1 Верасня 1939 г. Вермахт атакаваў Польшчу на ўсім праця- гу мяжы, скарыстаўшы для гэтага жывую сілу і зброю анекса- ваных Аўстрыі і Чэхаславакіі. Гітлер пачаў сваю вайну.

У жніўні — верасні 1939 г. Сталін схіляўся над картамі не толькі Усходняй Еўропы, але і Усходняй Азіі. У яго з’явілася магчымасць палепшыць пазіцыі Савецкага Саюза на Далёкім Усходзе. Цяпер Сталін мог быць упэўнены, што Нямеччы- на з Польшчай не атакуюць яго з захаду. Выступаючы су- праць Японіі ва Усходняй Азіі, Савецкі Саюз ужо не баяўся вайны на два фронты. 20 жніўня 1939 г. СССР і саюзная яму Манголія атакавалі войскі Японіі і марыянетачнай Маньчжоў- го на спрэчным участку мангольска-маньчжурскай граніцы. Сталінская палітыка збліжэння з Берлінам, увасабленнем якой стаў пакт Молатава — Рыбентропа, была накіравана і супраць Токіа. Гэты пакт, падпісаны праз тры дні пасля атакі савецкіх войскаў у Маньчжурыі, звёў на нішто Антыкамінтэрнаўскі пакт паміж Нямеччынай і Японіяй. Вестка пра нацысцка- савецкі альянс нават у болыпай ступені, чым ваенны разгром, выклікала востры палітычны крызіс у Токіа. Японскі ўрад быў вымушаны пайсці ў адстаўку; той жа лёс у найбліжэйшыя ме- сяцы напаткаў і яшчэ некалькі кабінетаў⁶⁰.

Як толькі стала вядома, што Нямеччына выбрала сваім саюзнікам, як здавалася, Савецкі Саюз, а не Японію, японскі ўрад апынуўся ў вельмі складанай і заблытанай сітуацыі. Ся- род японскіх лідараў на той час ужо быў дасягнуты кансэнсус наконт напрамку экспансіі — на поўдзень, а не на поўнач, у Кітай і Ціхі акіян, а не ў савецкую Сібір. Але ва ўмовах саю- зу паміж Масквой і Берлінам узнікала небяспека, што Чырво- ная Армія цяпер сканцэнтруе свае сілы ў Азіі, а не ў Еўропе. Таму Японія была вымушана трымаць свае найлепшыя войскі на поўначы, у Маньчжоў-го, што значна ўскладніла яе прасоўванне на поўдзень. Гітлер даў Сталіну свабоду дзеянняў ва Усходняй Азіі, і японцам заставалася толькі спадзявац- ца, што Гітлер хутка здрадзіць свайму новаму сябру. Японія адкрыла консульства ў Літве для назірання за ваеннай падрыхтоўкай Нямеччыны і СССР. Консулам стаў рускамоўны шпіён Ціунэ Сугіхара⁶¹.

Калі 15 верасня 1939 г. Чырвоная Армія разбіла японцаў, Сталін атрымаў усё тое, да чаго ён імкнуўся. Нацыянальныя аперацыі Вялікага тэрору былі скіраваны супраць Японіі, Польшчы і Нямеччыны і меліся прадухіліць магчымасць ан- тысавецкага альянсу гэтых трох блізкіх паміж сабой дзяржаў. I хоць 681 692 забойствы Вялікага тэрору на самай справе ніяк не паспрыялі прадухіленню гэтай небяспекі, памянёная мэта была дасягнута дыпламатычнымі і ваеннымі сродкамі. Да 15 верасня Нямеччына практычна знішчыла Войска Поль- скае як баявую сілу. Пра нямецка-польскі напад на СССР, такім чынам, ужо яўна не магло быць і гаворкі. Не намнога болып імаверным выглядаў і сумесны нямецка-японскі на- пад. Намаганнямі Сталіна на месца ўяўнага нямецка-поль- ска-японскага антысавецкага альянсу прыйшоў вельмі рэаль- ны нямецка-савецкі антыпольскі альянс, які ізаляваў Японію. Праз два дні пасля перамогі над Японіяй, 17 верасня 1939 г., часці Чырвонай Арміі ўвайшлі на тэрыторыю Польшчы. Чыр- воная Армія і Вермахт сустрэліся ў цэнтры краіны і правялі сумесны пераможны парад. 28 верасня Берлін і Масква заключылі паміж сабой чарговае пагадненне, якое замацавала падзел Полыпчы, — Дагавор аб сяброўстве і мяжы.

