56. Құқықтар мен мүдделерді қорғауда талап тәсілдерімен билік ету

Диспозитивтік принцип бойынша тараптар өз еркілері бойынша өздерінің субъективтік құқықтары мен заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау тәсілін және көлемін анықтайды.

Сонымен:

-талап қоюшы талаптың негіздемесі мен нысанасын өзгертуге құқылы;

-талап қоюдан бас тарту;

-жауапкер талап қоюды мойындауға құқылы;

-тараптар өзара бітімгершілік келісімін жасауымен істі аяқтауы мүмкін.

Әрқайсысын жеке қарастырайық.

1.Талап қоюдың негіздемесі мен нысанасын өзгерту. ҚР АІЖК-нің 49-бабына сәйкес талап қоюшы талаптың негіздемесін немесе нысанасын өзгертуге, талап қою талабының мөлшерін ұлғайтуға не азайтуға немесе талап қоюдан бас тартуға құқылы. Оны жүзеге асыру үшін талап қоюшы бірінші сатыдағы сот шешім қабылдағанға дейін жазбаша өтініш беруге тиіс. Талаптың нысанасын өзгерту дегеніміз бұл алғашқы талап нысанасын кейінгісімен орын ауыстыру.

Соттың өз бастамасы бойынша талап қою нысанасын немесе негіздемесін өзгертуге құқығы жоқ. Соттың өз бастамасы бойынша талап қою нысанасын немесе негіздемесін өзгертуге құқығы жоқ. Себебі диспозитивтік принципі бойынша бұндай құқық тарапқа ғана тиесілі. Егер бұл іс-әрекет заңға қайшы келсе немесе басқа біреулердің құқықтарын, бостандықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін бұзатын болса, сот талап қоюшының талап қоюдан бас тартуын, жауапкердің талап қоюды тануын қабылдамайды және тараптардың бітімгершілік келісімін бекітпейді.

2.Талап қоюдан бас тарту. Әр кезде талап қоюшының талап қоюдан бас тарту құқығы бар. Талап қоюдан бас тарту - сотта талап қоюшының өзінің субъективтік құқығын сот арқылы қорғау талабынан бас тартып қозғалған азаматтық істі қысқартуға бағытталған. Егер талап қоюшының талабын бөліп қарастыруға болатын болса, онда ол талаптың бір бөлігінен бас тартуға құқылы (талап арызы бойынша материалдық залалды және моралдық зиянды өтеуді сұрайтын болса, онда тек материалдық залалды өтеуін талап етіп, ал моральдық зиянды өтеуден бас тартуы мүмкін). Істі мәні бойынша қарау басталғанда төрағалық етуші талап қоюшының өз талаптарын қолдайтын-қолдамайтыны туралы мәселені анықтайды. Егер талап қоюшы өз талаптарын қолдамайтын болса, онда талап қоюшы талап қоюдан бас тартуы мүмкін. Талап қоюшы талап қоюдан бас тартуы туралы сотқа жазбаша арыз ұсынуы тиіс. Бұл арыз сот отырысының хаттамасына енгізіледі және оған тиісінше талап қоюшы қол қояды.

Талап қоюшы талап қоюдан бас тарту жазбаша өтінішін беру жолымен жүргізіледі және оған бірінші сатыдағы сот шешім қабылданғанға дейін жол беріледі. Талап қоюдан бас тарту қабылданғанға дейін сот талап қоюшыға іс жүргізу әрекеттерінің салдарын түсіндіреді. Талап қоюдан бас тартуды қабылдау туралы сот ұйғарым шығарады, сол арқылы осымен бір мезгілде іс бойынша іс жүргізу тоқтатылады.

Сот талап қоюшының талап қоюдан бас тартуын бекітпеген жағдайда, сот бұл туралы ұйғарым шығарады және істі мәні бойынша қарауды жалғастырады.

Мемлекеттік органдар және жергілікті өзін-өзі басқару органдары органдар мен адамдардың талап қоюдан бас тартуы мүдделеріне сай іс қозғалған адамды істі мәні бойынша қарауды талап ету құқығынан айырмайды. Егер мүдделеріне сай іс қозғалған адам мәлімделген талапты қолдамаса, үшінші тұлғалардың құқықтарына қысым жасалмаса, сот талап қоюды (арызды) қараусыз қалдырады (ҚР АІЖК 56-бабының 2-бөлігі).

3.Талап қоюды тану – сотта талап қоюшының талаптарын қанағаттандыруға және талап қоюшы үшін лайықты сот шешімін шығаруға бағытталған жауапкердің келісуі.

