96.Ерекше талап қоюмен іс жүргізу.

Ерекше талап қоюмен іс жүргізу істер – азаматтар мен заңды тұлғалардың мемлекеттік билік, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының, қоғамдық бірлестіктердің, ұйымдардың, лауазымды және мемлекеттік қызметкерлердің, олардың ішінде сот орындаушылардың, шешімдері мен әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) даулар айту туралы істер.

Ерекше талап қоюмен іс жүргізу істер бойынша сот азамат пен заңды тұлға бір жағынан және мемлекеттік билік, жергілікті өзін-өзі басқару органдары, қоғамдық бірлестіктер, ұйымдар, лауазымды адамдардың және мемлекеттік қызметкерлердің екінші жағынан араларындағы туындаған құқық туралы дауды қарап, шешеді.

Билік өкілеттігі бар органдармен не тұлғамен шығарылған құқықтық актіні сотта шағымданған азамат мемлекеттік органның (лауазымды адамның) іс-әрекеттерімен (әрекетсіздіктермен) келіспейтіні туралы мәлімдейді және оларды заңсыз деп тануды талап етеді. Ал лауазымды адам (мемлекеттік немесе өзге де орган) сотта өз іс-әрекеттерін (әрекетсіздіктерін) заңды екенін және азаматтың талабы орынсыз екенін дәлелдеу тиіс.

Ерекше талап қоюмен іс жүргізу істердің талап қою бойынша іс жүргізу істерімен жалпы ұқсастығы және бір-бірінен айырмашылығы бар.

Жалпы ұқсастығы:

• құқық туралы дау.

• АІЖК-де белгіленген талап арызды (арызды) қабылдаудан бас тарту туралы, талап арызды (арызды) қараусыз қайтару туралы немесе оны қозғаусыз қалдыру туралы ережелер (ҚР АІЖК-нің 153, 154, 155-баптары).

Жалпы бір-бірінен айырмашылығы:

• талап қою істер бойынша дау азаматтық, отбасылық, еңбек құқықтық қатынастарынан туындайды, субъектілер өз ара тең құқылы, ал мемлекеттік, әкімшілік және қаржы құқықтық қатынастарының қатысушылары (бір жағынан азамат пен заңды тұлға, ал екінші жағынан – мемлекеттік қызметкер) үшін билік және бағыну қатынастары тән. Бірақ бұл теңсіздік тек материалдық-құқықтық қатынастарында орын алады. Егер құқық туралы дау туындаса азамат пен заңды тұлға бір жағынан және мемлекеттік орган (лауазымды адам) екінші жағынан сот алдында тең құқылы.

• Талап қою бойынша іс жүргізу талап арызбен, ал ерекше талап қою бойынша іс жүргізу шағым немесе арызбен қозғалады.

Әкімшілік-құқықтық қатынастарынан туындайтын істер қараудың процессуалдық тәртіп негізін азаматтық сот ісін жүргізудің жалпы ережелерін құрайды, яғни азаматтық істер бойынша сот төрелігін жүзеге асырудың жалпы тәртібін.

Ерекше талап қоюмен іс жүргізуге байланысты азаматтық істер

Ерекше талап қоюмен іс жүргізу істер ҚР АІЖК-нің 3-бөлімшесінде көрсетілген.

Олардың қатарына келесі істер жатқызылады:

1. Сайлауға, референдумдарға қатысушы азаматтар мен қоғамдық бірлестіктердің сайлау құқықтарын қорғау туралы арыздар бойынша іс жүргізу (ҚР АІЖК 25-тарау).

2. Жергiліктi атқарушы органдардың азаматтардың алқаби ретiнде қылмыстық сот iсiн жүргiзуге қатысу құқықтарын бұзатын шешiмдеріне, әрекеттерiне (әрекетсiздігіне) дау айту жөніндегi арыздар бойынша iс жүргiзу (ҚР АІЖК 25-1-тарау).

3. Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істер қарауға уәкілетті органдар (лауазымды адамдар) қаулыларына дау айту туралы істер бойынша іс жүргізу (ҚР АІЖК 26-тарау).

4. Мемлекеттік өкімет, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының, қоғамдық бірлестіктердің, ұйымдардың, лауазымды адамдар мен мемлекеттік қызметшілердің шешімдері мен әрекеттеріне (немесе әрекетсіздігіне) дау айту туралы іс бойынша іс жүргізу (ҚР АІЖК 27-тарау).

5. Нормативтік құқықтық актілердің заңдылығына орай даулар туралы іс бойынша іс жүргізу (ҚР АІЖК 28-тарау).

6. Прокурордың органдар мен лауазымды адамдардың актілері мен іс-әрекеттерін заңсыз деп тану туралы жүгінуі (ҚР АІЖК 29-тарау).