Так пачалася новая эпоха ў гісторыі „крывавых земляў”. Аддаючы палову Полыпчы Савецкаму Саюзу, Гітлер адкрываў магчымасць для пераносу сталінскага тэрору, тако- га знішчальнага пад час „польскай аперацыі”, на тэрыторыю

самой Польшчы. У сваю чаргу, дзякуючы Сталіну ў Гітлера з’яўлялася магчымасць распачаць на землях акупаванай Поль- шчы сваю ўласную палітыку масавых забойстваў. За 21 месяц, які прайшоў пасля сумеснага нямецка-савецкага ўварвання ў Полыпчу, немцы і Саветы, кожны па сваіх прычынах, забілі прыблізна роўную колькасць польскіх мірных грамадзян — кожны на сваёй палове акупаванай Польшчы.

Рэпрэсіўныя органы абедзвюх краін распачалі энергічную дзейнасць на тэрыторыі трэцяй. Як і Сталін, Гітлер выбраў палякаў ахвярамі сваёй першай буйной кампаніі масавых расстрэлаў.

33 Словы Джонса прыводзяпда ў: Colley М. S. More Than a Grain...

P. 218.

34^s Дыт. паводле: Evans R. J. The Coming of the Third Roich. P. 330.

35 Пра выбары ў Нямеччыно гл.: King G., Rosen О., Tannei* М., Wag­ner A. F. Ordinary Voting... P. 987-988 i ніжэй. Пра Дахау гл.: Goe- schel С.. Wachsmann N. The Nazi Concentration Camps... P. 14. ТДы- таванне i аналіз дзеянняў Гімлера прыводзяцца ў: Eibcr L. Gewait in KZ Dachau... S. \ Tl.

1. 36Die Weitgefahr des BolschewismuS. Rede Reichskanzlers Adolf Hitler im Berliner Sportpalast // Doutschostcrrciohischo Tagoszei-

37 Агулам гл.: Haslam J. The Soviet Union and the Struggle Гог Collective Security in Europe...; Furct F. Le passe dune illusion...; Brown A. The Rise and Fall of Communism.

^Ul Вышэйпрыведзеныя лічбы будуць ясветлены ў настудным раздпсле.

38 Orwell С. Homage to Catalonia. P. 53-64. Словы пра „здраду” гл. у: Sehlogel К. Terror und Traum... S. 148. Гл. таксама: Brown A. The Rise and Fall of Communism. P. 89.

^;>? Гл. Kuromiya H., Mama alia G. Anti-Russian and Anti-Soviet Sub­version... P. 1427.

39 Orwell G. Homage to Catalonia. P. 149. Гл. таксама: Furot F. Le passe d’une illusion... P. 296, 301, 306; Ha slam J. The Soviet Union and the Struggle for Collective Security in Europe... P. 133.

40 Пра тэрор у Сібіры гл.: Ablazcj N. Die ROVS-Opcration in der

Weslsibirischen Region. P. 287 -298; Baberowski J. Der rate Terror...

S. .189—190; Kuromiya H. Accounting for the Great Terror. P. 93.

41Апалітычны разбор савецкіх нацыянальных аперацый робідь Тэры Марцін у артикуле ..Паходжаыне еавецкіх этнічных чыетак” (Martin Т. The Origins of Soviet Ethnic Cleansing). Гл. таксама: Baherowski J. Der rote Terror... S. 198. Цыт. паводле: Jansen М., Petrov N. Sta­lin’s Loyal Executioner... P. 96.

42 St.ronski II. Represje stalinizmu wobec ludnosci polskiej na Ukra-

iuit* S. 2.1.J— 213. Пра Сахадкага гл.: Kicszozynski L. Represje wo-

bee kadry kierowniczej KPP. S. 202. Падрабяаией пра Вапдурскага гл. у: Shore М. Caviar and Ashes... Праўда, прыпамсі аднаму ія.ісокапастаўленаму польскаму камуністу ўдалося вярнуцца з

• \-ін<чі,кнга Саюза і далей лрацакаць на карысдь Полыпчьт — гэта пі.іў Яті Альфрад Рэгула, які ттазной напісаў гіеторыю польскай клмііартыі (Regula J. A. Historia Komunistycznej Partji Polski).

