2.2 Топырақтың тығыздануы

Тамыр жайылған қабаттың тығыздануы – қарқынды пайдаланатын егістіктер мен жайылымдардағы топырақтарының физикалық бұзылысының кең тараған түрі. Тығыздалуға әлдеқайда бейім келетіндері – құрамында органикалық заттар аз және де белсенділігі төмен сазды қамтитын құрылымдық-инертсіз (жігерсіз) топырақтар. Суарған кезде құрамында белсенділігі жоғары смектитті саздары көп қарашірікті қара топырақтар да шамадан тыс тығыздалады. Тығыздықтың артуы ауыл шаруашылық дақылдарының өнімділігінің едәуір көлемде төмендеуіне әкеледі.

Топырақтың тығыздалу үдерістерінің арасында, әсіресе, суармалы егістіктердегі слитизация маңызды рөл атқарады. Слитизация немесе слитогенез – топырақтың тығызданып, бастапқы құрылымынан өзгеруі немесе бұзылуы. Слитогенез кезінде топырақтың грануламетриалық және минералдық құрамы ауыр болады да, органикалық заттардың құрамы төмендейді. Техногенді жүктеме салдарынан топырақтың қалыпты тығыздалуын агротехникалық сәйкес әдістерімен түзетуге болса, онда слитизация кезінде топырақтың бұзылуы соншалықты күшті, ол толықтай дерлік өзінің құрылымын жоғалтады. Оның өзі қайтымсыз жоғалтылады, бұл сазды минералдардың кристалды торларының қайта құрылуына және олардың өзгерістеріне байланысты.

Алайда топырақтарда шамадан тыс тығыздалуы , көбіне егістік алқаптар бойынша ауыл шаруашылық ауыр техникасының бірнеше рет қайта қайта өту салдарынан болады.

Техниканың әрекетінен шамадан тыс тығыздалу салдарынан жоғалған жайылымдар, пайдаланылатын жерлердің 10-15%-на жетуі мүмкін. Егер топырақ аса ылғалданған күйде болса, онда тығыздалу күшейе түседі, осы себептен өнімділіктің төмендеуі 25-50%-ға жетеді. Топырақтың тығыздануы барлық аймақтарда дерлік байқалады, әсіресе ауыл шаруашылығы жақсы дамыған аудандарда көп кездеседі. Қазіргі кезде топырақтың тығыздануы белгілері айқын байқалатын жыртылмалы жерлердің аудандары 600000-ға жетеді.

Бұзылған топырақтарда оңтайлы тығыздықты қайта қалпына келтіру іс жүзінде өте қиын. Топырақтың беткі қабаттарының тығыздығын әр түрлі ауыл шаруашылық тәсілдерімен реттеуге болады, олар: топырақты жыртып айдау, топырақты аунатып басу, культивация, органикалық тыңайтқыштар енгізу, т.б.

2.3 Топырақтың арамшөптенуі

Арамшөптер – адамдардың қатысуынсыз мәдени дақылдармен бірге өсуге бейімделген ерекше өсімдіктер тобы. Мәдени дақылдарды өсіру үшін адамдар қолданған агротехника жүйесі арамшөптер үшін де қолайлы болды. Арамшөптер топырақтан керекті коректік заттар мен ылғалды бойына сіңіреді, арамшөптер жер өңдеу, егін жинауды ауырлатады, дақылдың өнімі мен сапасын төмендетеді. Олардың ішінде өте зияндылары карантинді шөптер тобы болып саналады.

Өсімдік қорғау және карантин департамен­тінің мәліметі бойынша, карантинді арам­шөптер арамсояудың 19 түрі 180 мың гектар жерге таралған. Сондықтан күрес уақытында барлық жерлерде жүргізіліп, агротехникалық, биологиялық және химиялық әдістерді қолдану арқылы ғана жоспарланған, сапасы жоғары өнім алуға болады

Арамсояу Cuscuta S.P. – бір жылдық паразит шөп, Қазақстанның барлық жерінде таралған. Дүниежүзілік флорада арамсояудың 274 түрі кездеседі. Қазақстанда тіркелген арамсояудың 19 түрі бар. Қазақстанның барлық облыс­тарында көп тараған түрі – далалық арамсояу. Бұл шөп 200-ден астам ауылшаруашылық дақылдарына зиянын тигізеді. Мысалы, далалық арамсояу басқан қант қызылшасы өнімінің 80%-ы, пияз-сәбіздің – 85%, жоңышқа өнімдерінің 95%-ы жойылады. Арамсояудың тұқымын жоңышқа тұқымынан ажырату қиын, осы себепті тауар өндірушілердің көп өнімдері сатуға жарамсыз болып жатады.

