Қаза және қадар

Иман негіздерінің бірі – қаза мен қадарға иман. Калам ғұламалары мен ислам ойшылдары арасында тартыстардың орын алуына себеп болған тақырыптардың бірі – «қазар мен қаза» мәселесі. Әһли сунна каламшыларының пікірі бойынша Алла Тағалаға және оның сипаттарына иман қаза мен қадарға иманды да қажет етеді. Өйткені, қадар Алла Тағаланың «илм» және «ирада» сипатына, қаза оның «такуин» сипатына қатысты. Бірақ, қаза мен қадар жеке қарастырылғандықтан иман шарттарының бірі ретінде саналады. Құран аяттарында барлық нәрсенің құдайлық тағдырға сай екендігі баяндалады.

«اِنَّا كُلَّ شَيْءٍ خَلَقْنَاهُ بِقَدَرٍ» (анығында біз барлық нәрсені өлшеп (қадар) жараттық) (Қамар 54/49).

«وَخَلَقَ كُلَّ شَيْءٍ فَقَدَّرَهُ تَقْديرًا» (Барлық нәрсені Алла өзі жаратты да, оларға айық өлшемдерін белгіледі) (Фурқан 25/2).

Осы тақырыпта баяндалатын хадистер ахад хадистерге, занни дәлелдерге жатады. Занни дәлелдер ақаид ілімінде дәлел ретінде қолданылмайды деген нәрсе жоқ. Өйткені, осы хадистердің ұсынған мағынасы Құран аяттарында қуаттандырылған. Сондықтан, ақаид ілімінде дәлел ретінде алынады.

Жибрил хадисі ретінде танымал бір хадисте Жабраил періште Пайғамбарымызға былай сұрақ қойыпты:

• Иман дегеніміз не?

Сонда Пайғамбарымыз:

• Аллаға, періштелеріне, кітаптарына, пайғамбарларына, ахирет күніне, жақсылықпен жамандықпен қадарға сену», - деп жауап берген (Муслим Иман 1; Әбу Дауд Суннат 15; Ибн Мажа Муқаддима 9).

Қаза мен қадар мәселесі бойынша тартыс «Халқу Афали Ибад» атымен танылған «адамдардың өз қалауымен жүзеге асырған істерінің жаратушысы Алла Тағала ма әлде сол амалдың иесі құл ма? деген проблемадан туған. Осы тақырып бойынша өз ойын білдірген жоғарыдағы мазхабтар мен олардың өкілдері жоғарыда баяндалған дәлелдерге сүйеніп, қаза мен қадарға иман келтірген немесе оны жоққа шығарған.

Қаза мен қадардың сөздік мағынасы. Қаза мен қадар сөздері жалпы алғанда бір жерде қолданылады. Рағибтың пікірі бойынша «қадар» мен «тақдир» бір нәрсенің шегін, өлшемін білдіреді. Яғни, қадар – бір нәрсенің мөлшері. Барлық нәрсе құдайлық өлшеммен белгіленген. Мысал ретінде құрма дәнегін алар болсақ, одан тек қана құрма ағашы өседі, ал басқа ағаш өспейді. Адам ұрығы да солай. Адамнан тек адам баласы ғана туылады. Бұл әлемге қойған құдайлық заңдылық екендігі даусыз. Осы өлшем Құранда масдар немесе етістік ретінде баяндалады:

«اِنَّا كُلَّ شَيْءٍ خَلَقْنَاهُ بِقَدَرٍ» (анығында біз барлық нәрсені өлшеп (қадар) жараттық) (Қамар 54/49).

«وَخَلَقَ كُلَّ شَيْءٍ فَقَدَّرَهُ تَقْديرًا» (Барлық нәрсені Алла өзі жаратты да, оларға лайық өлшемдерін белгіледі) (Фурқан 25/2).

Филологтардың пікірі бойынша «қаза» - «барлық нәрсені соңына дейін алып келу», яғни, «бір нәрсені сөзбен немесе әрекетпен аяқтау» деген сөз. Қаза сөзі Құран Кәрімде дәл солай, масдар түрінде орын алмайды. Бірақ осы масдардан туындаған етістік исм фаил, исм мафул (есімше) түрінде орын алады. Сөз немесе әрекетпен бір нәрсені аяқтау мағынасына сәйкес келетін қаза сөзі орнына қарай «әмір», «үкім», «жариялау», «баян» және «жарату» мағыналарын білдіреді.

«وَقَضٰى رَبُّكَ اَلاَّ تَعْبُدُوۤا اِلاَّۤ اِيَّاهُ» (Раббың тек өзіне ғана ғибадат жасауыңды әмір етті) (Исра 17/23).

«فَقَضٰيهُنَّ سَبْعَ سَمٰوَاتٍ في يَوْمَيْنِ» (Жеті қабат аспанды Алла екі күнде жаратты) (Фуссилат 41/12).

Қаза мен қадардың діни терминдік мағынасы. Мутазиланың пікірі бойынша Алланың барлық әрекеттерін оның қазасымен, қадарымен байланыстыру жайыз. «Білдіру», «хабар» беру» мағынасындағы қадар мен қазаны Аллаға тән деп есептеуге болады. Ал адам әрекеттерінің Алла тарапынан жаратылғандығы мағынасына сәйкес келетін қаза мен қадарға ризалық білдіруге болмайды. Адам әрекеттерінің барлығы Алланың қаза мен қадары арқылы дүниеге келген болса, онда күпірлік пен дінді жоққа шығару сияқты әрекеттерге де ризалық білдіру қажет болады. Ал күпірлікке ризалық білдірудің өзі – күпірлік.

Десек те мутазилиттер елдің басына төнетін індет, апат және өлім сияқты бәлекеттердің Алланың қазасы екендігіне сенеді және оларға бой ұсынады. Ешкім бұлардың Алладан екендігінен бас тарта алмайды. Бұлар – құдайлық әрекеттер, адамға тигізер пайдасы да бар. Ал ұрлық, зұлымдық сияқты жамандықтар қаза мен қадарға жатпайды, оларға ризалық көрсету қажет емес.

Ашарилердің пікірі бойынша қаза – үкім мағынасында қолданылады, Алла Тағаланың осы әлемде орын алған нәрселердің барлығын қалай, қашан және қандай кейіпте болатынын азалда сол күйінше білуі және азали іліміне сай қалауы.

Ал қадар – Алла Тағаланың барлық нәрсені уақыты келгенде азали іліміне, қалауына сай жаратуы.

Ашариттердің жасаған осы анықтамасына қарағанда қаза қадардан қарағанда ауқымды және Алланың илм мен ирада сипатына сәйкес. Ал қадар – құдайлық құдірет сипатымен үндесіп, осы сипаттың хадис болып табылатын екінші баламасының туындысы. Өйткені Ашарилер Алланың такуин сипатын тәуелсіз сипат деп есептемейді, ол – құдірет сипатының хадис болған екінші қатынасы.

