұздық, су толқыны, адам әрекетінің әсері жатады. Сондықтан бедер пішіндерін зерттеу үшін оларды құрайтын тау жыныстарының құрамын, қасиетін және оларға әсер ететін процестерді анық білу кажет

Оқушылар жер бедерін қалыптастыруда эндогендік үрдістердің (жер сілкінуі, жаңартау атқылауы) және экзогендік үрдістердің (жел эрозиясы, су эрозиясы, физикалық ыдырау, биологиялық шіру және химиялық ыдырау) әсерлерін. Олар жер бедерінің қалыптасуындағы антропогендік ықпалдарды анықтай алу және жер бедернің адамның тіршілік және егіншілік әрекетіне әсері. Оқушылар бөлімнің негізін құрайтын өзен эрозиясы үрдісі және тасымал туралы түсінігін қалыптастырады. Олар өзеннің жоғары, отра, төмен аңғарлары туралы білімдерін арттырады және әр түрлі фотосуреттері мен карталарда сол ерекшеліктерін анықтап, талдайды. Олар меандр, ескі арна, атыраулардың, алқаптардың қалыптасу үрдісін меңгереді және карталар мен фотосуреттер оларды түсіндіре алу. Олар жер бетіндегі ландшафтардың маңызды элементі болып табылатын қар суының ағынынан пайда болған құмды, қиыршық тасты аңғарлардың қалыптасу үрдісін түсіну.