2.3. Сараптама қызметінің құқықтық негізгі қызметі және мазмұны

Сараптама қызметін түсіну, басқа да құбылыс секілді, олардың немен айналысатыны емес, қандай операция жасайтыны да емес, олар қандай қасиеттеріне ие, оның нақты оның ішкі құрылысы және бұл жерден қандай операциялар, осыдан шығатын, сараптама ұйымы атқаруы тиіс.

Сараптама – бұл міндетті сараптама, қызметті тұлға орнатқан, осыған құқығы бар, негіз болса, заң жүзінде тіркелмесе. Сараптама ол зерттеу, бағалау, есептеу, тексеру, салыстыру, зерттеу,анықтау, сертификаттау және т.б. және құжатталған ақпарат – сараптаушы қорытындысымен аяқталуы тиіс. Сараптама зерттеу мекемелері тәуелсіздей есептеуге болады, олар атқарушы билік органлері болып аталады және заң тұлғалары ретінде қалыптасқан, бірақ оларды қаржыландыру атқарушы билік органлері атқарады.

Сараптама зерттеуінің ерекшелігі болып нақтыланған сұрақтарға жауап іздеу болып табылады, алдын-ала анықталған және қысқа мерзімде. Сараптама зерттеу қол хат түрінде қорытындымен аяқталады, арнайы ереже бойынша тіркелген және алдына қойған барлық сұраққа жауабы болса, сараптаушы қорытындысы қызметтің әр түрлі аймағында болатын сұрақтар мен қиыншылықтарға дәлелденген жауап беру үшін пйдаланылады.

Сараптаманы зерттеу ғылымы деп, сараптаушы өз бетімен анықталған әдістер мен құрылғыларды өзі таңдайды, оның негізгі мақсатына қажетті қойылған сұрақтарға жауап іздеу. Сараптаушы ұйым әрекеттер сараптама түрлері бар, оынң қызметтері әр түрлі және зерттеу тауарлары да әр түрлі олардың көмегімн әр түрлі обьектілер зерттеледі, сол кезде әр түрлі әдістер пайдаланылады және бірдей емес тапсырмалар орындайды. Ортақ болып саналатын қорытынды мақсаты – шындықты анықтау.

Әдебиетте кедендік сараптамаға бірнеше түсінік бар,соның ішінде нақтыдарын мысал келтірейік.

ҚР Кедендік кодексіне сай «Кедендік сараптама – ол тауарларды зерттеуді кедендік зертханада кедендік мақсатта сарапшылар жүргізетін (аймақтық кеден органдары кедендік қызмет және бөлімдер) ғылым мен техниканың белгілі аймақтардағы білімі бар»².

Кедендік сараптама – арнайы ғылыми-тәжірибелік зерттеу, кедендік жұмыс тапсырмаларын орындау мақсатында сараптаушылар жүргізетін.³ Кедендік жұмыс жасау кезінде ортақ тапсырмалар фискалды, бақылау, экономикалық, құқық қорғау, статистикалық және қорғаныс сипаттағы әр түрлі сараптама жүргізуді талап ететін. Кедендік сараптама – сұрақтарды шешу, кедендік бақылау жүргізу және кедендік ұйымдастыру кезінде туындаған, немесе алдын-ала шешімді кедендік орган қабылдаса, немесе сұрақтарды шешу арнайы білімді қажет етсе басқа да кеден мақсатында.

Кедендік сараптама – бұл іс-әрекет, қызмет тұлғасы кедендік органнің немесе басқа да билік органсі, осыған билік құқығы бар негіздемеге сүйене отырып, заңға тиісті ұйымдастырылған, ұсынылған сараптаушы арнайы ереже бойынша және қабылданған формада қолхат түрінде сараптаушы қорытындысымен аяқталады.

Негізделген сараптаманы ұйымдастыру үшін, кедендік орган жұмысшысы- оның атқарушы міндетті түрде теория негіздерін және тиісті сараптама жүргізу тәжірибесін (оның заттарын, обьектілері, әдістері, зерттеулері, мүмкіншіліктері және т.б.)

Кедендік зертхана сараптаушысы белгілі білімге ие болуы тиіс, оның ішінде зерттелетін обьектілер СЭҚТН тауар ретінде, сұрақтарды анықталған түріні білу қажет, ҚР КТК нормативті құжаттарда көрсетілген, арнайы білім аймағынан арнайы құрал-сайман пайдалана білу, негізгі білімі болу керек, жасырын және жасандыны тобу бойынша арнайы құрал-сайманды білу және процесті нормаларын білу.

Негізгі ұйымдастыру кедендік ұйымының қасиеті сараптама-зерттеу аумағын жинау және сақтау (жинақтар, әдістер, және зерттеу құрылғылары) сонымен қатар сараптаушылардың бұл аймақпен және бір-бірімен байланысы.

Кедендік сараптама заң талабы бойынша жүргізілетін сараптама түрі. Кедендік сараптама ерекшелігі заң бойынша жұмыс қылмыс туралы ол жұмыс аяқталғанша тағайындалуы мүмкін, ұйымдастыру деңгейінде және кедендік басқару кезінде.