Ашарилердің пікірі бойынша барлық нәрсе Алланың қаза мен қадары ішінде орын алады. Бірақ, бұл Алланың қаза мен қадары жамандықты бұйырған деген мағынаны білдірмейді. Алланың қаза еткен жақсылықтарды «хақ», жамандықтарды «батыл» деген жөн. Мысалы, күпірлік – батыл, бірақ жарату мағынасындағы Алланың қазасы. Осы тұста күпірліктің батыл болғанына орай, Алланың қазасын батыл деп айту дұрыс емес.

Күпірлік Алланың қазасы мен қадарынан болса, оның қазасы мен қадарына разылық білдіру қажет болса, онда бұл күпірлікке ризалық көрсету болып шықпай ма? Ашариттердің пікірі бойынша Алланың күпірлікті жамандық ретінде қаза және белгіленгеніне ризалық көрсетеміз, ал күпірліктің өзіне риза болмаймыз. Демек қаза мен қадарға абсолютті түрде ризалық көрсетеміз де, күпірліктің өзіне ризалық білдірмейміз. Бұған мынаны мысал ретінде беруге болады: барлық нәрсе Алладан деп айтамыз да, әйел және оның баласы Алладан деп айта алмаймыз. Дәл сол сияқты қаза мен қадар Алладан деп, күпірлікке ризалық білдіруге болмайды.

Матуридилердің пікірі бойынша қадар. Алла Тағаланың азалдан абадқа дейін болған және болатын нәрселердің уақыты мен орнын, сипаттарын, ерекшеліктерін білуі және азалда сол кейіпте шегін белгілеуі «қадар» деп аталады. Осы жағынан қадар Алла Тағаланың илм және ирада сипаттарымен байланысты болып табылады. Қадарға иман Алланың осы сипаттарына және олардың азали екендігіне сену дегенді білдіреді.

Матуридилердің пікірі бойынша қаза – Алла Тағаланың азалда қалаған және белгілеген нәрселері уақыты келгенде азалдағы біліміне (илм), қалауына (ирада) және белгілеуіне сай түрде жаратуы деген сөз. Осы жағынан қаза Алланың такуин сипатына сәйкес келеді.

Қадар мен қазаға берілген мағыналарға қарағанда қадар қазаға қарағанда ауқымды жалпы болып табылады. Себебі, қадар құдайдың әуелден белгілеуінің жиындығы болса, қаза – хадис мүмкіндер мен жарату әрекеті.

Дүниеде пайда болатын және болған барлық нәрсе Алланың ілімі, қалауы, белгілеуі және жаратуы арқылы жүзеге асады, яғни, барлық нәрсенің қадары бар деген сенімге Матуриди былай түсініктеме жасаған: адамдардың еркін қалауларымен және осы қалауларына сай белгілеп, уақыты келгенде құлдың таңдауына қарай Алланың жаратуы. Демек, осы тұста Алланың ілімі құлдың таңдауымен байланысты түрде Алланың азалдан білуі құлдың ниетін күштемейді. Бұған түрліше мысалдарды келтіруге болады. Мысалы, күн мен айдың тұтылатынын астраномдар алдын ала білсе, осы күн мен ай астраномдардың біліміне сай тұтылса, мұнда астраномдардың әсері бар ма? Әрине жоқ. Ата-анасы өз баласының жақсы оқитынын біледі. Бұл баласының білімді болатынына әсер ете алмайды.

Қаза мен қадарға ризалық білдіру мәселесіне келер болсақ, Матуридидің пікірі бойынша қаза мен қадарға ризалық көрсету қажет. Бірақ, қаза мен белгіленген нәрсеге ризалық білдірудің қажеті жоқ. Күпірліктің қаза мен қадардан екендігіне ризалық көрсетіледі, бірақ, күпірліктің өзіне ризалық көрсетілмейді.

Қаза мен қадар адам ақылы шеше алмайтын құпия ма? Қадар мәселесі – адам ақылы шеше алмайтын, оған күш-қауқары жетпейтін өте күрделі каламдық проблема. Сондықтан, ол құдайлық құпия ретінде қияметке дейін сақталады. Осы себепке байланысты ардақты Пайғамбар қаза мен қадарға, жақсылық пен жамандықтың Алладан екендігіне иман келтірумен шектелуді бұйырған, осы мәселе бойынша сахабалардың тартысқа түсуіне тиым салған: «сендер осы мәселеге міндеттелдіңдер ме немесе мен сендерге не үшін жіберілдім? Сендерге дейінгілер осы тақырыпта тартыса бастаған кезде құрдымға кеткен. Осы тақырыпта тартысудан сақ болыңдар (Тирмизи, Қадар 1).

Ардақты Пайғамбардың қатаң тиым салуына қарамастан осы мәселе төңірегінде ортағасырлық теологиялық мектептер, дәлірек айтар болсақ, қадария, мутазила, жабрия сияқты мазхабтар көп тоқталған және оған өз ойларын білдіріп, жолдан адасқан.

Хайр және шарр. Хайр мен шаррдың маңызы және оның құлдардың әрекетімен байланысы. Хайр мен шаррдың мәні мен маңызына мұсылман философтары, әсіресе моралистер көп тоқталған және осы тақырыпта тартыстар орын алған.

Құран Кәрімде және хадистерде осы екі терминнің мәніне тоқталмаған, бірақ, адамдарды үнемі жақсылыққа шақырған және ненің хайрға, ненің шаррға жататынын көрсеткен, жақсылық жолына бағыт көрсетіп, жамандықтан аулақ болуды ескерткен.

Құран мен Сүннетке қарағанда бұл дүниеде жақсылық та, жамандық та бар. Оның бар екендігін ақыл-есі бүтін барлық адам біледі және мойындайды. Ислам терминологиясында «маруф» сөзі барлық жақсылық түрін, «мункар» жамандықты білдіреді. Құран Кәрімде мүміндерді жақсылыққа шақырып, жамандықтан тиятын аяттар да бар: «وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ اُمَّةٌ يَدْعُونَ اِلَى الْخَيْرِ وَيَاْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَاُولٰۤئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ» (Сендердің араларында да (жұртты) берекелі істерге бастайтын, жақсылыққа үндеп, жамандықтан жирендіретін бір қауым болсын. Ал ондайлар – бақытты жандар) (Али Имран 3/104).

