
- •Сумгайыт дювлят университети
- •Мювзусунда
- •Сумгайыт – 2007 мцндяриъат
- •Эириш………………..……………………………………………………..…....3
- •Ы фясил Торпаг мясялясинин салынмасы лайищяляриндя аграр мцнасибятляр вя «Тцркцстан дийарынын идаря едилмяси щаггында» 1886-ъы ил ясаснамяси
- •Ыы фясил памбыгчылыг тясяррцфатынын характерик яламятляри. Васитячилик органларынын ролу. Тиъарят-сянайе ширкятляри
- •Ыыы фясил Юзбяк кяндинин (гышлаьынын) сосиал структуру
- •Ыв фясил кяндли тясяррцфатларынын тябягяляшмяси. Кредит вя банклар
- •Якинчилик цзря дещган (кяндли) тясяррцфатларынын тябягяляшмя динамикасы фаизля (1909-1917-ъи илляр)
- •Ядябиййат
Ыы фясил памбыгчылыг тясяррцфатынын характерик яламятляри. Васитячилик органларынын ролу. Тиъарят-сянайе ширкятляри
Щяр бир капиталист юлкяси кими Русийа Тцркцстанда икили миссийа (вязифя) щяйата кечирмяли иди, о бир тяряфдя кющня Асийа ъямиййятини даьытмагла йанашы щям дя бурада Гярби Авропа капиталист дювлятляриня мяхсус йени ъямиййятин мадди ясасларыны гоймалы иди. Беляки, Русийада капитализмин инкишафы Мяркязи Асийа халгларынын игтисадиййатына, мядяниййятиня вя щяйат тярзиня ясаслы тясир едяряк феодал-патриархал мцнасибятляри просесинин даьылмасына, якинчилийин артмасына, якин сащяляринин эенишлянмясиня, хцсусян памбыгчылыьын эениш йайылмасына ялверишли шяраит йарадырды. Империализм дюврцндя Тцркцстанда памбыгчылыг сянайесинин сцрятли артымы цчцн бцтцн амилляр эюз гаршысында иди. Башга кянд тясяррцфаты биткиляри иля мцгайисядя памбыгчылыьын инкишафына диггятин артырылмасы Русийа империйасынын Тцркцстан памбыьына олан ещтийаъ, Русийанын Мяркязи сянайе районлары мцяссисяляринин тялябатыны юдямякдян доьурду. Мцстямлякя Тцркцстан яразисиня дямир йолунун чякилмяси, Русийанын юз мцстямлякяси иля тиъарят-игтисади мцнасибятляринин эенишляндирилмяси, бу дийарын Русийадан там асылы вязиййятя дцшмясиня сябяб олмушду. Памбыгчылыг Тцркцстанын халг тясяррцфатында апарыъы сащя кими дийарын сосиал-игтисади инкишафынын бцтцн эедишиня щялледиъи тясир эюстярирди.1
ХЫХ ясрин сонунда Юзбякистанда торпагдан истифадя едилмясинин характерик хцсусиййятляриндян бири азторпаглылыг иди. Мяркязи Асийа цзря цмуми рягямляр эюстярирди ки, бурада адамбашына якилян вя беъярилмяйян торпаглар 1,4 десйатин олуб, бу Русийа иля мцгайисядя 2,5 дяфя аз иди. Мясялян, памбыгчылыьын даща чох инкишаф етдийи щяр бир тясяррцфат цзря щяъми 3 десйатиндян йухары дейилди. Яэяр нязяря алсаг ки, щямин тясяррцфатда 5 няфяр адам чалышырса, онда беля бир нятиъяйя эялмяк олар ки, щяр бир адама 0,6 десйатин йарарлы торпаг сащяси дцшцрдц. Чай вадиляриндя – памбыгчылыьын даща мящсулдар вя ялверишли олдуьу яразилярдя щяр аиляйя 3 десйатиня гядяр якин сащяси дцшцрдц. Бурадан беля бир нятиъяйя эялмяк олар ки, ХЫХ ясрин сонунда Тцркцстан кянд тясяррцфаты цчцн характерик яламят азторпаглылыг иди. Яэяр Фярганя вилайятиндя памбыг якини сащяляринин цмуми щяъминин 608 мин 460 десйатин олдуьу вя щямин вилайятдя Ош гязасынын памбыг якилян район олмадыьыны нязяря алсаг, онда беля бир гянаятя эялмяк мцмкцндцр ки, вилайятин якин сащяляринин йалныз 52%-и памбыг беъярмякля мяшьул иди. Вилайятин диэяр гязаларында памбыг якини сащяляринин цмуми фаизи беля иди: Яндиъан гязасы цзря – 62,4%; Скоблев гязасы цзря – 57,5%; Наманган гязасы цзря – 42,2%; Коканд гязасы цзря – 45,8%. Торпаг комиссийаларынын щесабатлары цзря тяртиб олунмуш ашаьыдакы ъядвялдян бир даща айдын эюрцнцр ки, ХХ ясрин яввялляриндя азторпаглылыг йеня дя Юзбяк кяндинин ясас характерик ъящятляриндян бири олараг галырды. 1