Ирл ігад.пп студзеня 1934 г. гл.: Stronski II. Represje stalinizmu wo- bi-r hidnosd polskiej na Ukrainie... S. 226—227. Наконт матываў i vi.uinauav далгйшых дапартацый гл.: Kupczak J. Polacy na Ukrainie w l.itarh |H2l 1939. S. 324.

43Петров Н., Рогішскнй А. В. „Польская операцня” НКВД 1937- 1938 гг. С. 30; Віппег К., •]ііп§е М. ІУіе сіег Теггог „Огозв” уд.ігс1е... 8. 591; ’\УегЙі N. Ьа іеггешг... Р. 294, 470.

44 Пар.: Моггіз Л. ТЬе РоІізЬ Теггог... Р. 762, дзе прыводзяцца амаль ідэнтычныя падлікі.

45Параўнальныя лічбы арыштаў гл. у: Хаустов В. Деятельность орга- нов государственной безопасностн НКВД СССР... С. 316. Тут і далей мае заўвагі адносна слабой актыўнасці польскай разведкі ў СССР у 1937-1938 г. грунтуюцца на праведзеным мною падрабязным вывучэнні адпаведнай картатэкі Другога аддзела польскага Генштаба ў Цэнтральным ваенным архіве Полыпчы (СА\У); падрабязней пра гэта гл.: йпусіег Т. ЗкеІсЬез &от а Зесгеі \Уаг... Р. 83—112. Тамсама я абмяркоўваю і тое, якую шкоду нанёс тэрор савецкай контрразведцы.

46КЫеупшк О. V. ТЬе Ніеіогу о('Ше Оіі1а§... Р. 147. Лічбы я прыводжу паводле: Віппег К., <Іііпее М. „8 еіоі рцЫікоі сегетопіі’зіа пе зіесііл- еі...”. 8. 207. Тэры Марцін дае 386 798 смяротных прысудаў гхаводле загаду № 00447; гл.: Магііп Т. ТЬе Огі^іпз оГ 8оуіеі ЕіЬпіс Сіеапзіп^. Р. 855.

47Ва УССР пражывала 22% насельніцтва Савецкага Саюза; пры гэтым на яе долю прыпала 27% прысудаў; гл.: Оге^огу Р. К. Теггог Ьу іа... Р. 265. Наконт 123 421 ахвяры Вялікага тэрору ва Украіна гл.: Нікольскнй В. М. Репреснвна діяльність органів державно'і безпекп СРСР в Украіні. С. 402; на с. 340 прыводзяцца нацыянальныя прапорцыі сярод арыштаваных ва УССР у 1937-1938 г.: 53,2% украінцаў (пры гэтым іх доля ў структуры насельніцтва складала 78,2%), 7,7% рускіх (11,3%), 2,6% яўрэяў (5,2%), 18,9% палякаў (1,5%) і 10,2% немцаў (1,4%).

48 КЫеупііік О. Рагіу ап<і ЫКУБ... Р. 23, 28; Віппег К., ^п§;е М. \Уіе (іег Теггог „Сговз” '«шгсіе... 8. 591-593.

49Наконт нацыянальнага складу кіроўных кадраў НКУС гл.: По тров Н., Скоркнн К. В. Кто руководнл НКВД... С. 475; Оге^огу Р. Е. Теггог Ьу <3ію(:а... Р. 63. Прадстаўніцтва яўрэяў улетку 1936 г. было яшчэ болыпым на ўзроўні вярхоўнага (54%) і цэнтральнага апарату НКУС у Маскве (64%), а таксама сярод начальніцкага скла- ду ўкраінскага НКУС (44%); гл.: Наумов Л. Борьба в руководстве НКВД в 1936-1938 гг. С. 119; Золотарьов В. Начальннцькжй склад НКВС УСРР у середнні 30-х рр. С. 326-331. У ходзе Вялікага тэро- ру латышы, немцы і палякі былі цалкам вычышчаны з нкусаўскіх вярхоў. Паляк Станіслаў Рэдэнс, напрыклад, узначальваў мас- коўскае гарадское ўпраўленне НКУС і ў такой якасці падпісаў за- гады, паводле якіх былі загублены 20 761 чалавек. Пазней жа яго самога арыштавалі і расстралялі як польскага нацыяналіста.

50 Пра пенсіі гл.: Коікіп 8. Ма^пеііс Мошііаіп... Р. 122.

51⁴'’ Назіат <1. ТЬе 8оуіеі ІІпіоп апсі Ше 8іт^§1е Гог Соііесііуе 8есшііу іп Еш-оре... Р. 194.