Кейінгі замандарда мұсылмандар өзге халықтармен, діндермен және мәдениеттермен бетпе-бет келуі нәтижесінде жақсылық пен жамандық төңірегіндегі ойларын одан ары кеңейтті және бірнеше сұрақтар туындады. Жауап беруі қиын осы типтес сұрақтарды мұсылмандар арасында алғаш ой таразысымен зерделегендер мутазилиттер мен философтар болды. Ислам ойлау жүйесінде жақсылық пен жамандық төңірегіндегі сұрақтар мынандай:

Бұл әлемде жақсылық та, жамандық та бар. Жақсылық Алла тарапынан жаралғандығы белгілі. Осы тақырып турасында ислам мазхабтары арасында қайшылық жоқ. Мазхабтар арасындағы тартыс жамандық мәселесі төңірегінде өрбіген. Жамандық неге жаралған? Жамандықты жаратқан кім? Алла ма? Алла жақсылықты жаратады, ал жамандықты неге жаратады? Егер шаррды Алла жаратқан болса, жамандық құдайлық қалаудың жемісі ретінде жаратылады деген сөз. Олай болса, Алла жамандықты істеген адамды неге жазалайды? Шаррды жарату және өмірде енгізу жаман болғандықтан, оны жаратқан да жаман болып шығатыны даусыз. Ал Аллаға ондай сипат тән емес. Міне осы сұрақтарға жауап беру арқылы әр алуан ойлар мен көзқарастар дүниеге келген. Осы тақырыпта өз ойларын білдірген мазхабтар арасында әһли сунна ғұламалары мен мутазилиттер алдыңғы орынды иеленеді.

Ислам ойлау жүйесіндегі мазхабтар арасында жақсылықты Алла жаратқандығы жайлы ешбір тартыс жоқ.

Мутазилиттер құлдардың әрекеттері бөлімінде айтқан ойларының табиғи жемісі ретінде Алла жақсылықты қалайды және қалауына сай жаратады. Ал «Алла жамандықты қалайды және жаратпайды» деген ұстанымды болды. Олардың осындай көзқарасқа баруына жетелеген себеп – Алладан жамандықтан арашалап қалу, жамандықты өз қалауымен істеген, жаратқан құлды таклиф қағидасына қарай жауапты ету. Олар Алланы жамандықтан аулақ ұстау мақсатында оны тек жақсылықты жаратушы құдай ретінде есептеп, жамандықтың бастауын басқа жаратылғандардан іздеген. Осылай Аллаға серік қосқан.

Әһли сунна ғұламаларының көзқарасы бойынша әлемнің жаратушысы болып табылатын Алла Тағала – жақсылықтың да, жамандықтың да жаратушысы. Себебі, әлемдегі барлық нәрсе оның қалауымен, құдіретімен және өлшемімен жүзеге асады. Алладан басқа құдірет, билік және мүлік иесі ешкім жоқ. Бірақ бұл жамандықты жаратушының өзі жаман деген мәнде түсінбеген жөн. Негізінде жаманға жамандықты істеу, шаррға қол жеткізу және жамандық жағында болу жатады. Мысалы, суретші туындысының бүкіл нәзік жақтарына мән бере отырып, жаман адам бейнесін салса, оның шеберлігіне таң қалып «қандай тамаша сурет» деп баға беріп жатамыз. Осы тұста туындысындағы жаман адам бейнесіне қарай отырып, суреттің авторын жаман деу ешбір қисынға сәйкес келмейді. Дәл солай, Алла Тағала – абсолюттік иесі. Оның жамандықты жаратуының бірнеше құпия хикметі бар. Алланың осы хикметін жекелеген адамдар толықтай түсіне алмаса да, Алланың құдіретімен жаралған әлгі нәрсенің болашаққа, қоғамға т.б.-ға әкелер пайдасы зор болуы мүмкін. Демек кейбір жағдайдың жекелеген адамдарға жамандығы сол адамның пайдасы мен мақсатына қарай да болуы ықтимал. Адам өз қалауымен жамандыққа қол жеткізеді. Алла Тағала да әлгі шаррды адамның таңдауы мен талғамына қарай жаратады. Бірақ, Алла хайрға (жақсылық) риза, ал шаррға (жамандық) мүлдем риза емес. Сондықтан, жақсылықты таңдағандар марапатталады, ал жамандықты таңдағандар жазалады. Демек, шаррдың Алладан болуы, яғни, ол Алланың такуини ирадасымен, жаратуымен пайда болуы шаррдың ақиқат, дұрыс деген мағынаны білдірмейді.

Алла Тағаланы барлық нәрселер мен құбылыстарды антонимдерімен жаратқан. Осылай ара жігін ажырата білу, адамдардың оңай түсіне алу мақсатында жанды мен өлі, жақсы мен жаман, хайр мен шарр, рахат пен азап бірге жаралған. Сонымен қатар, Алла адамдарға шарр және жаман нәрселерден сақтану, аулақ болу жолдарын көрсетіп берген, шаррдан сақтануға қажет күш-қайрат берген. Егер дүниеде жамандық болмаса, жақсылықтың ешбір мәні болмас еді, бұл өмірдің емтихан, сынақ болу мәні болмас еді.

Адамның жаратылысы жағынан жақсылыққа бейім келеді, ал ол жамандықты кейіннен үйренеді. Өсу ерекшелегінің, ортаның, дәстүрдің және тәрбиенің мұнда маңызды рөлі бар. Құран Кәрімде Алла Тағала жақсылыққа қол жеткізуге «касб», жамандыққа қол жеткізуге «иктисаб» сөздерін қолданған. «لا يُكَلِّفُ اللهُ نَفْسًا اِلاَّ وُسْعَهَا لَهَا مَا كَسَبَتْ وَعَلَيْهَا مَا اكْتَسَبَتْ» (Алла ешкімге қолынан келмейтінді жүктемейді, әркімнің істеген жақсылығын да, жамандығын өзінен табады) (Бақара 2/286). Касб – қол жеткізу, иктисаб – қиындықпен қол жеткізу деген сөз. Осыған қарағанда адам жақсылықты табиғи түрде, ішкі жан дүниесімен қол жеткізеді, шаррды табиғи емес, кейінгі әртүрлі әсерлермен қол жекізеді (иктисаб етеді).

Хидаят және далалат. Алла Тағалаға қалаған құлына хидаятты, ал қалағанына адасушылықты жаратуы жайз. Алладан басқа адамдарды дұрыс жолға салатын немесе адастыратын шынайы фаил жоқ. Осы екі әрекет те Аллаға тән. Хидаят пен далалаттың басқа болмыстарға тән деп есептеу метафоралық.

«نَهْدي بِه مَنْ نَشَاۤءُ مِنْ عِبَادِنَا وَاِنَّكَ لَتَهْديۤ اِلٰى صِرَاطٍ مُسْتَقيمٍ» (Құлдарымыздың ішінен қалағанымызды біз сонымен жарылқап, тура жолға саламыз. (Ол арқылы) Сенің де тура жолға (жұртты) бастайтының анық) (Шура 42/52)

Әһли сунна каламшыларына қарағанда «فَاِنَّ اللهَ يُضِلُّ مَنْ يَشَاۤءُ وَيَهْدي مَنْ يَشَاۤءُ» (Алла қалағанын адастырады, қалағанын тура жолға салады) (Фатыр 35/8) деген аяттың мағынасы «қалаған адамға тура жолды, қалаған адамға адасушылықты әлгі адамға жаратады» (яғни, қалаған ниетіне қарай Алла жаратады) - деген сөз. Бір құлға Алла Тағаланың адасушылықты жаратуы әлгі құл қалауын жамандыққа бағыттауына байланысты. Құл адасушылықты таңдағанға дейін құдайлық қалау мен құдірет оны адасушылық жолға күштеп бағыттамайды. Өйткені Құран Кәрімде «وَمَاۤ اَصَابَكَ مِنْ سَيِّئَةٍ فَمِنْ نَفْسِكَ» (Саған келген жамандық өзіңнен) (Ниса 4/79) – деп баяндалады.