Жауапкердің өзіне берілген субъективтік құқығына сәйкес талап қоюды тану ешкімнің басымдылығысыз өз еркімен жүргізіледі.

Жауапкер талап қоюды тануға құқылы, бұл жөнінде одан қолхат алынады (ҚР АІЖК 49-бабының 1-бөлігі).

Істі мәні бойынша қарауды төрағалық етуші бастағанда жауапкерден талап қоюшының талаптарын мойындайтын-мойындамайтыны туралы мәселені анықтайды.

Жауапкер талап қоюды мойындағанда және оны қабылдаған кезде сот мәлімденген талаптарды қанағаттандыру туралы шешім шығарады. Егер талап қоюшының талаптарын бөліп қарастыруға мүмкіндік болса, онда жауапкер қойылған талаптарды ішінара тануы мүмкін. Мысалы, талап қоюшы талап арызы бойынша сот арқылы жауапкерден материалдық және моральдық зиянды өтеуін сұрайтын болса, онда жауапкер ішінара тек материалдық зиянды өтеуге келісімін береді, ал моральдық зиянды өтеуге келіспеуі мүмкін.

Сот жауапкердің талап қоюды тануын қабылдамайды егер:

Бұл іс-әрекет заңға қайшы келсе;

Басқа біреулердің құқықтарын, бостандықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін бұзатын болса (ҚР АІЖК 49-бабының 2-бөлігі).

Сот жауапкермен талап қоюды мойындауын қабылдамаған жағдайда сот бұл туралы ұйғарым шығарады және істі мәні бойынша қарауды жалғастырады (ҚР АІЖК 193-бабының 5-бөлігі).

4.Тараптардың бітімгершілік келісімі – бұл заңмен белгіленген жағдайларға сәйкес сотта материалдық-құқықтық дауды шешуді қысқарту. Бітімгершілік келісімнің мәні – дауды өзара бітімгершілікпен шешу арқылы іс жүргізуді аяқтау.

Бітімгершілік келісімі:

өзара процессуалдық көну (талап қоюшы өзінің талап қоюдың бір бөлігі бойынша бас тартуы, ал жауапкер осы өзгерітілген талап қоюды мойындауы);

бір жақты көну (талап қоюшының талап қоюы, ал жауапкер тек талап қоюдың бір бөлігін мойындауы) негіздері болуы мүмкін.

Тараптар істі бітімгершілік келісіммен аяқтай алады, оған талап қоюшы мен жауапкер қол қояды және сотпен бекітіледі. (ҚР АІЖК 49-бабының 1-бөлігі).

Бітімгершілік келісімін жасау орнына байланысты сотта және соттан тыс жасалу түрлеріне бөлінуі мүмкін.

Сотта жасалған бітімгершілік келісім – бұл сот отырысында немесе одан тыс жасалған келісім, бірақ сотқа жолданған.

Соттан тыс жасалған бітімгершілік келісім – бұл сот отырысынан тыс жасалған келісім және сотқа жолданбаған. Соттан тыс бітімгершілік келісім жасалу фактісін және оның шарттарын жалпы тәртіп бойынша тарап сотта дәлелдеу мүмкін.

Тараптар бітімгершілік келісімін тек талап қою бойынша іс жүргізу істері бойынша жасауы мүмкін. Сондай-ақ бітімгершілік келісімін азаматтық процестің кез-келген сатысында (бірінші сатыдағы сотта, апелляциялық өндірісінде, қадағалау өндірісінде және атқарушылық іс жүргізу сатыларында) жасауға болады.

Сот тараптардың бітімгершілік келісімін бекітпейді егер:

Бұл іс-әрекет заңға қайшы келсе;

Басқа біреулердің құқықтарын, бостандықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін бұзатын болса.

Егер тараптардың бітімгершілік келісімі сотқа жолданған жазбаша арызды жазылса, ол іске қоса тіркеледі, бұл туралы сот отырысының хаттамасында көрсетіледі.

Сот тараптардың бітімгершілік келісімін бекіту туралы ұйғарым шығарады, сол арқылы осымен бір мезгілде іс бойынша іс жүргізу тоқтатылады. Ұйғарымда тараптардың сот бекіткен бітімгершілік келісімнің шарттары көрсетіледі (ҚР АІЖК 193-бабының 3-бөлігі). Егер сот тараптардың бітімгершілік келісімін бекітпесе, онда сот бұл туралы ұйғарым шығарып істі мәні бойынша қарауды жалғастырады.