Гязалар |
Адамбашына дцшян торпаг сащяси-десйатин щесабы иля |
|
|
Ъями |
О ъцмлядян суварылан сащяляр |
Дашкянд гязасы |
2.8 |
1.4 |
Марэилан |
1.4 |
0.9 |
Яндиъан |
1.7 |
1.0 |
Наманган |
1.5 |
0.7 |
Коканд |
0.9 |
0.5 |
Сямяргянд |
2.2 |
1.3 |
Кяттякурган |
2.2 |
1.6 |
Хоъянт |
3.4 |
2.9 |
Ъизак |
4.1 |
2.0 |
Ъядвялдян эюрцндцйц кими, памбыг беъярилян сащялярин вязиййяти йалныз Фярганя вилайяти цчцн сяъиййяви ъящят дейил, бцтцн Тцркцстан дийары цчцн яламятдар хцсусиййят иди. Щяля кечян ясрин 80-90-ъы илляриндян бурада кяндли тясяррцфатларынын тякамцлц, дийарын сосиал-игтисади щяйатына дярин тясир эюстярмяйя башламыш, бурада памбыгчылыьын инкишаф истигамятини вя талейини мцяййян едяряк дещган (кяндли) тясяррцфатларынын малиййя-кредит системиндян асылы вязиййятя дцшдцйц мцшащидя олунурду. Бу асылылыьын бирдян-биря дейил, тядриъян бцтцн дещган тясяррцфатларыны кцтляви шякилдя юз орбитиня тядриъян ъялб едирди. Бу просеси эюркямли игтисадчы А.П.Демидовун «Памбыгчылыьын, памбыг тиъарятинин вя памбыгчылыг сянайесинин игтисади очеркляри» адлы ясяриндя (М., 1922) даща ятрафлы шярщ олунмушду.1 Мцяллиф бурада памбыг емалынын вя сатышынын ясас аспектлярини гисмян там ишыглашдырмышды. О, памбыьын билаваситя истещлакчысы олан дещганла онун алыъылары олан памбыг-парча фабриклярин, тяшкилатларын вя ширкятлярин арасында эедян гаршылыглы мцнасибятлярин илк мярщялясини беля тясвир едирди: Памбыг алмагла мяшьул олан тяшкилат вя йа ширкят илк нювбядя юзцня памбыг ишини йахшы билян йерли адамлары тапыб онун бцтцн тяляблярини йериня йетирир, ону мадди ъящятдян разы салдыгдан сонра бу шяхся бцтцн ямялиййатлары апармаг щцгугу верилирди. Онунла бярабяр бу ишля (памбыг алмагла) мяшьул олаъаг икинъи дяряъяли шяхсляр тапылыб онлара сялащиййят верилдикдян сонра онлар Тцркцстанын ясас памбыгчылыг мяркязляри олан Яндиъана, Коканда, Намангана, Марэилана, кющня-йени Ассака, Дашкяндя, Сямяргяндя, Бухарайа вя б. йерляря эюндярилмишдир.2
Эюндярилдикляри яразини, онун йерли шяраитини вя ящалинин мяшьулиййятлярини йахшы билян бу шяхсляр хцсуси вя иъаряйя эютцрцлмцш бир нечя памбыг тямизлямя заводларынын фяалиййятиля мяшьул олур, онларла алыш-вериш ямялиййатларына башлайырдылар. Ширкятлярин ихтийарында памбыг алмагла мяшьул олан тиъарят апаратлары ъямляшмишди. Онларын ихтийарында памбыгтямизлямя заводлары варды. Даща сонра мцяллиф памбыг алма вя сатма ямялиййатларыны тящлил етмякля бярабяр Тцркцстан памбыг тиъаряти нцмайяндяляринин мцстямлякя истисмары методлары, капитал топлама топлама просесинин мярщяляси щаггында ятрафлы мялумат верирди. Бурада ясас рягабят формалары, дещган тясяррцфатлары иля памбыг малиййячиляри арасында тиъарят мцнасибятляри шярщ едилирди.