Мутазилиттердің пікірі бойынша Алланың хидаят етуі – тура жолды нұсқауы, ал адастыруы құлды адасқан деп атауы, құл өзінде адасушылықты жаратқан кезде оған адасқан деп үкім шығаруы деген сөз. Мутазилиттердің бұл пікірі дұрыс болғанда ардақты Пайғамбарымызға былай уахи жасалмаған болар еді. «اِنَّكَ لا تَهْدي مَنْ اَحْبَبْتَ وَلٰكِنَّ اللهَ يَهْدي مَنْ يَشَاۤءُ» (Сен ұнатқан адамыңды тура жолға сала алмайсың. Ал Алла қалаған адамын тура жолға салады) (Қасас 28/56).

Саадат және шақауат. Саадат (бақытты болу) пен шақауат (бақытсыз болу) – адамдық сипаттар. Адамдық сипаттар өзгеріп тұратыныны белгілі. Матуридилер «аты Лауху Махфузда бақытты болады деп жазылған бақытсыз, бақытсыз деп жазылған бақытты бола береді. Егер бақытсыз бақытты болмайтын болса, кітаптарға, пайғамбарларға қажеттілік туындамаған болар еді» деген көзқарас аясында бақытты кейде бақытсыз, ал бақытсыз кейде бақытты бола алады деген қорытынды шығарған. Өйткені, Алланың Лауху Махфузға өзгеріс енгізуі жайз: «يَمْحُوا اللهُ مَا يَشَاۤءُ وَيُثْبِتُ وَعِنْدَهُۤ اُمُّ الْكِتَابِ» (Алла қалағанын өшіреді, қалағанын сол күйінде қалдырады. Умму-л-Китаб – оның жанында (қолында)) (Рад 13/39), - деген Құранда аят бар. Бірақ, Алла Тағала Лауху Махфузда қандай өзгеріс енгізетінін азали ілімімен біледі.

Ашариттер саадат пен шақауатты Алланың азали және құдайлық ілімі, сөздері деп анықтама жасап, құдайлық ілімде бақытты болады деп жазылған адамның бақытсыз, бақытсыз болады деп жазылған адамның бақытты болмайтынын, себебі, Алланың ілімі өзгермейтінін қуаттаған.

Хусн және қубх. «Көркемдік» пен «ұсқынсыздық», «жақсылық» пен «жамандық». «Хусн» мен «қубхтың» бес мағынасы бар:

1. Мақсатына сәйкес келетін жақсылық, ал сәйкес келмейтін жамандық болып табылады. Осыған орай, әділдік – жақсы, зұлымдық – жаман.

2. Адам жаратылысына сай келетін жақсы (көркем), ал сай келмейтін жаман (ұсқынсыз). Мысалы, тәттілер көркем, ащылар ұсқынсыз болғаны сияқты.

3. Кемелдік сипатындағылар көркем, нұқсандықтағылар ұсқынсыз деп аталады. Ілім – жақсы, надандық – жаман.

4. Адамдар арасында дәріптеу мен көтермелеуге себепкер болатын нәрселер жақсы, айыптау мен төмендетуге себепкер болатындар жаман болып табылады. Мысалы, жомарттық – жақсы, ал сараңдық – жаман.

5. Алланың ризалығы мен сауабына жол ашатын нәрселер жақсы, ал айыптауы мен жазасына себепкер болатыны жаман болып табылады. Аллаға иман келтіру, әділдік, ғибадат хуснға жатса, осыларға қайшы келетіндер қубхқа жатады.

Хусн мен қубхтың бастапқы төрт мағынасы бойынша каламшылар арасында тартыстар жоқ. Негізгі тартыстар бесінші мағынада өрбіген. Адам әрекеттерінің негізінде жақсылық пен жамандық сипаты бар ма? Шариғат келмей тұрып оларды адам ақылы меңгере ала ма? - сияқты сұрақтар аясында әртүрлі көзқарастар ұсынылған.

Каламның, ахлақтың, фиқх әдістемесінің және құқық философиясының ең басты проблемаларының бірін құрайтын хусн мен қубх тақырыбында тартысқа түскен үш мәселе бар:

1. Ықтияри әрекеттер жақсылық пен жамандық мәнін иелене ала ма? яғни, хусн мен қубх ақли ме әлде нақли ма?

2. Егер ақли болса, хусн мен қубх шариғат келмей тұрып адамдардың жауапты мукаллаф) болуын қажет ете ме?

3. Хусн мен қубх түсінігі бой ұсынғанды жазалау, күш-қауқары жетпейтін нәрсені жауапты ету сияқты тақырыптардың жайз болуын қажет ете ме әлде етпей ме? Осы үшінші мәселе «Таклиф Ма Ла Ютақ» тақырыбында қарастырылады. Осы үш мәселе бойынша ашариттер мен мутазилиттердің ұстанымдары бір-біріне мүлдем қайшы келеді. Ал матуридилер бірінші және үшінші мәселеде мутазилиттердің, ал екінші мәселеде аздап ашаритттердің ұстанымдарын қолдайды. Ал жабрия мазхабы осы үш мәселе бойынша ашариттер жағын қуаттайды.

Хусн мен қубх шариғи ме әлде ақли ма? Ашариттер мен жабрияға қарағанда әрекеттер негізінде жақсылық пен жамандық ерекшеліктеріне ие емес. Олардың заттарында (негіздерінде) да, зати ерекшеліктерінде де көркемдік пен ұсқынсыздық, жақсылық пен жамандық жоқ. Жақсылық пен жамандық шариғат келгеннен соң, құдайлық үкімдер адам әрекеттеріне міндеттелгеннен соң күшіне ене алады. Амалдар жақсы болғанына байланысты әмір етілген емес, әмір етілгендіктен жақсы және көркем сипатын иеленеді. Әмір етілген нәрселер Алла әмір еткеніне байланысты көркем, ал тиым салынғандар Алла тиым салғанына байланысты ұсқынсыз болып табылады. Демек, хусн болу үшін әмір, қубх болу үшін нахи қажет. Ашариттер мен жабриттер осы идеяларын қуаттандыру үшін мына дәлелдерді ұсынған:

