Гертəсн зөв эргҗ һархла – керг күцдг

Мана хальмг улст зөв эргҗ юм күцəдг авъяс бəəнə. Эн авъясиг 6ahчyд төрүц медхш. Юуһинь нуухв, зəрм бөдүн улс чигн эн авъясиг төртəн авхш. Хальмг күн əмтнд юм өгхлəрн, барун hapapн өгдг йоста. Күүнəс юм авхларн, бас барун hapapн авдг. «Зун hapapн бичə ав, энтн му йор», - гиҗ көгшд келсинь соңссн чигн болхт. Гертəсн һарад йовхларн, барун көлəрн герин эрк алхҗ, һархмн болҗана. Тиигхлə, тер күүнə кергнь күцдг, хаалһнь цаһан болдг.

Кезəнə хальмгуд ишкə герт бəəсн цагтан өрүн өрлə босад, зөв эргəд, өркəн хəрүлдг бəəсмн. Өркəр гегəн ордг, терүгəр утан һардг. Ишкə герəн зөв эргəд, үүднə зүн бийднь өркин бүчин үзүринь боодг бəəҗ. Хəəснд буслһсн цəəг зөв эргүлҗ самрдг. Aahд цə кехлəрн, бас зөв эргүлəд кедг. Нарна эргц дахҗ энүг күцəдг. Ямаран чигн хотыг савд кехлəрн, үүдн тал биш, үүднəс герүрн хəлəлһəд кедг йоста. Ти­игхлə герт зөөр ордг, өрк-бүл оньдин дөрвн цагт хот-хоолта, элвг-делвг бəəдг, цугтан цадхлң йовдг.

Кемр хальмгудын герт гиичнр ирхлə, герин эздүд күндлəд, сəəнəр тоодг. Гиичнр хальмг авъясар зөв эргҗ суудг. «Орсн хур гиидг, ирсн гиичнр хəрдг» гидг хальмг сəн үлгүр бəəнə. Гиичнр тоогдад, зөв эргəд герəс һардг. Энтн зүн бийəс авн эклəд барун талагшан (слева направо) һархмн болҗана. Хүрм болсн цагт эн авъяс бас эркҗəн уга олзлх кергтə. Хүрмин гиичнр бас зөв эргҗ hapдг, күүкнə герүр зөв эргҗ ордг. Өмскүл өмсксн цагт эн кергиг бас зөв эргүлҗ күцəдг. Амулң сəəхн җирһл баһчудт дурддг.

Хальмг хурлын һаза бəəх күрдиг барун һарарн зөв эргулдг йос­та. Тиигҗ эргүлхлə, күүнə цуг килнц hapдг гидг. Герт бəəдг бурхн эврə сəн орман олх зөвтə. Бурхиг нар хəлəҗ залдг. Буру хəлəсн бурхн му йорта юмн гиҗ келдг. Тегəд бурхиг хальмг авъясар чикəр залтн.

Гер-бүүр бат болтха, энд хөв-җирһлтə бəəхин төлə хальмгуд ге­рəн эклҗ бəрхлəрн барун булңднь чолун дор цаһан мөңг тəвнə. Цаһан мөңгн герт орҗ бəəх улст цаһан xaaлh татдг.

Зөв эргҗ юм күцəдг авъяс нарна эргцлə залһлдата. Нарнас давдг aph уга. Мана өвкнр сəəхн авъясар нег-негəн күндлҗ, нег мөсн yxahap, чик авг-бəрцəр бəəдг бəəҗ. Бидн цугтан, ик-баһ уга, өвкнрин үлдəсн сəəхн авъясар һардвр кеҗ бəəҗ, энүг җирһлдəн олзлҗ, əрүнəр xaдһлx зөвтəвидн. Эн авъясиг умшад медҗ авсн улс үр-иньгүдтəн цəəлһəд келҗ өгтн.

С. Ользеева «Хальмг үнн» газетəс

Зул – нас авдг өдр

Зул - хальмг улсин сəн байрта өдр. Жил болһн «Зул» болдг өдр əдл болхш. Зəрмдəн үкр сард болна, зəрмдəн бар сард болна. Хальмг литəр (Лунный календарь) хəлəҗ «Зул» болх өдриг тоолад һарһна. «Зул» болх сариг Зул cap гиҗ нерəднə. Тигəд эн сарин хөрн тавнд «Зул» болдг учрта. «Зул» шин җил эклҗəхиг медүлдг учрта.

Эн сəн өдрин учр иим: Богд Зунква бурхн төрəд, деерəс бууҗ ирсн өдриг Зул өдр гиһəд сəн өдрт тохрасмн. Бурхн нас авсн өдрт цуг хальмг əмтн, ик-бичкн уга дегц нег өдр нас авдг болҗ. Цуг хальмг улсин һарсн өдрнь Зул өдр болҗ тоолгдна. Насн деерəн неҗəд нас эн өдр немҗ авцхана. Үлгүрнь, хөртə күн хөрн негтə болна, тəвтə күн тəвн негтə бол­на. Тиигəд чигн Зул гидг сəн өдрəн хальмг улс күлəҗ, байртаһар темдглҗ, сергмҗтəһəр давулна.