ХХ ясрин яввялляриндя Русийанын капитализмин йцксяк мярщяляси олан империализмя кечмяси иля ялагядар шяраит дяйиширди. Памбыг-парча истещсалы Русийанын сянайе мцяссисяляри ичярисиндя биринъи йер тутмаьа башлайырды. 1900-ъц илдя Русийанын тохуъулуг мцяссисяляри юлкянин бцтцн сянайе сащяляри цзря истещсал олунан мящсулун 27.3%-ни верирди. Щалбуки, метал емалы кими мцщцм сащя йалныз 26.82% тяшкил едирди. Юлкянин тиъарят дювриййясиндя метал мящсуллар 9.24% тяшкил етдийи щалда, тохуъулуг мящсулларынын щяъми 21.4% иди.
1900-1913-ъц иллярдя памбыг-парча сянайесинин щазыр мящсулларынын дяйяри беля иди:
1900-ъц илдя – 350 млн. рубл.
1908-ъи илдя – 610 млн. рубл.
1910-ъу илдя – 668 млн. рубл
1913-ъц илдя – 900 млн. рубл.1
Юлкялярдя тохуъулуг сянайесиня гойулан памбыьын 75%-ни памбыг-парча сянайесиня сярф олунмушду. Ейни заманда Русийа гызыл пулла (валйута иля) хариъдян чохлу памбыг алырды. Беляки, хариъдян эятирилян памбыьа 1906-ъы илдя 119 млн. 465 мин рубл, 1909-ъу илдя – 97 млн. 059 мин рубл, 1911-ъи илдя – 105 млн. 868 мин рубл сярф олунмушду.2
Бир тяряфдян памбыг-парча сянайесинин инкишафы, диэяр тяряфдян хариъдян эялмиш памбыьа милйонларла пулун юдянилмяси буржуазийасыны вя Русийанын истисмары синифляринин, сащибкарларынын гаршысына юзцнцн памбыг базасыны йаратмаг вя инкишаф етдирмяк, юлкянин фабрикляри цчцн хаммал базасы ялдя етмяк, щабеля американ рягабятини зяифлятмяк вя хариъдян памбыг алынмасына сярф едилян валйутаны ихтисар етмяк – азалтмаг вязифясини гойурду. Бу мясялянин реал щялли Русийанын башлыъа памбыг базасы олан тцркцстанда вя гисмян Гафгазда (Азярбайъанда) памбыг якини сащялярини йарарлы щала салынмасы вя эенишляндирилмяси зярурятини доьурурду. Тясадцфи дейилди ки, Коканд Биржа Комитясинин 1914-ъц ил щесабатында дейилирди: ъари мювсцм икинъи дяфя сцбут етди ки, 50 ил ярзиндя (1864-1914) бизим американ базарындан асылылыьымызын етибарсызлыьы бир даща Тцркцстан вя Загафгазийанын йеэаня бир баша бизим памбыг-парча сянайемизин хаммал мянбяйи олдуьуну эюстярир, биз бундан сонра да йени хаммал мянбяляри ахтарыб тапмалыйыг.1
Тцркцстан памбыг сянайесинин илк мярщяляси ХЫХ ясрин 90-ъы илляриня – капиталист мцнасибятляринин фяалиййятя башламасы, Русийанын Тцркцстаны хаммал мянбяйиня, юзцнцн памбыг базасына чевирмяйя ъящд эюстярмяси дюврцня тясадцф едир. 1890-ъы илдя Тцркцстана эялян В.Массалски онун памбыгчылыгда биринъи йердя памбыг нювляринин американ памбыьы тяряфиндян ардыъыл сыхышдырылмасы иля сяъиййявидир. ХХ ясрин яввялиндя американ памбыьы тохумунун цстцнлцйц эюз гаршысында иди. 1900-ъц илдя Тцркцстанда 191.38 десйатин сащядя якилян памбыг нювц 90%, 19.647 десйатин сащядя якилян американ памбыьы ъями 10% тяшкил едирди. Американ памбыг нювцнцн Тцркцстанда тятбиги – якилмяси няинки мящсулдарлыьын артмасына сябяб олур, щятта дийарын дещган тясяррцфатларынын даща да инкишафына тякан верирди.