А) Әрекеттердегі көркемдік пен ұсқынсыздық мәні әрекетте тұрақты түрде, берік орын алған емес. Бір индивид пен халықтың жақсы деп тапқан нәрсесін өзгелері жаман деп бағалауы мүмкін. Белгілі бір нәрсенің жақсы болуы жекелеген адамдар мен қоғамдардың жеке пайдасына қарай бағаланатыны сөзсіз. Демек, көркемдік пен ұсқынсыздық салыстырмалы және шартты болып табылады. Матуридилер аталған мазхабтардың осы идеясына қарсы шығып мынандай уәж айтады: бір қоғамның немесе халықтың дәріптеуі мен айыптауы өлшем ретінде алынса, жақсылық пен жамандық әлбетте берік ерекшелік бола алмайды. Өйткені, халық пен ұлт деңгейінде жақсылық пен жамандық аймақтарға, қоғамдарға қарай өзгеріп отырады. Ал біздің негізге алған өлшеміміз барлық адамзат баласының игілігі мен пайдасына қарай болғаны. Әртүрлі уақыттарда, әр алуан аймақтарда өмір сүрген түрлі өркениет деңгейіне қол жеткізген жүздеген халықтар мен қоғамдардың бір ауыздан жақсылық пен жамандық ретінде қабылдаған ұстындар бар. Барлық діндер мен шариғаттар адамзатты әлгі ұлы мақсаттар мен ұстындарға жеткізу үшін келген. Міне, осы себепке байланысты жеке пайдалар мен мақсаттарға ешбір қатысы жоқ жанқиярлықтың, жоғары өнегеліктің, Алланы тануға, болмыстардың шынайы бейнесін ашуға бағытталған ғылымдар мен ілімдердің жақсы екендігін ақыл иесі бар адам ешқашанда және ешбір жерде жоққа шығармаған.

Ә) Ашариттердің пікірі бойынша хусн мен қубх әрекеттердің өздерінде бар және берік сипат болғанда, осы ерекшелігінен ешқашан айнымауы, өзгермеуі тиіс. Мысалы, өтірік айту қабих (жаман) ретінде қабылданғанымен, діни тұрғыда тиым салынғанымен күнәсіз, пәк адамның өмірін оны өлтіруге тырысқан адамның қолынан құтқару үшін өтірік айтылса, хасан (жақсы) саналады және өтірік айту уәжіп болып табылады. Демек, өтіріктің затында (негізінде, мәнінде) көркемдік пен ұсқынсыздық сипаты жоқ.

Осы көзқарасқа қарсы матуридилер былай жауап берген: осылай болса да өтірік айту әрекеті ұсқынсыздық сипатына жатқызылады. Десек те екі жаман әрекет бетпе-бет келгенде де осы екеуінің тигізер зардабының жеңілін таңдау қажеттілігі туындайды. Егер сол сәтте шындық айтылса, яғни бейкүнә адамның жасырынған жері айтылса, әрі бір күнәсіз адам өлтіріледі, әрі адам ауыр қылмыс істеген болып табылады. Ал осы кезде өтірік айтылса, аталған екі үлкен жамандықтың, одан әлдеқайда кішкентай жамандықпен жолы кесіледі. Міне, осы себепке байланысты ислам осындай сәттерде өтірік айтуды уәжіп етіп қойған. Демек, өтірік айтудың осындай сәттерде жамандық қатарынан шығатынын айтуға болмайды.

Б) Ашариттердің пікірі бойынша адамдардың әрекеттері ықтияри емес. Адамдағы кулли ирада сияқты жузи ирада да Алла тарапынан жаралған және адамға берілген. Демек, ықтияри болып көрінетін әрекеттер издирари болып табылады. Ал издирари әрекеттерден хусн мен қубхты іздеудің ешбір мәні жоқ.

Осы көзқарасқа матуридилердің жауабы былай: жузи ирада – Алла тарапынан жаратылып, адамға берілген кулли ираданың белгілі бір жаққа қолданылуы. Объект (нәрсе) болмағандықтан, жузи ирадаға махлуқ деген ат берілмейді. Өйткені, ол – бар болып табылатын қабілеттің жұмсалуы. Олай болса, осы ираданы қолдану адамға тән және адам осы мәселеде толықтай еркін. Сыртқы және табиғи амалдар мен әсерлердің ираданы жоқ қылатын қауқары жоқ. Ирадалы адамның жүзеге асыратын әрекеті оған тән болып табылады және бұл әрекеттер жақсылық немесе жамандық сипатына лайықты болады.

В) Матуридия мен мутазилаға қарағанда әрекеттердің хусн және қубх деп сипатталуы оның затына (мәніне) байланысты. Адам ақылы біршама әрекеттің көркемдігі мен ұсқынсыздығын шариғат келмей тұрып ажырата алады. Ақыл тек діннің алып келгендерін меңгеретін құрал ғана емес. Әрекеттер де шариғаттың ұсынған әмірлері мен тиымдары аясында жақсылық және жамандыққа жатпайды. Алла Тағала жақсы болғандықтан, кейбір әрекеттердің жүзеге асуын бұйырған, ал жаман болғандықтан, кейбір әрекеттердің орындалуына тиым салған. Матуридилердің пікірі бойынша жақсының мәні жақсы болғандықтан – хусн, ал мәні жаман болғандықтан қубх болып табылады. Алланың бір нәрсеге әмір беруі оның көркемдігіне, тиым салуы оның ұсқынсыздығына байланысты.

Матуридилер адам әрекеттерін үш топқа бөліп қарастырады: бірінші топтағы әрекеттер – ақылдың пайымдауынсыз-ақ тануға болатын Алланың бар екендігін және бірлігін білу, сену, әділдік, жақсылық, адам өмірін құтқару т.б. сияқты. Ақыл шариғат келмесе де олардың мәніне қол жеткізе алады. Екінші топ әрекеттердің көркем немесе ұсқынсыз болуы пайымдаумен және тұжырымдаумен анықталады. Мысалы, бас кесердің қолынан күнәсіз адамның өмірін құтқару мақсатымен өтірік айтудың жақсы екендігін білу сияқты. Үшінші топ әрекеттердің хусн және қубх екендігі тек шариғаттың түсініктеме жасауымен байланысты. Ақыл бұларды өздігімен ұғына алмайды. Мысалы, ғибаттардың орындалу қағидалары мен сандары сияқты.

Хусн мен қубхтың ақли екендігін қуаттайтын матуридия мен мутазила мазхабтарының дәлелдерін былай тізбектеуге болды:

А) Әрекеттердің мәнінде жақсылық пен жамандық орын алмаса шариғат келмей тұрып, мысалы, өтірік пен шындық бірдей болуы тиіс еді. Сонда оның мәніне қарамай-ақ шариғат ешбір себепсіз әлгі әрекеттердің бірін келесісінен артық санап, оны хусн, ал қаламағын қубх деп бағалаған болып шығады. Егер ол осылай болса шариғаттың үкім қоюда ешбір мән қалмайды. Дана болып табылатын Аллаға мәнсіздік тән емес екендігі белгілі.

Ә) Көркемдік пен ұсқынсыздық ақли болмағанда кейбір нәрселерді істеуге, енді бірін істемеуге адамды жауапты етудің, адамдық рахаттарға кедергі болудың, әсіресе, осы әрекеттеріне байланысты оны ахиретте марапаттау немесе жазалаудың мәні болмас еді. Керісінше діннің қағидалары ұлы және терең хикметтер аясында құралған. Хусн мен қубх осы хикметтердің бір мысалы болып табылады.