Зулын өмн белдвр сəəнəр кенə: гер дотркан уһаҗ арчна, кир-хуран уһана. Хуучн җилин кириг шин җилд орулдго болҗана. Эн авъясиг медҗ күцəҗ йовх кергтə. Шин хувц уйҗ белднə, яһад гихлə Зул өдр хальмг улс кеердмн. Боорцг кеһəд, көңшү үнр һарһдмн. Боорцгар дееҗ бəрдмн. Боорцган Зулын өмн асхнднь кех кергтə. Тер асхнднь шүтəнə өмн дееҗ бəрдмн. Йөрəл келдмн. Зулан тосдмн. Зулд нерəдəд, тос, шикр-балта хулдҗ авдмн. Шикр-балтаһар бас дееҗ бəрдмн. Шүтəнə өмн тəвсн һурвн целвг деер цөөкн шикр-балта тəвдмн. Кезəнə нас авх өдртəн нерəдəд, малын əм һарһдг бəəҗ. Хө алдг бəəҗ. Тарһн, чинəтə хө олн хөд дундас шүүҗ авад алад, Зул өдр мах чанад, салаһарн тос һооҗулад идəд, Зулан давулдг бəəҗ.

Зул өдр өрүнднь герин эзн күүкд күн эрт босад, өркəн хəрүлчкəд, һал шатаһад, хəəсəн нерəд, хальмг цəəһəн зандрулҗ чандг йоста. Тер хоорнд, цə буслтл, Зулан өргнə, шүтəнə өмн зул тавлна, мөргнə. Цəəһəсн дееҗ бəрнə. Цуһар өрк-бүлəрн, ширə эргҗ сууһад, байрин цəəһəн ууна. Ширə деер Зул өдр хот-хол невчк элəдəр тəвдм: эрк биш хальмг əмтəхн цə, тосн, махн, шикр-балта болн нань чигн əмтəхн хот бəəх зөвтə. Эн цəəһəн уучкад, дəкəд цə чандмн. Зул өдр элгн-садан, үр-өңгəн, медəтə улсан дуудҗ, цə өгəд гиичлдмн. Һалд əркин түрүн дусал цацдмн. Эн өдр элвг-делвгəр əмтн гиичлхлə, далд йовсн əмтн идсн-уусн болдг. Җил сəəнəр байртаһар давдмн. Зул өдр эврəн бас цəəд йовдмн. Медəтə улст белг бəрүлҗ өгдмн: зать, шикр-балта. Зул өдр күүнəс юм хармндмн биш.

Зул өдр асхарнь насна зул бəрдмн. Бичкнəр һуйр элдəд йисн һолын цөгц кенə. Йөркгəр зулын һолынь кедмн. Иим өвсиг ик урдаснь кеер теегт һарад түүҗ авад, гертəн авч ирəд, сəəнəр хагсаҗ белддмн.

Насна цөгцд түрүлəд эцкин һол тəвдг, дарунь экин, түүнə дару үрн-садна. Тер һолмудыг насна цөгцд зерглүлəд, нег-негнднь шахад тəвдмн. На­сна цөгц утулң бичкн оңһцла əдл болна.

Бүрүлин гегəн тасрад, зөвəр харңһу болхла, теңгрт одд һархла, тер насна цөгцəн шүтəнə өмн ширə деер тəвəд, герл өгдмн. Тер саамла цуһар тавлсн насна зулдан гекҗ мөргəд, насан авдмн. Гекҗ мөргсн саамлаһан зальврдмн. Тер цагт иим үгмүд келдмн: «Авчах насн өлзəтə, цаһан хаалһта болтха!».

Насна зулан бəрсн цагт, кемр көвүн гертəн уга болхла, эцкнь терүнə ормд мөргəд, насинь авдмн, күүкн гертəн уга болхла, экнь мөргдмн. Герл өгснə хөөн насна зулыг бөктлнь көндəдмн биш. Бийнь бөкхлə, тиигəд хураҗ авдмн. Күн болһнд нерəдҗ тəвсн һолнь цуһар дегц бөкдмн биш. Тернь төр уга болдг, зовхмн биш. Үлдсн һолмудынь арһул, үмс уңһалго авч хаяд, һуйринь элдəд, таавад шарад идчкдмн. Өрк-бүл дотран хуваҗ иддмн. Күүнə күүнд өгдмн биш.

Невчк дарунь бəəҗəһəд, йосндан һаза харңһурхла, үүдəр йиснə һол һарһдмн. Элдсн һуйрар бас бичкн цөгц кеһəд, дорнь шовһр модар бəрдг юм кеһəд, цөгц дотрнь үзүрнь көвңгəр оралһата йисн һол батрулад, көвңгтə үзүринь шар тосар норһад чимкчкəд, герл өгдмн. Дарунь үүдəн арһул секəд, үүдəр герл өгсн цөгцəн барун һарарн һарһдмн. Эн тоотыг эк күцəх йоста. Толһа деерəн бəəсн махлаһан, эс гиҗ альчуран авдмн. Барун өвдгəн һазрт күргəд, сөгдҗ суудмн. Йиснə һолыг бөктлнь бəрх кергтэ. Бөктлнь зальврад бəəдмн. Бөкснə хөөн йиснə һолас шатад үлдсинь арһул авад хайдмн. Һуйринь насна цөгцлə хамднь элдəд, шарад идчкдг йоста.

С. Ользеева «Хальмг улсин авъясмуд»