Негізгі тапсырманы шешу кедендік қызметтің – мемлекеттен тауар шығару немесе кіргізуді нақты бақылауды жүзеге асыру маңызды бөлігі тауар туралы мәліметті тексеру, ГТО ұсынысы, тауардың анық сипаты кедендік ұйымдастыруға жіберілген дәл, негізделген салық жинау мақсатында.

Кедендік қызмет мақсаты – салық жинағы мемлекеттік табысы соңғы жылдары дүниежүзілік аймақта жарқын көрініс кеденнің рөлі зор ол мынадай мемлекетті, саяси, қоғамдық программа, қоршаған ортаны қорғау, тұтынушы көзқарасын қорғау және т.б. Ең алдымен бұл мемлекетке кіргізетін тағам, кең тұтыну тауарлары, басқа тауарлар стандарт немесе заң актілерінде қоршаған ортаны қорғау, тұтынушы өмірін қауіптен қорғау жатады.

Тауарлар кедендік бақылау және кедендік ұйымдастыру кезінде міндетті түрде кедендік сараптама жүргізу туралы шешімді кедендік органнің қызмет тұлғасы қабылдайды, ҚР шекарасынан тасымалданатын, сонымен қатар алдын-ала тауарларды топтастыру нұсқау түрінде шешім қабылдайды.

Сараптама нұсқаусыз жүргізілген болса ол үлгідегідей сараптамаға жатпайды сондықтан қызметші тұлға бұл қабілетте оны қабылдайды. Кедендік сараптама кедендік органлерімен ұсынылады:

• кедендік бақылау және ұйымдастыруды жүзеге асыру;

• алдын – ала шешім қабылдау;

• кедендік жұмыс аймағында құқық бұзушылықты анықтау.

Құқық бұзушылық кедендік жұмыс аймағында анықталса кедендік сараптама зертханаларда жүргізу сараптама жүргізу туралы нұсқауда көрсетіледі. Сілтеме немесе нұсқау кедендік сараптау туралы ҚРҚБҰ 14 маусым 2003 № 205 бұйрық бойынша «Кедендік сараптама кедендік зертханаларда жүргізуі туралы ережелер, үлгілерді және тауар үлгілерін алу туралы».Кедендік зертхана басшысы қойылған сұраққа толық жауап бере алатын сараптаушыны анықтайды, алайда кедендік сараптама департаменттегі және кедендерде толық кедендік сараптама жүргізбейді., СЭҚТН бойынша тауар сапасы дұрыстығын қараумен шектеледі, кедендік бақылау және кедендік ұйымдастыру технологиялық сызбасында бола отырып. Сілтеме, нұсқау, сонымен қатар СЭҚ қатысушы өтініштері журналда тіркеледі.

Сараптаушы қорытындысынң деңгейі және сараптама жүргізу жеделдігі үлгілерді дұрыс және тауар үлгілерін дұрыс алуына және кедендік құжаттарды және басқа да құжаттарды толық көлемде, сонымен қатар, сараптаманы шешу үшін сұрақтарды дұрыс қойылуына да байланысты.

ҚР ҚБҰ 14 маусым 2003 ж. № 205 бұйрығымен сараптама дайындау үшін қызметші тұлға қажетті материалдарды дайындап және үлгілерді сараптап алу керек. Кедендік мақсатта жүргізілетін зерттеулер кедендік зертхана ішінде және басқа да жерлерде жүргізілуі мүмкін.

Кедендік зертхана басшысының хаттама түріндегі рұқсатымен сараптаушыға сараптаманы жүргізуге мүмкіндік береді.

Профессор Қоғамов М.И пікірінше кедендік органлерде қажетті құқықтық дәрежеге ие, кедендік сараптама жүргізу бөлімінде болды дейді. Біріншіден құқық негіздері бар кедендік сараптама нормаларының жүйесі бар кедендік кодекс, кедендік органлер кедендік жұмыс аймағында құқық бұзушылық әрекеттер болған жағдайда тағайындайтын, бұндай сараптаманы жүргізу кедендік бақылау органлерінде өндіру және олардың қорытынды нәтижелерін кедендік және қылмыстық іс-әрекеттерде пайдалану шарттары белгілі-бір ережелер дұрыстығын нақтыдайды. Екіншіден, кедендік сараптау жүргізу үшін барлық ұйымдастыру жағдайлары бар, сонымен қатар кедендік сараптаманың аймақтық органнің бұтақталған жүйесі, үшіншіден, 58-бап Кедендік кодексінің өндіру бөлігінде кедендік сараптаманы қажеттілік және бюджеттің кіріс бөлігіне жауап береді.