Памбыг истещсалында васитячилик едян вя Тцркцстанда даща эениш йайылмыш формалардан бири чистачлар (йяни памбыг сянайесинин инкишафы иля ялагядар олараг мцштярилярля сатыъылар арасында васитячилик едян – памбыьы якяндян – беъяряндян хам шякилдя алыб, ону тохумдан тямизляйиб йериндяъя сатанлар беля адландырдылар) иди. Илк мярщялядя чистач (тямизляйиъи) памбыьы аланла сатан арасында васитячилик едирди. Империализм дюврцндя ися онларын бу ямялиййатда ролу эенишляндикъя фяалиййят вя сялащиййятляри артмаьа башлады. Васитячилик ямялиййатлары нятиъясиндя хейли пул газанан чистачлар варланараг инди юзляри кяндлилярдян памбыьы алыб алыъылара истядикляри гайдада мцстягил сатмаг имканы ялдя етмишдиляр. Памбыьы ятмизлянмямиш шякилдя сатан кяндли шцбщясиз ки, ону уъуз гиймятя сатмалы иди. Чцнки ону тямизлямяк цчцн лазыми техноложи васитяляри, ишчи гцввяси вя пулу йох иди. Чистаглар (памбыг тямизляйиъиляр) памбыьы алыб тямиз вязиййятя эятиряндян сонра ону памбыг заводларына, фабрикляря сатмагла чохлу мигдарда эялир ялдя едирдиляр. Беля бир тякамцл нятиъясиндя Тцркцстанда Вадйайев, Потлйахов, Давыдов, Симхайев, Фязаилов кими чистачлар он минлярля капитал сащиби олуб, тиъарятдя бир чох сащяляр цзря васитячилярдян чеврилиб мцстягил тиъарят-малиййя сащибляриня чеврилмишдиляр. 80-90-ъы иллярдян башлайараг онлар дийарын вя Русийанын игтисади – тиъарятиндян артыг сийаси щяйатына нцфуз етмяйя башламышдылар.1
Васитячилик апаратынын диэяр категорийасына дахил оланлардан бири дя арабачылар иди. Чистачлардан фяргли олараг араба сащибляри олан бу шяхсляр хырда алверчиляр иди. Онлар дещганларла чистачлар арасында баьланмыш мцгавилянин илк иърачылары, йяни дещганын сатдыьы памбыьы – чистачын алдыьы мящсулу фирмалара дашыйырдылар. Онларын пулу 100-200 рублдан чох дейилди.
Памбыг сатышы вя алышы ямялиййатында иштирак едян категорийалардан бири дя фирмала (ширкятляр) иди. Илк вахтлар ширкятляр ясасян американ нювлц памбыьын йайылмасы иля мяшьул идиляр. Онлар памбыг-парча сянайеси мцяссисяляринин вя ири фабрик заводларыны хаммалла (памбыгла) тяъщиз етмякдя иштирак едирдиляр. О заман Тцркцстанда фяалиййят эюстярян ширкятляр сырасында Бюйцк Йарославл мануфактурасы, С.Морозовун контору, Кудрин вя б. идаряляр иди.
Памбыг иши иля мяшьул олан тиъарят ширкятляри памбыг алышы вя сатышында иштиракына эюря 3 група бюлцнцрдц.
Ы груп мящсулун русийанын Авропа щиссясиня дашынмасы иля мяшьул иди. Бу ишдя рус няглиййаты ъямиййяти, «Гафгаз» вя «Меркури» йолдашлыг ъямиййятляри иштирак едирдиляр.
ЫЫ груп памбыьы йола салмагла мяшьул олан вя хцсуси памбыг тямизлямя заводлары олан ъямиййятляр – мясялян, «Каменски гардашлары» ъямиййяти вя б. иди.