Б) Егер әрекеттердің көркемдігі мен ұсқынсыздығы шариғи болмағанда өтіріктің жаман, шындықтың жақсы, әділдіктің көркем, зұлымдықтың ұсқынсыз деп бағалануы адамзат баласының барлық аймақтарында және кезеңдерінде бір ауыздан қабылданбаған болар еді. Әрекеттерді жақсы және жаман деп бөлу діндар және дінсіз адамдардың барлығына тән.

Хусн мен қубх шариғат келмей тұрып, адамдардың жауапты болуын қажет ете ме? Ашарилер хусн мен қубх тақырыбындағы пікірлерінің табиғи жемісі ретінде «ақыл дін келмей тұрып, жақсылық пен жамандықты анықтай алмайды, олай болса, ақыл-есі бүтін адам ешбір үкімге жауапты болмайды. Адамның жауапты болуы уахидің келуімен байланысты. Құран Кәрімде «وَمَا كُنَّا مُعَذِّبينَ حَتّٰى نَبْعَثَ رَسُولاً» (біз пайғамбар жібермейінше ешқандай азап етпейміз) (Исра 17/15) – деп баяндалады».

Мутазилиттер хусн мен қубхтығы анық және белгілі болған әрекеттердің уахи келмесе де ақыл иелеріне уәжіп екендігін қуаттайды. Демек, діни таблиғтан хабарсыз (полюстерде, аралдарда) адамдар көркемдікті, ұсқынсыздықты ақылдарымен тани отырып әрекет етуіне жауапты. Ал қайшы жағдайда азапталады.

Осы тақырып бойынша матуридилер екі топқа бөлінген. Бірінші топтағылар ашариттердің идеяларын қолдаған. Осы топтағы матуридилердің пікірі бойынша әрекеттердің көркем және ұсқынсыз екендігін ұғыну басқа, оған жауапты болу басқа мәселелер. Имам әл-Матуриди бастаған екінші топтағыларға қарағанда ақыл Алланың бар және бір екендігін шариғат келмей тұрып-ақ тани алады және осыған жауапты болады. Ал қалған діни үкімдерді толықтай біле алмағандықтан, адам оларға жауапты болмайды. Адам шебер жаратылған әлемге көз жіберіп, оның жаратушысының бар екендігіне қол жеткізе алады. Имам Әбу Ханифаның көзқарасы да осы топқа жатады.

Таклифу Ма Ла Ютақ (تكليف ما لا يطاق) (құлды күші жетпейтін нәрсеге жауапты ету). Хусн қубх проблемасының жалғасы болып табылатын аталған мәселеде алдымен ешбір жамандық жасамаған құлға Алла Тағаланың азаб беруі (тазиб мути) жайыз немесе жайыз емес екендігін қарастырып көрелік. Ашариттердің пікірі бойынша бұл ақлдық тұрғыда жайыз. Өйткені Алла барлық нәрсенің жаратушысы және жалғыз ғана иесі. Алла өз мүлкінде қалағанынша басшылық етеді. Алайда, бой ұсынған құлға Алланың азаб беруі діни тұрғыда жайыз емес. Матуридилердің пікірі бойынша осындай адамға азаб беру ақылдық және діни жағынан жайыз емес. Егер жайыз болса, жамандық жасаған мен жақсылық жасаған және бой ұсынған мен бой ұсынбаған адамның Алланың алдында тең болуы тиіс. Бұл – құдайлық әділдікке қайшы.

Таклиф – фаиліне қиындық тудыратын бір істі емтихан үшін әмір ету деген сөз. Фаил әлгі істі жүзеге асырса марапатталады, ал орындамаса жазаланады. Ұлы Алланың күш-қауқары жетпейтін бір іспен құлдарын жауапты етпейтіні турасында ислам ғұламалары арасында қайшылық жоқ. Өйткені Құран Кәрімде мынандай аят орын алады: «لا يُكَلِّفُ اللهُ نَفْسًا اِلاَّ وُسْعَهَا» (Әрбір адамды Алла күші жететін нәрсеге жауапты етеді) (Бақара 2/286). Бірақ, Таклифу Ма Ла Ютақ ашариттердің пікірі бойынша ақылдық тұрғыда жайыз. Себебі, Алла нені қаласа соны істей алады. Мутазила мен матурилилердің пікірі бойынша ол жайыз емес. Өйткені, бұл Алланың іліміне, хикметіне, әділдігі мен кемелдігіне қайшы.

Адам күш-қауқары жетпейтін нәрсе үш түрлі болып келеді:

А) Негізінде ақылдық тұрғыда және іс жүзінде адамның күш-қауқарының жетуі мүмкін болғанымен, Алла білген және оған қайшысын қалаған, болуы мүмкін емес нәрселер. Мысалы, бір кәпірдің иман келтіруге жауапты болуы сияқты. Кәпірдің иман келтіруі негізінде мүмкін болғанымен Алла оның иман келтірмейтінін біледі. Әлгі адамның иманы Алланың іліміне қарай жүзеге асуы мүмкін емес. Адам өз жолын өз қалауымен таңдайды. Осындай мәселелерде таклифтің жайыз болатыны ғұламалар тарапынан бір ауыздан мақұлданған.

Ә) Ақылдық тұрғыда және іс жүзінде мүмкін емес нәрселер. Мысалы бір-біріне қайшы екі нәрсенің бір мезетте бас қосуы, жүзеге асуы сияқты. Мұндай нәрсеге жауапты болу жайыз емес екендігін ғалымдар бір ауыздан қуаттаған.

Б) Ақылдық тұрғыда болуы мүмкін болғанымен іс жүзінде (Суннатуллаһтың табиғи жемісі) болуы мүмкін емес және осыған орай, адамның күш-қайраты жетпейтін нәрселер. Адамның қанатсыз және ұшақсыз ұшуы сияқты. Ғұламалар арасында тартыс осы тақырыпта өрбіген. Ашари мен жабрия ғұламалары көркемдік пен ұсқынсыздықтың ақли емес екендігін қуаттағандықтан, осындай болуы мүмкін емес нәрселерді Алланың құлға жауапты етуі жайыз деп есептесе, мутазила және матуридия ғұламалары жайыз деп есептемейді.

Салах-Аслах. Тиімдіге (маслахат), пайдалыға ең лайықты, ең қайырлы нәрсе деген мағынаны білдіретін «аслахты» жарату әһли сунна ғұламаларының пікірі бойынша Аллаға уәжіп және міндетті емес. Ал мутазилиттер әділет принципінің табиғи жемісі ретінде «құлға тиімді, қолайлы нәрсені жарату Аллаға уәжіп (вужуб ала-л-лаһ)». Ал мұның қайшысын ойлау мүмкін емес. «Құлға аслах (тиімді) нәрсені жарату Аллаға уәжіп» деген ұранды бір ауыздан қолдаған мутазилиттер аслахтың мәні турасында, яғни, оның осы дүние өміріне тиімдісін жарату Аллаға уәжіп пе, әлде ахирет өміріне аслах болғанын жарату ма яки екі дүние үшін де пайдалысын жарату Аллаға уәжіп пе деген проблема аясында өзара тартыстар жүргізген.

