3. Сурлһн

1. Умштн.

Мана өмнəс буурл үстə, һартан тайг түшсн өвгн аашна. Багшла һар авч мендлчкəд, зарһ бəрв:

– Эн пенсь гидг юмнчн намаг əмдəр алҗана. Чи, Нимə, нанд нөкд болхнчн… Көдлмшин захас атхулхнчн… Эс гиҗ уудьврас көлтə үкҗ одн гиҗəнəв…

Өвгн генткн намаг таньв.

– Бадм?... Менд, менд! Хəлəһич, эднчн нанд пенсь гидг юм өгəд хөөнəсм сулдхчкв… Келич, сулдхчкв… Келич, үүнд көдлмш өгтхə…

– Өгнəв, өгнəв, - болҗ багш инəв.

Балакан А. Күн болх - баһасн

2. Деер өггдсн текстд юм эрҗ сурлһна үлгүр олҗ автн. Ямаран үгмүд олзлҗ һольшг кевəр юм сурхмб? Хəрүһəн цəəлһтн.

3. Юм эрҗ сурлһна үлгүрмүдтə зəңгс болн диалог умштн.

а) – Коля, буйн болтха, тиим үг бичə келтн, – гиҗ Гернзл сурв.

б) – Хəрү суухитн эрҗəнəв, күүндврəн чилəх кергтə,– гив.

в) – Булһн, би эрҗəнəв чамаг, күрəд ир, – болҗ Санл Булһниг үүднднь күргв.

г) – Бадма Цебекович, таниг невчк арһул күүндхитн сурҗанав.

д) – Оютнр, мана сурсиг күцəтн, маднур дарунь ирҗəтн.

е) – Босха, нанд үг өглчн. Я, ях, ях! - гиһəд аав зүн сүвəһəн бəрəд, ормасн босхар седв.

– Гем уга, сууҗаһад келтн, - гиҗ Сергей зөв өгв.

– Сууһад ормасн келтн, - гиһəд эндəснь баһчуд дөңнв.

ж) – Багш, дегтрəн нааран өгхнтн.

з) – Та хургин тускар шулун зəңглит, цугтаднь күргҗ келит.

и) – Ольда, өөркəн хəлəһич, – гинə.

к) – Зогсчаһит, би даранднь келҗ өгсв, – гиҗ Цаһан өөдəн өрə хəлəһəд, саналдҗ келв.

л) Хамг нутгарн хурад: – Мана хан көвүг хəəрлҗ тəвүлҗ өгтн! – гиҗ уульн сөгдн эрв.

м) – Ах нойн баав, идəн, ундым бууҗ эдлит, – гиҗ күүкн дуудн эрв.

4. Деер өггдсн олн зəңгс умшад, юм эрҗ сурлһна үлгүрмүд йилһəд, тодлҗ авад, эврə үлгүрмүд тогтатн.

ТОЛЬ

буурл үстə даранднь зарһ бəрх сөгдх сүвə тайг түшх ундн хəəрлх эдлх

- седовласый - по порядку - подавать жалобу - вставать на колени - боковая часть грудной клетки - опираться на трость - напиток, питье - жалеть - пользоваться, употреблять

4. Гемəн сурлһн

1. Умштн.

Зөвəрт тагчг йовсна хөөн багш нег юм сурв. Би түүгинь оньһсн угав. Тер бас учрта. Нүдм эрəлҗлəд йовна: иигəн хəлəхлə - энднь шин гер, тиигəн хəлəхлə - тенднь шин гер. Гермүд болхларн, мана Хальмг Таңһчин селəдт төрүц үзгдəд уга гермүд.

– Буруһим тəвҗ хəəрлтн, тана келсиг оньһсн угав, - болҗ би багшин өмн гемəн эрүв.

– Юн кергəр йовлат?

Ирсн кергəн цəəлһхлəм, багш күүкн, намаг ики кезəнəс авн таньдг мет, келв:

– Манаһур орад, цə ууһад һартн.

Керго гиҗ келҗ болшго болад, би терүг дахув. Гертəн орҗ ирəд, күүкн келв:

– Таньлдх зөв өгтн. Мини нерн – Деляш.

– Мини – Бадм.

Балакан А. Күн болх - баһасн

2. Деер өггдсн текстд гемəн сурлһна үлгүр олҗ автн. Эн эргц нурһлҗ кезə, ямаран цагт олзлхмб? Хəрүһəн цəəлһтн.

3. Гемəн сурлһна үлгүрмүдтə зəңгс болн диалог умштн.

а) – Бичə уурлтн, гемим тəвҗ өгтн, – гиҗ күүкн бичгтəн бичҗ.

