Хальмгуд төрскн келəн медхш

Өдгә цагт, хәләһәд бәәхнь, хальмгуд улс хальмгаһар ду һардган уурч йовна. Цуг Әрәсән баһ келн улсас хальмг улс хальмг чирәтә орсмуд болх бәәдлтә! Дорас өсҗ йовх бичкдүд, баһчуд хальмгаһар күүндхәр седхш. Нам хальмг кел медәтнрәс сурҗ дасхарчн бәәх бәәдл уга. Дегд һундлта болад бәәнә, яһад хальмг болҗ үүдсн болхв тедн гиҗ сангдна.

Элстин цутхлңгар йовхла, медәтә улс орсаһар күүндәд йовна. Манна таңһчин һардачнр чигн негчн үг эврә келәрн келхш. Хальмг Таңһчиг арвн нәәмн җил һардад өөдән һарһсн Б.Б. Городовиков даңгин хальмгаһар мендләд күүнддг билә. Басан Бадьминович күцәсн тоотнь дала, келҗ, тоолҗ болшго. Таңһчин мал һурвн дундур сай күрч өслә. Хальмг келндән хару күн билә. Өдгә цагт сән хальмг келтә һардачнрас министр Салан Бадм, «Шинрлт» гидг хальмг бичәчнрин Ниицәнә ахлач Санҗин Николай, нань чигн улс бәәнә. Һардач күн түрүләд хальмгаһарн мендлчкәд, цааранднь нам хасгаһарчн келәд бәәтхә. Хойр хальмг харһхларн мел орсаһар күүнднә, тиигәд бәәхлә теднә үрднь кенәс төрскн келән дасҗ авхмб?! Энтн буру йовдл. Иигәд бәәҗ хальмг келн мөңкинд уурад уга болн гиҗәнә.

Хальмг улс төрскн келәрн күүндҗ, күүкдтән сурһх кергтә. Күүкдт һундрхад уульх дурн күрнә, эврә келән эс меддгтнь. Төрскн келән дасхмн гиһәд цуһар хоосн амарн келнә.

Эврә келән эс меддг мана хальмг күүкдиг гүн сурһульд бичә тәвтхә гиҗ селвг өгчәнәв. Хальмгаһар келәд, әмтнлә күүндәд бәәдг талын келн күүкдиг темдгләд, гүн сурһульд орулхмн. Тиигхлә мана хальмг күүкд уха авх, юм медх гиҗ санҗанав.

Дәкәд бас нег төрин тускар келхәр бәәнәв. Ламнр ном умшҗах һазрт күүкд улс шалвр өмсәд ирнә. Хальмгин йор-заңшалар энтн му йор. Йорнь ямаран гихлә: залу улсин сүр дарҗана. Сүр дарна гиснь залу улс зеткрлә харһад хорадчн бәәх, эдгшго гем чигн ирхмн болҗана. 3-5 җил боладчн зеткр харһҗ одхнь маһд уга. Бүтн гер-бүлтә күүкд улс тиим му йорта йовдл һарһхмн биш гиҗ селвг өгчәнәв.

Овшин Нəдвд «Хальмг үнн» газетас

2-гч ƏҢГ

ҺОЛЬШГ КЕЛЛҺН

1. Дуудвр

1. Умштн.

Ээҗин келвр багшин өрчд ик темдг үлдəв, гүн тоолвр үүдəв. Тер кесгтəн, ю келхəн медҗ эс чадад, тагчг суув.

– Һашута цаг бəəҗ.

– Кукн, терчн үнн. Дегд һашута, догшн цаг билə.

– Ээҗ, Шонтан Җальҗд əмтəхн уста булг бəəҗ гиһəд əмтн келнə. Тер үнн болхий? – гиҗ Нимə Нармаевич дарунь сурв.

– Үнн, үнн, кукн. Тиим булг бəəлə, тер булгас һанцхн мини өвгн ус зөөдг билə. Нань кү ширдəдго билə.

– Ээҗ, ода тер булг яһсн болхв? – гиҗ багш сурв.

Балакан А. Күн болх - баһасн

2. Деер өггдсн текстд дуудвр олҗ автн. Иим үгмүдəр нурһлҗ кениг дууддгинь цəəлһтн.

3. Олн зүсн дуудврмудта зəңгс болн диалог умштн.

а) – Уга, дү көвүн, чи медҗəхшч, – гиҗ күүкд күн келв.

б) Бадмиг зөв-учран келхлə, герин эзн залу иигҗ сүв-селвг өгв:

– Дү көвүн, кемр кү хəəҗ йовхла, чамд сөөһəр хаалһд йовад керг уга.

в) – Не, көгшə, көвүнəнтн көлгн ямаран? – гиҗ колхозин ахлач өвгнəс сурв.