Арамсояу мәдени дақылдардағы зат алмасу­ды бұзады. Арамсояу түтікше тамырлары арқылы мәдени дақылға жабысып, ондағы органикалық, органикалық емес заттарды сорып алып, дақылды әлсіретеді, дақыл біртіндеп өсуін тоқтатып, қурайды. Арамсояу тұқымнан өседі, тарайды. Бір тұқымнан өскенде тұқымдағы қоректік заттарды пайдаланып 10-13 см. биік­тікке көтерілгеннен кейін, тұқымдағы қоректік зат бітеді. Арамсояу топырақпен байланысын жояды, осы кезде оның сабақтары шыркөбелек айналып, қасында басқа шөптер болса, соған жабысып бүршік тамыршықтары арқылы қоректі заттарды сорып алып, өсіп-дами береді. Арамсояудың улылығы гүлдеген, тұқым пайда болған кезде күшейеді. Осы кезде арамсояуда алколоид-кускутин және глюкозид, конвольву­лин көптеп жинақталады. Арамсояу араласқан мал азығы шіри бастайды, өзінің бағалы нәрлілігін жоғалтады. Сонымен қатар, жануарларды ауруға шалдықтырады.

Егістікті арамсояудан арылту үшін агротех­никалық шаралардың жиынтығын қолдану керек, яғни ауыспалы егісті дұрыс қолдану (дақыл алмасу), жерді уақытында, сапалы өңдеу, тұқым себу мерзімі, дақылды күтіп-баптау, тиімді гербицид беру қажет. Зерттеу көрсет­кендей, арамшөптің көбі зябьке жыртылған жерлерде жазғытұрым жерді тырмалағаннан кейін өседі.

Қаскелең тәжірибе шаруашылығындағы қызылша егістігінде арамсояу және басқа арашөптермен күресу үшін гербицидтер қол­данылады. Арамсояу жаңа өсе бастаған ке­зең­дерінде жас сабақтар гербицидтер әсерімен тезірек жойылады, кейін арамсояу гүлдері сарғая бастағанда, гербицидтер әсері аз болады.

Ермен жапырақты ойран шөп – бір үйлі, бір жылдық шөп, күрделі гүлдер тобына жатады. Өсімдіктің сабағы тік, көп тармақты, жапырағы тарамдалған, жапырағының үстіңгі жағы қою жасыл, астыңғы жағы сұрлау. Өсімдіктің биіктігі 2 метр, тамыры 4 метр тереңдікке дейін жетеді. Құрғақшылық жылдары зияндылығы өте зор. Өсімдік тұқым арқылы таралады, жылу сүйгіш, 8-10 градус жылылықта 5 см. тереңдіктен сәуірдің аяғы, мамырдың басында жер бетіне шыға бастайды. Шөп шілде-тамыз айларында гүлдейді, дәні қыркүйек-қазан айларында толық піседі. Өсімдікті орып алғаннан кейін де шөп өсе береді де ауылшаруашылық дақылдарының өнімін 40-60%-ға дейін төмендетеді. Отаны Солтүстік Америка. Осы жерден Азияға, Еуропаға таралған. Қазақстанда Алматы облысында, Алматы қаласында және басқа аудандарда 6100 гектар жерде өседі.

Өсімдік гүлдеген кезде олардың миллиард­таған тозаң тәрізді ұсақ тұқымдары, ауа, жел арқылы көпшілік жерге тарайды, адамдардың денсаулығына зор зиян келтіретін, аллергия ауруы – полинозға ұшыратады. Ауру түрлері: ринит, конъюктивит, бронхы астмасы, бас ауруы.

Сондықтан егістікті ермен жапырақты ойран шөптен тазарту үшін бірлескен агротехникалық шаралар мен гербицидтер пайдалану керек.