54. Мемлекеттік несие, мемлекеттік қарыз, мемлекеттік борыш.

Мемлекеттік несие - бос ақша қаражаттарын мемлекеттік билік органдарының қарамағына жұмылдырып және оны мемлекеттік шығындарын қаржыландыру барысында мемлекет пен заңды және жеке тұлғалар арасында туындайтын катынастар.Мемлекеттік несиенің ерекшелігі - қарызға берілген қаражаттардың қайтарымдылығында,мерзімділігінде,ақылығында.

Жекеше несие Мемлекеттік несие

1.Өндірістік мұқтаждықтар 1.Өндірістік және өндірістік емес мұқтаждар

үшін жұмылдырылады. үшін жұмылдырылады.

2.Несие капиталы жұмыл/ды 2.Төлем және сатып алу қаражаттары жұмыл\д

3.Капиталдың қолдану 3.Өтеу бюджет кірістерінен жүргізіледі.

сферасын жұмылдырады. 4.Капиталдың қолдану сферасын тарылтады.

4.Өтеу қосымша өнім немесе

өндіріс процесінде пайдала-

нылатын құннан жүргізіледі.

Мемл несиенің рөлі: халықтың кәсіпорынның, ұйымдардың бос ақша қаражаттарын шоғырландыру жәнее оны мемлекеттің бірінші кезекті қажеттіліктерін қаржыландыруға жұмсалатындығымен анықталады. Мемл-к несие 2 түрлі қызмет атқарады:

1)мемл-к несиенің қайта бөлу қызметі - белгілі бір несие беріп, пайда алғанда ссудалық пайыз көлемін реттеп, ақша ағымдарының бөлінуімен реттеледі.

2)мемл несиенің реттеуші қызметі – бірінші кезекте мемлекет несиелік пайызының мөлшеріне ықпал жасай отырып, ақша ағымдарын реттейді:несие капиталының рыногында қаржыгер бола отырып бұл капиталға деген сұранымды арттырады, нәтижесінде несие капиталының нормасы артады. Сөйтіп,мемлекет бұл рыноктағы бәсекеге араласады,одан жеке инвесторларды ығыстырады.Бұл олардың бизнесінің белгілі бір түрлерін инвестициялауын шектеуді тудырады.

Мемл.несие келесідей жіктеледі:

1)ішкі несиеде мемлеттік несие қатары жан-жақты тұрғыда:қарызгер кезінде де ,несиегер кезінде де елдегі үкіметтің,биліктің, жергілікті органдардың,кәсіпорындардың,ұйымдардың және халықтың арасласпауы. Ішкі мемлекеттік несиенің нысандары:а)мемлекеттік қарыздарды шығару;б)коммерциялық банктердегі халықтардың салымдарының 1бөлігін мемлекеттік қарыздарға айналдыру; в)қазынашылық несиелер. 2)сыртқы(халықаралық) несиеде қатынастар бір жағынан үкімет,биліктің, жергілікті органдардың,екінші жағынан басқа мемлекеттің үкіметтері,банктері,компаниялары,халықтық қаржы-банк ұйымдары араласады.Несие беруші тарап мемлекет-донор,кредит алушы ел-реципиент-ел деп аталады

3)шартты мем.несие отандық қарызгерлер:кәсіпорындар,ұйымдар,жергілікті билік органдары алған қарыздарына басқа елдердің несиегерлеріне берілген кепілдіктер б/ша үкіметтің міндеттемелері ретінде болады.

Мемекеттік несиелендірудің негізгі сферасы - күрделі жұмсалымдар:басым өндірістерді қаржыландыру;экономикалық ж/е әлеуметтік инфрақұрылым салаларын қаржыландыру.

Мемл.несие ресурстарын: 1)бюджет тапшылығын қарж/у; 2)ұлттандырылған ж/е аралас кәсіпорындарға жұмсалатын күрделі жұмсалымдарды қарж/у;3)биліктің жергілікті органдарының шаруашылық органдарын қарж/у;4)елдің ақша айналысын реттеу үшін пайдаланылады.