ЫЫЫ груп хцсуси памбыг якини сащяляри олан памбыг тямизлямя заводлары вя памбыьын емалы иля мяшьул олан мцяссисяляр – мясялян, «Бюйцк Йарославл» мануфактурасы тиъарят-сянайе йолдашлыьы ъямиййяти, «Карзинкин гардашлары» ширкяти, Мейркорта вя Кудрин ъямиййятляри вя кампанийалары иди.
Тцркцстан памбыгчылыьынын инкишафында мцщцм рол ойнамыш сон цч ширкятин фяалиййяти щаггында бир гядяр мялумат веряк.
ХЫХ ясрин 90-ъы илляриндя памбыг базарында биринъи йердя дуран, мал дювриййясиндя мцщцм рол ойнайан «Бюйцк Йарославл тиъарят – сянайе йолдашлыьы» мануфактурасы иди. Ширкят 1881-1884-ъц иллярдя памбыг алышы иля мяшьул олурду. Ясасян йерли памбыьын алынмасы иля фярглянян ширкят 1884-ъц илдя Дашкянд вя Коканддан 40 мин пуд, Бухара ямирлийиндян ися 100 мин пуд памбыг алмышды. Дюрд ил сонра, 1888-ъи илдя артыг 450 мин пуд памбыг алараг она мяхсус олан памбыгтямизлямя заводларына эюндярмишди. 1889-ъу илдя юз алыш мигдарыны 590 мин пуда чатдырмышды. Американ нювлц памбыьын щяр пуд цзря гиймяти 7.5 рубл, йерли памбыг нювцнцн гиймяти 4.5 рубл иди.1
Американ нювлц памбыг ясасян Фярганя вилайятиндя вя Рыс-Дярйа вилайятинин Дашкянд гязасында беъярилирди. Алдыьы памбыьы тямизлямяк цчцн ширкятин Дашкянддя, Наманганда вя Яндиъанда памбыгтямизлямя заводлары варды. Щяр бир памбыг заводында щидравлик вя ялля сыхылма гурьулары варды.1
Мяркязи Асийа тиъарят-сянайе ъямиййятляри йолдашлыьы ширкяти арасында Кудрин гардашларына мяхсус кампанийа икинъи йердя эедирди. Йарослав мануфактурасындан кичик олан бу ширкятин ики плантасийасы Наманган йахынлыьында 50 мин десйатин яразини ящатя едян сащяси вя Аъ чюлдя 700 десйатин сащяни иъаряйя эютцрдцйц сащяси варды. Онун Дашкянд, Наманган вя Кокандда памбыгтямизлямя заводлары варды.
Цчцнъц йери И.Мейеркортун «Рус памбыгчылыг ъямиййяти» тутурду. Онун ясас якин сащяляри Сямяргянд гязасында иди. 1889-ъу илдя ширкятин 200 десйатин памбыг плантасийасындан 35 мин мин, 1898-ъи илдя 60 мин рубл эялир эютцрцлмцшдц. Ширкятин ясас алыъылары Москва вя Полша фабрик сащибляри иди.
Мяркязи Асийанын памбыгчылыг мяркязи Коканд ханлыьы щесаб олунурду. Бурада Фярганя вилайятинин щяр йериндян вя Мяркязи Асийанын ясас памбыгчылыг гязаларындан сатлыг памбыг эятирилирди. 1889-ъу илдя Коканд мцхтялиф ширкятляр няглиййат кампанийалары васитясиля 577.500 пуд тямизлянмиш памбыг эятирилмишди, бунун дяйяри 5 млн. 300 мин рубла бярабяр иди. 1889-ъу илин йедди айы ярзиндя ися бурайа цмуми дяйяри 4 млн. 355 мин рубл олан 418.145 пуд памбыг йола салынмышды.2
Фярганя вилайятиндя ири памбыг тиъаряти мянтягяляри Яндиъан, наманган, Марэилан, Эцст; Сыр-Дярйа вилайятиндя Дашкянд; Сямяргянд вилайятиндя Листан, Чиляк, Кяттякурган вя Хоъянтдя иди.
1898-ъи илдя Йени марэиланда Фярганя вилайятиндя фяалиййят эюстярян ширкятлярин гурултайында памбыг алынмасы цчцн ширкят сащибляриня боръ пул верилмяси кими йарарсыз иш цсулу мцдафия олунду.