в) – Санл, буруһим тəвич, – болҗ Церн Санлыг теврв.

а) – Нина, мини гемиг тəвҗ өгхитн эрҗəнəв, – гиҗ эн эклв.

б) – Буйн болтха, тəв һарим. Буруһан эрҗəнəв, – болв Кермн.

в) Хəрү нүүхин өмнхн хадм ах көвүд уга нег цагт гетҗəһəд, намаг дуудв:

– Дуукр хəəмнь, би чамаг урднь эврəннь күүкнлə əдл сандгиг меднəч…. Көгшрх насндан чилшго нер соңсх болув. Мини чамас сургчм, арһта болхла, күүнд бичə кел. Гемим тəвҗ өг, - гиҗ сурв.

4. Деер өггдсн олн зəңгс умшад, гемəн, буруһан сурлһна үлгүрмүд тодлҗ авад, эврə үлгүрмүд тогтатн.

ТОЛЬ

гетх оньһсн уга эрəлҗлх

- следить, высматривать - не обратил внимания - рябить в глазах

5. ЙӨРƏЛҺН

1. Умштн.

Герин эзн Долан түрүн дүүрң цөгц авч босад, - эн гер бəрлһнд шин бүүр зааҗ өгəд, икəр шунҗ «көдлсн» ач иктə аавдан түрүн сөң өргҗəнəв, - гиҗ босв.

– Чик, чик, көгшə хөн үргəн уга гидг, - кен көгшəн күндлхмн, - гиҗ шууглдв.

– Нə, бəрсн гертн бəəшң болҗ, бəəх эздүднь бат кишгтə, əмəр олн, аһурсар байн болҗ, эн герин өркəс оньдин өткн утан бадһлҗ, өөкн, үсн, тосар оньдин билглҗ, үр, иньг-амргуд ирхднь үүднь өргəр секəтə бəəх болтха. Татв гиҗ тасрш уга, самлв гиҗ салш уга ни-ниицңһү утльта болтха, - гиҗ өвгн сөңгəн өргв.

Эрнҗəнə К. Җирһлин хаалһ

2. Деер өггдсн текстд йөрəлин үг олҗ автн. Ямаран цагт иим үгмүд соңсҗ болхмб?

3. Йөрəлин үгмүдтə зəңгс болн диалогмуд умштн.

а) – Олнд тоомсрта багш болҗ, бийслəрн əдл багшнр олар белдҗ йовтн гиҗ йөрəҗəнəв! – гиһəд Бата Гернзлин һар атхв.

в) – Нə, һарсн өдрлəчн чамаг йөрəҗəнəв, ут наста, бат кишгтə бол!..– болад Дава ормасн босв.

г) Тер стол деер бəəсн шилтə шампанск, хойр бокал болн бичкн улан коробк бəəсиг үзəд, генткн сананднь орв.

– Нина, чамаг би һарсн өдрлəчн йөрəҗəнəв. Сурһулян чилəһəд, ода йосн күн болвч. Җирһлинчн хаалһ сонр болтха, ут нас эдл! - гиһəд, эцкнь күүкəн теврҗ үмсəд, коробкин бүркəсинь авад, нəрхн цевтə, бичкн зүркнə бəəдлтə медальон һарһад, күүкнəннь күзүнд зүүҗ өгв.

д) – Шин бүүртн өлзəтə, цаһан хаалһта болҗ, мөңгнлə əдл мөңк наста болтха, – гиһəд хойр гергн Җирһлд цаһан мөңг өгв.

4. «Зул» гидг хальмгудын байрта өдрт келгддг йөрəл умштн. Чееҗəр дастн.

Буур җил һарад,

Ботхн җил ордг,

Авсн наснтн өлзəтə болҗ,

Альк чигн цагт олн əмтн

Амулң төвкнүн бəəҗ,

Айта сəəхн җирһл эдлтхə...

5. Деер өггдсн олн үлгүрмүд умшад, йөрəлин үгмүд тодлҗ авад, эврəннь йөрəлəн тогтатн.

ТОЛЬ

аһурсн айта бадһлх билгх ботхн буур бүркəсн бүүр герин өрк мөңк насн нəрхн цев сонр теврх төвкнүн утльта үргəн уга цаһан мөңгн цөгц шунх

- животные - хороший, приличный, подходящий - падать хлопьями (о снеге), густо - быть обильным - верблюжонок - взрослый верблюд - крышка - жилище - дымовое отверстие кибитки - вечный возраст - тонкая цепь - чуткий - обнимать - мир, спокойствие - понятливый, сообразительный - спокойно, без тревог - серебро - чарка, чашечка - стараться