Алла Тағаланы қалағанын жүзеге асыратын (фаил мухтар) болмыс болу ерекшелігінен айырып, өзіндік қалауы мен ықтияры жоқ (мужибун би-з-зат) болмысқа айналдыратын аслах принципін әһли сунна каламшылары сынға алған және мынандай көзқарастарды ортаға тастаған:

1. Егер құлға аслах болып табылатын нәрсені жарату Аллаға уәжіп болса, дүниеде қиындық көре отырып, ахиретте азап шегетін кедей кәпір жаратылмас еді.

2. Аслахты жарату Аллаға уәжіп болса, ол иелігіндегісін қалағанынша басқара алмайды, оның жасайтын жақсылығы мен құрметі міндетті болып қалады. Құлдары да Аллаға шүкіршілік жасауға міндетті болмаған болар еді. Өйткені осы түсінік бойынша Алла жақсылық жасауға, құрмет көрсетуге міндетті болар еді, яғни құдайдың мойнындағы борыш болып қалар еді.

3. Осы принцип қабылданса, күнәдан сақтану, жетістікке жету, жамандықтың зардабын жою үшін Аллаға дұға жасаудың ешбір мәні болмаған болар еді. Өйткені барлығына ең тиімдісін жарату Алланың борышы болып табылады.

4. Құлдарына ең тиімдісін және ең пайдалысын жарату Аллаға уәжіп болса, одан бас тарту мүмкін болмай қалады. Ондай болса, Алла әлсіз және мәжбүрлі болмыс болып қалады. Ал Алла әлісіздік пен мәжбүрліктен пәк, осыған орай, аслахты жарату Аллаға уәжіп емес, жайыз болып табылады.

Хикмет пен иллат. Хикмет пен иллат мәселесі салахпен, аслахпен жақын байланысты. Барлық мұсылмандар Алланың хаким (дана) екендігін бір ауыздан қолдаған, бірақ, оның хикмет сипатына түсініктеме жасауда әртүрлі көзқарастар ортаға тасталған. Мутазила мен матуридияға қарағанда Алланың жаратқан және әмір еткен әрбір істе бір хикмет, иллат, маслахат және себеп бар. Мұны адам ақылы қуаттай алады. Жабрия мен ашария осындай мәндегі хикмет пен иллатты жоққа шығарады. Десек те, мутазила мен матуридия арасында хикмет мәселесі бойынша толықтай ауызбірлік жоқ. Мутазилиттер Алланың әрекеттеріндегі хикмет пен маслахаттың «уәжіптік», «міндеттілік» жолымен жүзеге асатынын қуаттаса, матуридилер құдайлық әрекеттегі хикмет пен маслахаттың «рақымдылық», «ізгілік», «тарту», «сый» жолымен болатынын алға тартқан. Яғни, «Алланың әрекеттеріндегі құлдардың пайдасын ескеру Алланың мойнындағы міндеті емес, оның рақымдылығы, тартуы болып табылады. Бұл – Аллаға жайыз.

Ашарилер мен жабрилер құдайлық әрекеттерді біршама иллаттармен (себептермен) байланыстыру оның ұлылығына лайықты емес деп есептейді. Бұл – оның қалауын шектеу, құдайлық қалауды хикмет және иллат деп аталатын нәрселерге байлап қою деген сөз.

Матуридилердің пікірі бойынша әлемдегі кез келген нәрсе хикмет пен иллатсыз жүзгеге аспайды. Бірақ, оқиғалардағы хикмет пен иллатты адам үнемі жете түсіне бермейді. Алла әрекеттерінің бір хикмет пен иллатпен байланысты болуы Алланы кемшілікке емес кемелдікке жетелейді. Өйткені Алла кездейсоқ бір нәрсені, мәнсіздікті, мағынасыздықты жаратудан пәк.

Ажал – түсіндірмелі сөздікте «бір нәрсеге белгіленген уақыт» деген мағынаны білдіреді. Ал термин ретінде адам өмірі мен өзге де жандылар үшін белгіленген мерзімге және осы уақыттың соңына, яғни, өлетіні белгіленген уақыт «ажал» деп аталады.

Әрбір индивид пен халықтың ажалы бар. Ажал бір мәрте ғана болады және ол Алланың қадары мен қазасы арқылы жүзеге асады. Адамдарды тірілтетін, ризықтандыратын және өлтіретін Алла Тағалаға ажалды белгілеу тән: «نَحْنُ قَدَّرْنَا بَيْنَكُمُ الْمَوْتَ» (сендерге біз өлім мерзімін белгіледік) (Уақиа 56/60). Өлім белгіленген уақыттан бұрын да, кейін де келмейді: «وَلِكُلِّ اُمَّةٍ اَجَلٌ فَاِذَا جَاۤءَ اَجَلُهُمْ لا يَسْتَاْخِرُونَ سَاعَةً وَلا يَسْتَقْدِمُونَ» (Әр үмметтің бір ажалы бар. Әлгі ажал келген кезде бір сағат та кешікпейді, және ерте болмайды) (Араф 7/34).

«وَلَنْ يُؤَخِّرَ اللهُ نَفْسًا اِذَا جَاۤءَ اَجَلُهَا» (Алла бір адамды ажалы келген кезде ешқандай кешіктірмейді) (Мунафиқун 63/11).

Ажал ешбір себепке байланысты өзгермейді. Кейбір ғибадаттар мен құлшылықтардың өмірді ұзартатыны туралы хадистер әһли сунна каламшылары тарапынан адамдарды жақсы және қайырлы істерді жүзеге асыруға қолдау жасау мақсатында айтылған деп қабылданады немесе мынандай мағыналарды білдіреді: өлімнің ұзаруы туралы хадистердің мәні – қайғы-қасіреттерден алыс, тыныштық пен бақытты болу, қуатты және қайратты өмір сүру. Сонымен қатар, Алла Тағала осындай адамдардың жақсылық жасайтынын білгендіктен, азалда олардың өмірін осыған байланысты артық белгілеген.

Ешбір себепсіз, өз ажалымен, табиғи түрде өлген адам ажалымен өлгендігін мұсылман мазхабтары бір ауыздан мақұлдайды. Алайда, біреу тарапынан өлтірілген (мақтул) адам ажалымен өлді ме ? – деген сұрақ аясында ислам теологиясында тартыстар орын алады.

Әһли сунна каламшыларына қарағанда мақтул ажалымен өледі. Өйткені, ажал - өмірдің еш кемшіліксіз аяқталған уақыты. Егер мақтул біреу тарапынан өлтірілмегенде оның табиғи түрде сол уақытта өлуі немесе өлмеуі жайыз. Мақтулдың өз ажалымен өлгенімен, адам өлтірушінің жазалануы тиіс болуының себебі Алла Тағаланың «وَلا تَقْتُلُوۤا اَنْفُسَكُمْ» (адам өлтірмеңдер) (Ниса 4/29) деп тиым салуына, Алланың өлімді жаратқанымен осы қылмысқа баруына риза еместігіне байланысты.