Юзбякистанда памбыгчылыг сянайесинин габагъыл тясяррцфатларындан олан Яндиъан гязасынын 14 нащийясиндя 5632 памбыг беъяряня юдямяк шяртиля 400 мин рубл мадди йардым едилмишди.
Тцркцстан игтисадиййатында памбыг ямялиййатлары иля мяшьул олан ширкятляри шярти олараг ашаьыдакы цч група бюлмяк олар.
Биринъи група дахил олан ширкятляр хам памбыьы алыб ону юз мцяссисяляриндя йенидян емалы иля мяшьул олурдулар. Бурайа Водйайевски, Потелеховски вя Андревски тиъарят-сянайе гардашлары бирлийи, щабеля «Симхайев», «Кройет вя Шлосберг» тиъарят евляри вя б. дахил иди.
Икинъи група дахил олан ширкятляр хам памбыг вя гозасыны алыб тямизляйян вя ири тиъарят мануфактуралары иля онун тиъарятини (сатышыны) тяшкил едян Москва тиъарят сянайе ъяммиййяти «Й.Давыдов» (Дашкянд), «М. Фязаилов» (Сямяргянд), «сагателов» (Мярв), «Йусифбяйов» (наманган) – Орта Асийа ширкятляри иди.
Нящайят, ЫЫЫ група дахил олан памбыг тиъаряти иля мяшьул олан манифактуралар иди.
Яэяр Ы вя ЫЫ група дахил олан ширкятляр сырф тямиз памбыгла мяшьул олан ширкятляр идися, ЫЫЫ група дахил олан сянайе-тохуъулуг ширкятляри манифактура тиъаряти иля фярглянир, памбыг сатышы иля гейри-мцтяшяккил-ютярэи мяшьул олан ширкятляр иди.
Биринъи група дахил олан ири ширкятлярин иллик эялири 800 мин рублдан 3-5 мин рубла бярабяр иди.
ХХ ясрин яввялляриндян башлайараг ардыъыл олараг Тцркцстанда йени памбыг тямизлямя заводларынын тикилмяси мцшащидя олунурду. 1914-ъц илдя йалныз Фярганя вилайятиндя 156 памбыг тямизлямя заводундан 100-ц йерли ширкятляря мяхсус иди.
Тцркцстан игтисадиййатына ири хариъи капиталын вя коммерсийа банкларынын дахил олмасы бурада рус сящмдар ъямиййятляри иля бейнялхалг сянайе-малиййя манаполистляри арасында мцбаризяни кяскинляшдирирди. Бир тяряфдян чаризм вя рус буржуазийасынын Тцркцстаны юз маликаняси кими сахламаг ъящди, орадан эютцрцлян эялирляри щеч кясля бюлмяк истямямяси арзусу, диэяр тяряфдян Гярби Авропа малиййя капиталындан асылылыьы вя онун зяиф олмасы юз мювгейиндян Гярб дювлятляринин хейриня ону эери чякилмяйя мяъбур едирди.1
Тцркцстан даирясини идаря етмяк щаггында ганунун 15-ъи маддясиндя дейилирди ки, «бурада торпаг, цмумиййятля, тярпянмяз ямлака сащиб олан рус вя Мяркязи Асийанын гейри христиан тузем (вящши) мяншяли вятяндашларына мяхсусдур». Лакин реал вязиййят вя тяърцбя бу гануну сыхышдырыб мящдудлашдырыр, рус ширкятляринин вя хариъи капиталын бурайа дахил олмасынын гаршысыны алырды. Лакин хариъи капиталын иштиракы олмадан Тцркцстан игтисадиййатыны, хцсусян йени якин сащяляринин суварылмасы ишлярини щяйата кечирмяк гейри мцмкцн иди. Чаризм вя рус буржуазийасы хариъи капиталын Тцркцстанын ишляриня гарышмасыны истямирди. Мясялян, ири американ малиййячиси Ъон Гайс Гоммонд Гара-Гум сящрасындан (Закаси вилайяти) Аму-Дярйа чайы щювзяси дя дахил олмагла Хязяр дянизиня гядяр эениш яразини тядгиги-арашдырылмасы вя суварылмасы тяклифи иля чыхыш етдикдя 1908-ъи илдя Русийа Щюкумят Шурасынын мцшавирясиндя гярара алынмышды ки, сярщяд районларында хариъи вятяндашлара торпагдан истифадя етмяйя иъазя верилир. Беляликля, Аь Сящранын ъянубунда йерляшян 300 мин десйатин торпаьын суварылмасы щаггында Гаммондун планы позулмуш вя щяйата кечирмяк имканы верилмямишди.1