Кірістің маңызды бөлігі мемлекеттік бюджетке кедендік төлемдер мен жинақтардан келеді, сондықтан да кедендік сараптаманың кедендік бақылау органлері құрамында болатыны нақты. Кедендік сараптама сараптманың өздік түрі ретінде, кедендік бақылау жүйелерімен кедендік қызметімен тығыз байланыста екені нақты,с оның ішінде кедендік жұмыс аймағында жасалған қылмысты жүргізу кезінде анықтауды жүргізеді, қылмыстық істі дәлелдеу мақсатында кез-келген нақты мәліметтер, соның ішінде сараптаушы қорытындысынсжәне басқа да құжаттар пайдаланылады. Мұның тікелей қатысы қылмыстық процесс кезінде кедендік сараптау қорытындысын пайдалану мүмкіншіліктері бар. ҚР қылмыстық кодексінің 209, 214-бап бойынша жасалған қылмыстық істі шешу кезінде кедендік сараптама маңызы зор, өйткені кедендік сараптама оны жүргізу, құрылысы және түрі жағынан қылмыстық процесс сараптамасына ұқсас.

Кез-келген сараптама қорытындысы заңды түрде өмір сүруге құқы бар. Сараптаушы қорытындысы бойынша сұрануы мүмкін, тергеушіге қорытындыны түсіндіру және негізгі сот ісінде кедендік сараптама қорытындысы, басқа да дәлелдемелер сияқты қылмыстық процессте қосымша болып табылады және іс бойынша алынған дәлелдемелер жиынтығымен ғана пайдаланылады.Кедендік сараптама қорытындысы сотты-экономикалық және басқа да сараптау жұмыстарын жүргізуі кезінде анықталуы мүмкін, соттық сараптама орталығы және соның бөлімдерімен сот орындарда жүргізілетін. Бірс өзбен айтқанда Кедендік сараптама маңызы және ролі жағынан қылмыстық процессте, қылмыстық-процессуалдық құқық қарастырған сараптамадан дәрежесі төмен емес, өйткені кез-келген сараптама әрқашан арнайы ғылыми білім пайдалануды қажет етеді.

Қоғамов М.И. пікірінше қылмыстық сот жүргізуде кедендік сараптама қорытындысын басқа да пайдалану мүмкіншіліктері бар:арнайы білім және арнайы ғылыми білім Кеедендік кодекс нормасына сай ой салсақ (УПК нормасынан басқа) кедендік зертхана, сараптаушысы –арнайы білім иесі. Демек ол жасайтын құжат кедендік кодекс бойынша сараптаушы қорытындысы деп аталса, қылмыстық кодексте ол құжат болып табылады. Бұған байланысты қылмыстық-процессуалды кодексте құжатқа сілтеме бар, маман жұмысының қорытындысы юойынша құрылатын (КПК 84-б. 2-т.). Мысалы тергеуші қылмыстық іс заттары тасымалданған көлікті тексеруге аттанады. Тексеру кезінде кедендік зертхана маманы қатысады. Оның қызметіне тергеуші көмек ретінде көлік ішінде жүк ретінде барлық заттарды сипаттау, кедендік қызметте пайдаланылатын барлық білімді пайдалану, көлікті тексеру протоколында маман қатысуы сипатталады. Маман құжат тағайындап, кейінше ол тергеу қызметіндегі протоколда толықтырылады.Басқа мысал ретінде кедендік зертхана сараптаушылары тергеушілер үлгілер тауарларын алу кезінде өз көмегін тигізуі. Қылмыстық процессте кедендік зертхана сараптаушысының құқықтық дәрежесін көрсетеді.

Басқа жағынан қарасаң кедендік зертхана сараптаушысы ғылыми білім тасымалдаушысы болып табылады, Кедендік кодекс мынадай заң дәрежелеріне сай, қылмыстық процесске анықталған қатысы бар ол қылмыстық – процессуалды құқықтық негізі болып табылады. Ол ұсынған кедендік сараптаманы жүргізу туралы нормалар жүйесі, күмәнсіз, қылмыстық жұмыс бойынша сараптауды жүргізу қылмыстық-процессуалды нормалармен байланысты.

Қылмыстық процессте кедендік сараптама сұрақтары нақтыдауда қосымша бақылауда талап етеді. Оны 1997 ж. «Сараптаушы қызмет туралы» ҚР заңының 241-б. УПК-де өзгертулер жүргізу кезінде бақылаудың жақсы мысалы ретінде және заңмен байланысы үлгісінде Салықтық кодекс жатады, оның ішінде кедендік төлемдер мен жиындар туралы маңызды жағдай көрсетілген кедендік сараптама қылмыстық процесстегі құқықтық жағдайын бақылау мысалдары өте көп.

Сараптаушы қорытындысы ҚР ҚБҰ 14 маусым 2004 ж. № 205 (№ 5 қосымша) бұйрығы бойынша сараптаушы қорытындысы түріндегі Қазақстан Республика Кедендік кодексінің 450-б. байланысты тәртіппен жүргізеді, сараптаманы жүргізген сараптаушы хаттама түрде қорытындысын шығарады.

ҚР ҚБҰ 14 маусым № 205 бұйрығына сай кедендік сараптаманы жүргізу тәртібі мезгілі кедендік сараптаманы кедендік зертханаларда жүргізу ережелеріне сай.

Сараптама жүргізу уақытын бұзған үшін және өзінің қызметтік мүмкіншіліктеріне жауапкершіліксіз қараған үшін, қылмыстық жауапкершілікке тартылмаса, сараптаушы тәртіптік жауапқа тартылуы мүмкін.