Умшлһна текстс

* * *

- Ээҗ, мана багш үкр үзəд уга кевтə.

- Яһна?

- Мини зурсн үкриг үзчкəд: «Нанд үзгдəд уга, энчнь юн адусмб?» - гинə.

* * *

- Кукн минь, адһ. Школасн дутн гиҗəнəч, - болҗ эк көвүһəн дуудв.

- Əəх юмн уга, школ өдрин дуусн секəтə, - гиҗ көвүн хəрү өгв.

* * *

- Бадм, чи юңгад өдрин дуусн ə уга бəəнч? Боорцг идəд, нег юм келхнчн.

Бадм боорцг идчкəд, тагчг бəəнə.

- Көвүн минь, чи юңгад ə уга бəəнч? Мөңг авад, кампадь хулдҗ ав, бичə дун уга бə!

Бадм мөңгинь авчкад, келнə:

- Аак, «тагчг бəəлһн - алтн» гисн үнн бəəҗ.

* * *

Баатр маши зоһсаҗана:

- Буйн болтха, школ күртл күрглтн.

- Би талдан һазрур йовҗ йовнав.

- Улм сəн.

* * *

Көвүндəн эцкнь шин портфель хулдҗ авч белглв.

- Не, ач минь, «дөрвн», «тавн» темдгəр портфель дүүрх болтха, - гиҗ ээҗнь ачан йөрəв.

- «Хойр», «һурвн» гисн темдгүдəн альдан дүрхмб? – гиҗ көвүн гейүрв. – Тиим болхла нанд бас нег портфель кергтə.

Арат болн хур

Модн деер хур шовун суула. Арат энүнүр өөрдҗ ирəд келҗəнə:

- Менд, хур, иньг минь, дууһичн соңсчкад, чамд золһҗ ирүв.

- Зөвтə үгдчнь ханҗанав, - гиҗ хур келв. Арат мек һарһад, эс соңссн болад келҗəнə:

- Юн гинч? Соңсчахшв. Чи, хур, иньг минь, нааран һазрт бууһад, ноһан деегүр йовҗаһад, нанла күүндхнчн, модн деерас келснчн нанд соңсгдҗахш.

Хур келв:

- Һазрт ноһан деер буухасн əəҗəнəв. Һазрар йовхла, маднд, шовудт, əəмшгтə.

- Аль нанас əəҗ бəəнч? – гиҗ арат келв.

- Чамас эс болвчн, талдан аңгудас əəҗəнəв, - гиҗ хур келв. – Олн зүсн аңгуд бəəнəлм.

- Уга, хур, иньг минь, цуг һазр деер төвкнүн бəəхм гисн зəрлг эн җил һарсн бəəнə. Ода аңгуд нег-негəн көндəҗ бəəхш.

- Нам сəн болвш, - гиҗ хур келв, - юңгад гихлə нохас эн аашна, хуучар чамд зулх кергтə билə, ода болхла, əəх юмн уга.

Нохасин тускар соңссн арат чикəн сертəлһəд, зулхар седв.

- Эй, чи альдаран? – гиҗ хур келв, - өдгə цага зəрлг бəəнəлм, нохас чамаг көндəшго.

- Кен медхв эдниг? Эдн зəрлгиг соңслго чигн бəəсн биз, - гиҗ арат келчкəд, зулҗ одв.

Л. Толстой

Күндллһнə авъясмуд

Хальмг улст иим үлгүр бəəдг: «Күн ахта, девл захта». Тер учрар хоорндан хальмг улс кен икəн, кен ахан əвр күндлнə. Көөгшдəн, ахнран, хəрин улсан күндлдг авъяста:

- Бийəсн ах күүг «Та» гиҗ келнə.

- Медəтə күүг альд болвчн уралан һарһҗ суулһна.

- Медəтə күүнд кезə болвчн хаалһ һарһҗ өгнə.

- Медəтə улс күүндҗ бəəхлə, бичкдүд, баһчуд хоорнднь орҗ үг келшго йоста.

- Хотын дееҗиг медəтə күүнд түрүн болҗ бəрүлҗ өгдмн.

- Көгшн күүг күндлсн учрар, ээҗ-ааван күндлсн учрар, һарсн үрəн теднəр йөрəлһүлдмн.

- Ирсн гиич герин эзиг, тер герт бəəх улсиг бас күндлдг. Эн күндлҗəхəн медүлəд, һарад йовх деерəн һалд хойр-һурвн арһс тəвəд, зерглдг бəəҗ. Эн герт оньдин һалнь шатад, бичə унтртха гисн темдг болҗана. Һал шатад бəəхлə, тер герт дулан болдг, һал деер хотан кеҗ авад, идəд, цатхлң бəəтхə гисн темдг.

- Ирсн гиич һарад йовхларн, ардан үүд чаңһар хааҗ һардго бəəҗ: дəкəд чигн эн герт ирəд бəəх гисн авъяс болҗана. Дəкəд, хойрдвар болхла, чаңһар хаахла, үүдн арднь шивгдəд, ə һарч хаагддг. Тер цагт эзн өөлхмн болҗана. Герин эзиг өөлүлх авъяс уга.

- Кезəнə герин эзн күүкд күн залуһан күндлəд «Та» гиҗ келдг бəəҗ. Тедү дүңгə залу күүнə чинр өөдəн тоод бəəсмн. Ода тер авъясан күүкд улс гееһəд, дурндан залуһан «чи» гиҗ келəд, килнцəн цогцарн дүүрң авчана. Хальмг улст иим үлгүр бəəдг: «Та гисн таалснла əдл, чи гисн чичснлə əдл» гиҗ. Кезəңк үлгүрмүдиг басл ухата улс олҗ келҗ.

- Хот уулһн деер түрүн болҗ медəтə улс йөрəл тəвдг йоста.

- Медəтə улсин өмнəс зөрҗ үг келдго. Келəд ноолдхла, му йор болдг.

- Медəтə улсас өмн баһчуд ширəд суушго болҗана, герт түрүн орш- го йоста. Медəтə улст хаалһ өгəд орулчкад, дарунь эврəн ордг.

- Альд болвчн, кезə болвчн баһчуд, бичкдүд медəтə улст орман өгдг.

- Медəтə əмтнлə, таньдг əмтнлə кезə болвчн мендлдг, күүнəс менд сурснас hapy болдго.

- Медəтə күүнд оньдин нөкд болдмн.

- Медəтə күн йовҗ йовхла, хаалһинь керчҗ hapшгo, күлəһəд зогсад, дəкəд йовдг.

- Медəтə улсиг һундадмн биш, медəтə улсиг төртəн авлго һундахла, биид килнц болдг.

С. Ользеева «Хальмг улсин авъясмуд»