Чаризм хариъи капиталын Тцркцстана сохулмасыны мящдудлашдырмагла йанашы рус малиййячиляринин, памбыг тиъаряти иля мяшьул олан рус ширкятляринин вя банкларынын фяалиййятляринин эенишляндирилмясиня чалышырды. Русийа Назирляр Шурасынын 1897-ъи ил 19 май тарихли гярарында рус ширкят вя ъямиййятляриня Тцркцстанда щяр ъцр аксийа-малиййя ямялиййатлары апармаг сялащиййяти верилир вя дювлятин бу ишдя онлара мадди вя мяняви кюмяйи ясирэямяйяъяйи эюстярилирди. Бу ганунун вердийи сялащиййят вя щцгуглардан истифадя едян Тцркцстанда рус вя йерли ширкятлярдя бурада йени заводлар ачмаг, тярпянмяз ямлак ялдя етмяк, идаря вя анбарлар тясис етмяк вя тикмяк иъазяси верирди.
Бунунла бярабяр 1897-ъи ил гануну сящмдар ъямиййятляри йаратмаьа чалышан ширкятлярин фяалиййятини мящдудлашдырырды. Чох замаг Русийа империйасынын дахили ишляр, щярби вя малиййя назирликляринин, щабеля Тцркцстан эенерал-губернаторунун гярарларына мящял гойулмушду.
Чаризмин хариъи капиталын Тцркцстан игтисадиййатына мцдахилясиня гаршы мцбаризяси чох заман баьланмыш мцгавилялярин щцгуги ъящятдян позулмасы иля нятиъялянирди. Мясялян, 1910-ъу илдя Франсанын Бухара ямирлийиндян ири щяъмдя гараэцл гузуларынын дярисини алмаг мягсядиля апарылмыш данышыглар вя бу мягсядля ямирликдя юзцнцн алыш мянтягялярини тясис етмясиня бахмайараг ики айдан сонра Бухарайа эялян Франса ширкяти нцмайяндяляри бурадан бир дяня беля гараэцл гузуларынын дярисини беля ала билмямишдиляр.
Тцркцстан дийарынын аграр мцнасибятляриндя ясас сащялярдян бирини тяшкил едян памбыг тямизлямя сянайеси дийарын игтисадиййатында мцщцм нцфуза малик иди. 1917-ъи илин октйабр чеврилиши яряфясиндя бурада истещсал олунан мящсулларын цмуми дяйярини-143,1 млн. рублуну (56,5%-ни) щямин истещсал нювц тяшкил едирди. Памбыг тямизлямя сянайесиндя сон 20 илдя баш верян тякамцл Фярганя вилайяти памбыгтямизлямя мцяссисяляриндя йерли тиъарят-сялям (мцамиля) сащибкарларынын мювгейинин эцълянмясиня вя мадди истещсалда капиталист тякамцлц нятиъясиндя ямтяя-пул мцнасибятляринин инкишафына сябяб олурду.
Беляликля, йухарыда дедикляримиздян айдын олур ки, памбыьын талейи онун билаваситя истещсалчылары олан дещганларын ялиндя дейил, онун артымыны вя инкишафыны идаря едян ширкятлярин вя чистачларын ихтийарында иди.
Империализм мярщялясиндя памбыг алыш вя сатыш ямялиййатларына эюстярилян мцамилячилярля бярабяр, щям дя ири сящмдар ъямиййятляри вя банклар иштирак етмяйя башлайырлар. Памбыг ширкятляри иля банклар арасында памбыг сатышы щаггында баьланмыш разылашма мцгавиляси нятиъясиндя алынмыш мящсулун сатышыны юз цзяриня эютцрян банклар фирмалара мяхсус «портфели» юз ющдяляриня кечирирляр. Тцркцстанда банк кредит системи игтисадиййатда аграра мцнасибятлярин тянзимлянмясиндя реал вя щеэемон идаряетмя органына чеврилирдиляр.