г) – Не, не, кукм, зовл уга бəəхəр седв чигн болҗ өгхшлм, хəəмнь, – гиҗ экнь таалсн дууһар келв.

д) – Хəəмнь, кукн минь, Тентл хаанахн мана хаанд һурвн йилһҗ болш уга əдл алг мөрд илгəҗ.

е) – Күндтə радиосоңсачнр, хальмгин радио эврəннь программан цааранднь давулҗана.

ж) – Танд, үүрмүд, икəр ханҗанав.

з) – Эй, баһчуд, наартн, дөң болтн, - гиҗ бригадир дуудв.

и) – Манахс, тиигəн одад, һазринь хəлəхмн, - болҗ Харцх сүв-селвг өгв.

к) – Дəəдə, тер Уйһн гидг көвүн хөөннь яһҗ гицхəнə? – гиҗ күүкн эцкəсн сурв.

л) Манҗиг үзчкəд, Натра Нəəмн тосад гүүҗ ирв.

– Багш, таниг клубд эс ирхлə, бидн некəд һарлавидн.

4. Деер өггдсн олн үлгүрмүд умшад, харһсн дуудврмудынь йилһəд, тодлҗ авад, эврə үлгүрмүд тогтатн.

5. «Та» гидг дуудврла залһлдата кезəңк хальмг үлгүр тодлҗ автн. Бас чигн күндлһнə авъясла залһлдата үлгүрмүд олҗ авад чеежəр дастн.

Та гисн таалсн мет, чи гисн чичсн мет.

6. «Та» гидг дуудврла залһлдата үлгүрмүд умштн. Өдгə цагт кезə тиим дуудвр олзлгдна?

а) – Үр күүктəһəн ирснчн йир сəн болв. Эс гиҗ чи һанцардад бəəх билəч,

- гиһəд минь эн саамд Гернзлиг «чи» гиһəд Бата сүүвдəд ормднь суулһв.

Гернзл чирəһəн һариннь нурһар халхлад эс медгчəр, мусг гиҗ инəв.

«Мууха юмб, айстан энүг «чи» гиһəд оркв билтəл. «Чи гисн – чичсн мет, та гисн – таалсн əдл» гиҗ хальмг улс келдг билə. Шин таньлдсн, багш болсн кү «чи» гиһəд орксн əрвҗ уга модьрун үг болад одв, яһв?» – гиҗ Бата дотран түңшв. Гернзлд болхла Батан келсн «чи» гисн үг цань уга таалмҗта эңкр үг болҗ медгдв. «Чи» гисн үг чирə хаһрад нег-негəн таняд өөрхн үр, иньг болад ирсн цагт келгдҗ одна. Бата икрхг уга күлцңһү күн болад намаг өөрхн үр, иньг гиҗ санад келҗəнə, нам тернь сəн», – гиҗ Гернзл санв /Эрнҗəнə К. «Һалан хадһл»/.

б) Бадм талын улсиг «чи» гиҗ келҗ чадхш. Зəрмдəн, бийəсн дү көвүдиг «Та» гиҗ келəд, наадн болна. Тернь бас учрта. Дəəнə өмн теднəхн ах-дүүһəрн өнр билə, икчүдəн икəр күндлдг, тевчдг билə. Бадмин аавиг һазаһас орад ирхлə, дөрвн бернь заквр өгсн мет, дегц босад, өвгиг суутл зогсад бəəдг билə. Эднə бичкдүд, икчүднь биш, нам тедн хоорндан нег-негəн «Та» гидг билə. Аавнь өңгрв. Һурвн бернь ик хадминнь өмн босдг болв. Дəн эклв. Ахнр-дүүнр дəəнд мордҗ одв, алгддгнь – алгдв, зəңг уга геедрдгнь – зəңг уга геедрв. Һурвн, дөрвн берд хадмлдг чигн, шүтдг чигн күн үлдсн уга. Болв кениг чигн «Та» гидг йосн эднə бүлд, көвүнə заңд үлдв /Балакан А. «Алтн Бумб»/.

ТОЛЬ

алг айстан əрвҗ уга булг һанцардх һашута дарунь дəəнд мордх догшн заквр зөв-учр икрхг йосн кукн күлцңһү саам сүвдх сүв-селвг таалх түңшх хадмлх халхлх чичх ширдəдго билə шүтх

- пестрый - напрасно, необдуманно - безгранично - родник - быть одиноким - грустный, печальный, скорбный - затем, после - уходить на войну - свирепый, жестокий - приказ, распоряжение - обстоятельство, причина - надменный, высокомерный - закон - ласковое обращение к детям: малыш - терпеливый, снисходительный - период времени - брать под мышку - совет - ласкать - страдать душевно, стонать - применять табу (у женщин-калмычек) - заслонять, загораживать - толкать - не разрешал приближаться - почитать