Мемл.несиенің негізгі нысаны несие қатынастары болып көрінетін мемл.қарыздар болып табылады, бұл қатарда мемлекет қарызгер ретінде болады.

Мемл-к қарыздар - нәтижесінде мемлекет белгілі бір мерзімге ж/е белгілі ақыға ақша қаражаттарының белгілі бір сомаларын алатын мемлекет пен заңи ж/е жеке тұлғалар арасындағы қарыз қатынастары.

Қарыздар Салықтар

1.Ерікті сипаты 1.Мәжбүрлеме сипаты

2.Мәжбүрлеудің 2.Мәжбүрлеудің анық сипаты

бүркемелі нысаны

Қарыздар өтеу мезгілі б/ша: қысқа мерзімді(1жылға дейін);орта мерзімді(1-5жылға дейін);ұзақ мерзімді(5жылдан жоғары).

Орналастыру орны б/ша: ішкі(қарыздардың облигацияларын шетел азаматтары сатып ала алады),сыртқы.

Орналастыру әдістері б/ша: еркін айналатын,жазу б/ша орналастырылатын,мәжбүрлеме болып ажыратылады.

Мемлекеттік борыш - белгілі бір күнде немесе белгілі бір мерзімнен кейін пайызбен бірге өтелуі тиіс,бірақ өтелмеген,шығарылмаған мемлекеттік займдар сомасы. Мемл борыш-мемлекеттің өтелмеген қарыздары, міндеттемелері,несиелері ж/е оларға байланысты төленбеген пайыздары б/ша берешегінің жалпы сомасы. Мемлекеттік борыш ұлғаймалы ұдайы өндірісті ж/е қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін ақша ресурстарын тарту нысандарының бірі ретінде мемлекеттік қарыздарды пайдаланудан туады. Мемл.борышты мемлекет мемлекеттік бюджеттің қаражаттары есебінен өтейді.

Орналастыру рыногына,қарыз валютасына,басқа сипаттамаларына қарай:

1)Мемл.ішкі борыш-әрбір елдің ішінде экономиканың түрлі секторларының өзара берешегінің сомасы ретінде құралатын борыш.Ол:мемл ішкі борыштан,корпоративтік сектор борышынан,халық борышынан қалыптасады.

2)Мемл.сыртқы борыш-мемл/ң шетелдік валюталық қаржы ұйымдарына,ресми мемл/к институттарға,жеке меншік банктерге берешегінің сомасы.

Мерзіміне қарай: қысқа мерзімді(1жылға дейін), орта мерзімді(1-10жылға дейін), ұзақ мерзімді(10-∞)бөлінеді. Сондай-ақ күрделі(мемлекеттің шығарылған ж/е өтелмеген борышқорлық міндеттемелерінің бүкіл сомасы); ағымдағы(мемлекеттің барлық борышқорлық міндеттемелері б/ша несиегерлерге табыс төлеу ж/е мерзімі келген міндеттемелерді өтеу жөніндегі шығыстар). Мемл.борыштың пайда болуы мен өсуінің себебі мемлекеттік бюджеттің тұрақты тапшылығы болып табылады.

Мемл.борыштың салдары: үлкен көлемдегі мемлекеттік борыш мемлекетті банкротқа ұшыратпайды,өйткені үкіметтің келесідей іс-қимылдары қолданылуы мүмкін: 1)қайта қаржыландыру: төлеу мерзімі жеткен облигацияларды өтеу үшін практикада өкімет шығыстарды қысқартпайды ж/е салықтарды көтермейді. 2)салық салу: үкіметтің салық салуға және оларды жинауға құқығы бар.Қаржы дағдарысы кезінде жеке шаруашылықтар мен корпорациялар салық жинау есебінен кірістер ала алмайды,ал үкімет алады. 3)ақша жасау: борыштың негізгі сомасын ж/е пайыздарды төлеу үшін үкіметтің ақша эмиссиялауға мүмкіндігі бар.