Ал мутазила мазхабының өкілдері ажал тақырыбында үш түрлі көзқарасқа бөлінген. Әбу-л-Хузайл әл-Аллафтың пікірі бойынша қатил (өлтіруші) мақтулды (өлгенді) өлтірмегенде, мақтул міндетті түрде өлер еді. Бағдат мутазилиттеріне қарағанда өлген адам өлтірушінің әрекетіне байланысты өлді (мутазилиттердің көпшілігі осы пікірді қолдайды). Егер өлтіруші адамды өлтірмегенде әлгі адам міндетті түрде өмір сүрер еді. Олардың пікірі бойынша өлтірушінің жазалануы адамды өлтіргеніне, оның өмірін қиғанына байланысты. Қади Абдулжаббардың қуаттаған үшінші көзқарасы әһли сунна ғұламаларының ұстанған көзқарасы сияқты. Яғни, мақтул ажалымен өлді. Егер өлтіруші оны өлтірмегенде оның өлуі де, өмір сүруі де мүмкін болып табылады.

Ажал қаза және ажал мусамма. Құрандағы бір аятта «هُوَ الَّذي خَلَقَكُمْ مِنْ طينٍ ثُمَّ قَضٰىۤ اَجَلاً وَاَجَلٌ مُسَمًّى عِنْدَهُ» (Ол сендерді балшықтан жаратты, сосын бір ажал белгіледі, бір ажал мусамма да оның жанында бар) (Анам 6/2), - деп баяндалады. Бұл аят ажалдың бірден көп болатынын білдірмейді. Осы аятта орын алған ажал қаза мен ажал мусамма сөздері әртүрлі мағынада тәпсір жасалған. Оларды былай тізбектей аламыз:

1. Ажал қаза - өлген адам мен халықтың ажалы. Ажал мусамма - әлі өлмегендердің ажалы. Өлген адамдардың ажалдары адамдарға белгілі болады (қаза). Ал тірілердің өлімі олар өлмей тұрып белгілі болмайды. Осыған орай, аятта «бір ажал мусамма да Алланың жанында бар» деп баяндалған.

2. Ажал қаза дегеніміз - өлім, ажал мусамма дегеніміз – қиямет, ол Аллаға ғана аян (Алланың жанында).

3. Ажал қаза – жаратылғаннан өлімге дейінгі ажал (кезең). Ажал мусамма - өлімнен қайта тірілу арасындағы барзах өмірі.

4. Ажал қаза – ұйқы, ажал мусамма - өлім.

5. Ажал қаза – адамдардың Лауху Махфуздағы өмірі. Ажал мусамма құдайлық ілімде орын алған адам өмірі.

6. Ажал қаза дегеніміз – адамның сүрген, өткен өмірі, ажал мусамма – қалған өмірі.

7. Осы екеуі де - өлім. Бірақ, ажал қаза – қылышпен өлтірілу, тұншығып, жанып өлу, т.б. кездейсоқ себептерден туындаған өлім. Ажал мусамма - өлім сәтіне дейін сау өмір сүріп, табиғи түрдегі өлім.

8. Ислам философтарының пікірі бойынша ажал қаза – табиғи ажал, ажал мусамма – ихтирами (құрметті, абыройлы) ажал. Табиғи ажал – адамның жаратылысында бар, денедегі жылылықтың сууы, ылғалдықтың құрғауы, кәрілікпен физикалық дененің өз функциясынан айрылуы арқылы жүзеге асатын ажал. Ал ихтирами ажал – ауру, апат сияқты оқиғалардан туындаған ажал деген сөз.

Осы көзқарастар ішінде ажал қаза – жекелеген адамдардың ажалы, ал ажал мусамма – Алла тарапынан белгіленген әлемнің ажалы, яғни, қиямет деген көзқарас әһли сунна каламшылары тарапынан көп қолдауға ие болған.

Ризық – сөздікте пайдаланылатын және берілген нәрсе деген мағынаны білдіреді. Ал термин ретінде ризық – Алла Тағаланың барлық жандыларға жеп-ішу, пайдалану үшін берген игіліктері деген сөз. Осы анықтамаға қарағанда ризық халалмен қатар харам нәрселерді де қамтиды. Әһли сунна каламшыларының ризыққа деген түсініктемелері былай:

1. Ризық беруші – тек Алла Тағала ғана. Осы тақырып бойынша Құран Кәрімде былай баяндалады: «وَمَا مِنْ دَاۤبَّةٍ فِي الاَرْضِ اِلاَّ عَلَى اللهِ رِزْقُهَا» (жерде жүрген (әлемде) тірі жандының барлығының ризықтары Аллаға тән) (Худ 11/6). Тарзиқ (ризықтандыру) оның фиили сипаттарына жатады және Алланың такуин сипатына қатысты.

2. Харам болып табылатын бір нәрсеге қол жеткізген құлға ол ризық болып саналады.

3. Харам ризық есептелгенімен Алла Тағала харамға риза емес. Оған дәлел ретінде мына аятты ұсынуға болады: « فَكُلُوا مِمَّا رَزَقَكُمُ اللهُ حَلالاً طَيِّبًا» (Енді сендерге Алланың ризық ретінде берген нәрселерінен халалын және тазасын жеңдер) (Нахл 16/114).

4. Әрбір жанды өз ризығын жейді. Адам өзгенің ризығын жей алмайтыны тәрізді, өзге біреу де оның ризығын жей алмайды.

Мутазилиттердің пікірі бойынша харам ризыққа жатпайды. Себебі, олар ризықты «иесінің мүлігі аясында заңды жолмен жейтін нәрсе» немесе «пайданалуға тиым салынбаған нәрсе» деп анықтама жасаған. Осы анықтамаға қарағанда тек халал нәрселер ғана ризық болып табылады. Егер ризыққа осылай анықтама жасалса, жануарлар мен өмір бойы харам нәрселерді жеп келген адамдар Алла тарапынан ризықтандырылмаған болып шығады, ал бұл – қате түсінік. мутазилиттердің осы тақырыпта өзінше түсініктеме жасауының себебі мынау: ризық беру міндетті түрде Аллаға ғана тән. Одан басқа ризық беруші ешкім жоқ. Құл харам нәрселерді жегеніне байланысты айыпталуға, жазалануға тиіс болады. Ал Аллаға тән болған нәрселердің ұсқынсыз жаман болуы мүмкін емес. Харам да жамандыққа, ұсқынсыздыққа жатқандықтан оның Аллаға ешбір қатысы жоқ болып шығады.

Ал әһли сунна ғұламаларының пікірі бойынша ұсқынсыздық пен жаманды жарату жаман емес, жамандық пен ұсқынсыздыққа қол жеткізу жаман болып табылады. Құлдың харамға жататын ризықты жегеніне байланысты жазалануға тиіс болуының себебі оның харамды таңдауына, жузи ирадасын соған бағыттауына, қысқаша айтар болсақ, харамға қол жеткізуіне (касб) байланысты.